Kur shkruante fshehurazi Elena Luli, për Zotin e komunizmin!

Zbulohen vargjet e diktaturës, një skaner mbi internimin, burgun dhe ironia e ndërtimit të njeriut të ri. Elena Mirakaj Luli, ndarë nga jeta në vitin 2001, nuk është njohur si poete; për herë të parë kemi një botim me 22 vargje, që janë shkruar në vitet e regjimit, të mbledhur nga Eugjen Merlika, në librin “Flutura”, e shkruar fshehurazi në kohë të ndryshme. Për herë të parë botojmë edhe tri letra mes Elenës dhe personalitetit të njohur të kishës katolike, At Ambroz Marlaskaj Ishte besimtare, e edukuar me mësimet e Zotit, duke e adhuruar atë, por kjo nuk e pengonte t’i drejtohet Atij me fjalë të ashpra, para një skene rrënqethëse të një kamioni të internuarish, në të cilin vdesin nëna lehonë dhe fëmija në bark, me kamxhik e policin kriminel mbi kokë! “Një ngjarje në Postribë”, ka këto vargje: “Perëndi ty si s’të vjen keq – Hajt se njeri asht ba dreq – Po atij t’voglit qi i dhe jetë – N’bark t’nanës martir me mbetë”. Kjo është klithma dëshpëruese e një poeteje të panjohur, të pabotuar, Elena Mirakaj Lulit. Një dëshmitare e persekutimit, internimit dhe e burgimit komunist, Elena na ka lënë 22 vargje që vijnë për herë të parë të mbledhura në një botim, të përgatitur nga Eugjen Merlika, që shoqëron biografinë e saj në parathënie.

Është e rrallë historia e një gruaje, që ka lindur e jetuar në një shekull, ka njohur Shqipërinë e ’30-ës, dhe ka skanuar diktatura përmes një qelie të burgut, në një imagjinatë të thjeshtë, simbolike, quajtur “Flutura”. Elena Mirakaj Luli, është e panjohur si poete për lexuesin, me “Fluturën” bëhet një kronikane e gjallë e persekutimit. Kur i ka shkruar vargjet, s’ka qenë vajzë e re, për t’u sprovuar në artë. Por një grua e që njohu dënimin e diktaturës, persekutimin e internimin, ndaj ajo që quhet poezi e Elenës, na vjen si kujtesë njerëzore. Prezantimin për këtë poete, e bën Eugjen Merlika, duke na njohur me biografinë e saj, dhe përballur me një model besimtareje ku Zoti dhe Zoja e saj, janë ngushëllimi i pafat.“Emri i saj na vjen nga një e kaluar, të cilën e kemi lënë mbrapa pa e njohur ende mirë. Është një e shkuar, e pasur në vlera e njerëz bartës të tyre, mbi të cilët një gjysmë shekulli i zi i historisë sonë, hodhi një shtresë llave përvëluese, që pati si synim varrosjen dhe zhdukjen e tyre nga kujtesa historike”, shkruan në parathënien e botimit, Merlika. “Flutura” është shkruar në kohë të ndryshme, fshehurazi nga Elena Luli që, në këtë vit, do të kishte mbushur një shekull nga dita e lindjes, 18 marsi 1914. Elena lindi në Iballë të Pukës, në familjen e njohur të Mirakajve. Babai iu nda herët nga jeta, e rritur nga nëna e saj, Cubja, së cilës do t’i shkruajë poezinë më prekëse, mbasi ajo vdiq në kampin e shfarosjes së Tepelenës, e varri humbi nën efektin e gërryes të ujërave të Vjosës. Vëllezërit më të mëdhenj, Kola, Pashuku e Pali, u shquan në fusha të ndryshme: I pari, në veprimtarinë politike, si ministër në qeveritë e kohës së pushtimit, i dyti, në tregti, e i treti, në mbarështimin e një shtëpie të madhe, që ishte pikë referimi për gjithë krahinën. Elena, më e vogla e fëmijëve, shkoi në shkollën e Murgeshave Stigmatine në qytetin e Shkodrës, ku kreu filloren e të mesmen, me përjashtim të një viti, në të cilin ishte nxënëse e të famshmit institut “Nana Mbretneshë” në Tiranë.

Një nga mësuesit e saj ishte edhe Atë Ambroz Marlaskaj, një nga personalitetet më të shquara të klerit katolik shqiptar, me të cilin ruajti letërkëmbimin kur ai shkoi në Romë. Merlika gjatë kërkimeve të tij në Arkivin e Ministrisë së Jashtme italiane, në dosjet e Shqipërisë, ka gjetur tri letra të dërguara nga Lena Mirakaj e Gjelosh Luli, drejtuar Atë Ambroz Marlaskajt, atëherë profesor i Teologjisë në Universitetin Antonian të Vatikanit. Këto letra, faksimilet e tyre, bashkë me përkthimin në gjuhën shqipe, janë përfshirë me vëllimin e “Fluturës”. Në parathënie, përgatitësi i veprës së Elena Lulit, na njeh me faktin se ajo ka qenë një nga katër mësueset e para femra të qytetit të Shkodrës. Në vitin 1936, ajo u fejua me Gjelosh Lulin, një pinjoll i familjes së njohur të Malësisë, asaj të prijësit legjendar Dedë Gjon Lulit. Gjeloshi ishte oficer i ushtrisë shqiptare me gradën e kapitenit të artilerisë, mbasi kishte studiuar në Modena e ishte diplomuar në Akademinë e famshme ushtarake të Torinos, në Itali. “Në vitin 1937 mësuesja dhe oficeri krijojnë familjen e re që në pak vite shtohet me dy vajza, të cilat bëhen më vonë objekti kryesor i poezisë më të zgjedhur të vëllimit, që i jep atij edhe titullin”. Por me vendosjen e regjimit, Eleni bëhet një kundërshtare e komunizmit, duke përballuar vrasjen e bashkëshortit, të vëllait, të nipit në betejat me forcat e Sigurimit të Shtetit, duke rënë si martirë të lirisë. “Këta, ashtu si shumë të tjerë në mëdyshjen arratisje apo qëndresë, zgjodhën të dytën dhe nën drejtimin e heroit zamadh të Mirditës, Mark Gjomarkaj, qëndruan duke luftuar me armë disa vite në malet e Shqipërisë, për t’i sjellë asaj lirinë. Është një nga dukuritë më të lavdishme e më heroike të Kombit, që meriton piedestalin e vet, mbasi përbën një nga shfaqjet më madhore të vlerave shqiptare, qoftë si luftëtarë kundër diktaturës, qoftë si qëndrim i popullit që i mbajti e i ushqeu për shumë vite…”, tërheq vëmendjen Merlikaj. Kështu u përndoq edhe Elena Luli, e cila u internua më 1945 e u lirua mbas tre vjetësh, kur në mal ishte vrarë nga forcat e ndjekjes bashkëshorti i saj. E kthyer në Shkodër me dy vajzat e vogla, vazhdoi kalvarin e “armikut të klasës”.

Ajo u nda nga jeta në mars 2001, në moshën 87 vjeç, krejt e panjohur për jetën, për rezistencën dhe poezinë e saj. Kjo histori jetësore e poetes, vargjet e së cilës publikohen për herë të parë, janë mishërim i një bote të zymtë, ku nuk e tërheq gëzimi. Vargjet e Elenës janë shina të jetës ku kaloi, ditët më të vështira, internimi, burgu, mungesat e përditshme të një diktaturë që i ngjan “Një tallazi të zi – E n’gji t’vet don me përpi – Gjithshka n’tokë quhet mirsí” (Lutje). Ashtu siç edhe Merlika e shënon në parathënie, vargjet e saj nuk ndajnë ndjesitë e rinisë, as gëzimin, as dashurinë, as ëndrrat. “Nuk dimë në i ka lëvruar ndonjëherë por, në mungesë të tyre, mundohemi të gjejmë arsyen…”, thotë Merlika. Megjithatë 22 poezitë emblematike, të shkurtra, vlejnë mjaftueshëm sipas Merlikës, për të kuptuar ndër vargje kundërshtuesen dhe denoncuesen e regjimit, një disidente e panjohur që sa ishte gjallë asnjë rresht nuk botoi dhe pse kaluan dy dekada nga rënia e diktaturës. “ Atdheu i Elena Lulit, ka ikur nga një vend nderi, i traditave, i respektimit të parimeve e normave fisnike morale e shoqërore, në një truall ku është mbjellë turpi, që njëjtësohet me koncepte, si: poshtërsia, pabesia, dhuna, padija, bimë që “po lshojnë rranjë, filiz tue qitë – kah plehnohen ditë për ditë – prej partisë që flet e pret”, – nuk kam fjalë, thotë Merlika. “Zonja Luli i përket si formim brezit të dytë të Shqipërisë së pavarur, që ishte formuar me idenë e zhvillimit të vrullshëm në rrugën e qytetërimit, e trysnonte fort në djegien e etapave”. Por, po të lexohet poetika e Elena Lulit kronika e jetës kalon në një bisedë imagjinare, si konvencion i mungesës për të folur, për të parë, për ta përcjellë si dëshmi. Kështu biseda e saj me “fluturën” që hyn në qelitë e burgut, ku drobitet trupi e sfilitet shpirti i poetes, e dënuar me dhjetë vjet heqje lirie me padira absurde për “agjitacion e propagandë e bisedë arratisje”…Vazhdon në 22 poezitë kjo kronike e errët e diktaturës, të shoqëruar me dhimbje e revoltë të brendshme, e cila në dëshpërim e deri në mallkim thërret simbolikisht legjendën,Vajin e Ajkunës, te rapsoditë e Kreshnikëve.

Ka një mendim në këtë rast Merlika, duke menduar se si kjo poete nuk mund t’i perceptonte vargjet jashtë vetvetes, prandaj në to gjen vajin e dhimbjen për vajzat e saj të vetmuara, për gjithë të afërmit që humbën jetën para kohe, duke u pushkatuar nga diktatura. Ka një llavë të brendshme në poezitë e Elena Lulit që shpesh herë e përballin dhe me Zotin. Ndoshta kjo përbën një nga rastet me mbresëlënëse. Ashtu siç na njeh Merlika në biografinë e saj të shkurtër, autorja është besimtare. “Shkolla që ka kryer ka plotësuar edukimin fetar e Krishti e Shën Mëria janë të pranishëm çdo ditë në lutjet e saj. Ato lutje i japin fuqinë asaj, ashtu si shumë e shumë të tjerëve, për të përballuar të keqen e jetës së përditshme, por edhe për të kapërcyer traumat e jashtëzakonshme, si humbjet e njerëzve të dashur, arrestimin, internimin, dhunën sistematike të regjimit më kundërzot të botës mbarë”. Por adhurimi për Zotin nuk e pengon t’i drejtohet Atij me një ton kritik para një skene rrënqethëse të një kamioni të internuarish, në të cilin vdesin nëna lehonë dhe fëmija në bark, nën vështrimin vrastar të përfaqësuesve të rendit kriminal. (“Një ngjarje në Postribë”) “Perëndi ty si s’të vjen keq – Hajt se njeri asht ba dreq – Po atij t’voglit qi i dhe jetë – N’bark t’nanës martir me mbetë”. Këta vargje, kjo klithmë dëshpëruese e poetes para një skene makabre, nuk janë shprehje e mosbesimit, por thirrja për ndihmë, e hasur edhe në poezitë e tjera. “Kanë kaluar dhjetëvjeçarë nga shkrimi i këtyre poezive, por mesazhi i tyre mbetet përsëri aktual, i freskët, dëshmi e fuqisë përgjithësuese e kohëlargët të mendimit poetik të Elena Lulit”, shkruan Merlika. Brenda këtyre vargjeve ka dhe ironi të skajshme, jo vetëm për ditët e zymta të saj por përditshmërinë që prodhonte diktatura, njerëzit e saj të vegjël, si funksiononin në një sistem anakronik: Prozaizmi, cinizmi vrastar, paaftësia, mungesa e ideve etj., sidomos në poezitë: “Dhurata e Kryeministrit”, “Votimet”, “Zyrës Punës”, “Shumë janë ngjarjet”… Po ashtu kundrejt atij sistemi të ngritur autorja shkon në origjinë të problemit; luftën, krerët e saj, shpërblimet e pushtetit, si dhe fitoren e matur me lirinë e popujve të Lindjes evropiane (“Padrejtësi njerëzore”) : “Rusvelt, Çurçill dhe Stalin – Vunë përpara glob e harta – Thue se e kishin trashëgim. – Ç’merr prej Lindjes n’Perëndim – Caqe të reja ata i vunë botës.” “Kjo tufë poezish, që sot i jepet në dorë lexuesit shqiptar, shton edhe një tjetër zë në “Panteonin e nëndheshëm”, apo në “Letërsinë e dënuar”, siç i pëlqen poetit Zhiti të emërojë krijimet e mbytura nga komunizmi.  Është një zë i ëmbël intelektualeje shqiptare, që përcjell nëpërmjet vargjeve, fisnikërinë e ndjenjave e qëndresën e karakterit, të shoqëruar me shijen e hollë dhe zhdërvjelltësinë e pendës, duke u bërë zëdhënëse e një Shqipërie të lidhur fort me ligjet morale të trashëguara e me vlerat e vërteta të qytetërimit Perëndimor”, e mbyll Merlika.

Violeta Murati

Tri letrat e Elenës për mësuesin e saj, priftin At Ambrozin

Shumë i nderuem Atë, Un jam mirë e shpresoj ashtu edhe për Ju. Ka nji vjet që kena ndërpre letërkëmbimin tonë, gja për të cilën nuk kam arsye tjetër, veçse kam ndigjue e marrë vesh se jeni shumë i xanun me punë e m’u duk nji nder i tepërt me qenë në lidhje të vazhdueshme me nji njeri si Ju, vetëm për faktin e thjeshtë se kam pasë fatin me u quejtë për pak kohë nxansja e Juej. Isha në shtëpi, n’Iballe, kur ndigjova se kishit qenë në Shkodër, ndërsa Ju, më duket se keni qenë në Vlonë në mision. Digjem nga dëshira me qenë pranë Jush, po të kisha krahë në pak orë do t’isha, por jam ji vajzë e nuk kam krahë. Lus Zotin t’Ju shoh mirë me shëndet, kur ka me qenë e mundun. Së paku të kisha përsëri mësimet e këshillat e Jueja. ( e uroj, a s’asht kështu ? Kushedi sa do të qeshni.)Un, Atë, jam përsëri këtu në Shkodër, por në shkollën n. 1, ku kam qenë ma parë. Jam mirë me shëndet e me humor. Kam ba nji kapërcim e nga e para që bajsha vjetin e shkuem, në këte jam në të katërtën. E bana këte sepse desha me provue dy klasë fillore.Ju uroj, me shkrim e me zemër, tue mos mundun me i ba për s’afërmi, Krishtlindjet e Vjetin e ri, që të mund të jetoni për shumë vjet qetësisht e të mund të plotësohen të gjitha dëshirat. Ju them me pak fjalë : Jezui qoftë bujar me Ju e Ju dhantë gjithshka dëshironi. Në të njajtën kohë uroj me gjithë zemër shëndet të plotë e përfundoj.

Nxansja e bija e përvujtë Lena Mirakaj Shkodër, 21 – 12 – 1935

P.S. Prej kohësh, nji letrës teme i keni ba nji vrejtje : “Ndryshimi në të shkruem,më thojshit, nuk nënkupton ndonji ndryshim në gjendjen”. Të shofim tash a jam ndërrue ! Dishrojsha me folë ma gjatë për të pasun këshillën e Juej, por zakonet shqiptare nuk m’a lejojnë.

Shumë i nderuemi Atë Dr. Ambroz MARLASKAJ O.F.M. Profesor i Teologjisë në Universitetin Antonian ROMË (124) Rruga Merulana (124)

II

Shumë i nderuem Atë, Jam turpnue se jam tregue mosmirënjohës kundrejt Jush, tue mos ju kujtue as me dy rrjeshta letër.Nuk mundem me u shfajsue, por mund të Ju siguroj se vullneti i mirë nuk më ka mungue. Rrethanat kanë qenë ma të forta.Me keqardhje kam ndie prej Atë Lauros se ankoheni prej shndetit. Ah! Sikur t’ishit në gjendjen që Ju uroj me gjithë zemër. Një lajm : atë kurajë që nuk e pati nxansja Juej, Lena Mirakaj e pata un dhe “tash pesë muej që jemi fejue siç asht vullneti i Zotit”, prandej po Ju lajmëroj. I nderuem Atë, nuk ju mërzis po t’Ju them se më ka marrë shumë malli për Ju. Do të dishrojsha me Ju pa, për me ripërtrí edhe nji herë ato ditë, kujtimi i të cilave nuk mund të shuhet kurrë.Tue u lutun me më falë heshtjen që as un nuk e kam dashtë, në shenjë dashunie atnore e kujtimi të personit Tuej të nderuem,

Ju uroj shëndet të mirë e Ju përshëndes përzemërsisht. Me mirënjohje Gjelosh Luli Burrel – Mat, 13 – 6 – 1936

III

I nderuem Atë Me dëshirën me pasë një letër tuejën kam dalë disa herë tek dera, kur ka ardhë posta. Tue lanë mënjanë dëshirën që kam me bisedue me Ju, së paku prej së largti, mbasi fati i keq ka dashtë që Ju të largoheshit nga Atdheu i dashtun, them se arsyeja e parë që më shtyn me hapë veshin kundrejt çdo fjale Tuej, asht për me dijtë diçka mbi përmirësimin e shëndetit. Dashtë Zoti që shpejt të kem lajme të mira. E dini edhe Ju se nuk kam lajm tjetër veç këtij : Gjeloshi asht këtu, i sëmundë prej nji mueji e gjysëm nga tifoja e zorrëve. Tashma i ka kalue e dje kanë çue nji meshë të madhe për kushrinin që ka vdekë n’Itali. Un do të lus Nanën e Shenjtë mrekulli base dhe Fëmijën Hyjnor, para së gjithash për kthimin e shëndetit Tuej sa ma shpejt të jetë e mundun e për plotësimin e gjithshkaje mund të dishrojë zemra e Juej bujare. Ju puth dorën me shumë respekt. Lena Mirakaj Shkodër 24 . XII. 1936 Uroj nga zemra Krishtlindjet e Vjetin e ri, së bashku me përmirësimin kaq të dishruem të shëndetit Tuej.

Gjelosh Luli

I nderuem Atë Ambroz Marlaskaj Romë Via Merulana 1 "Mapo"