Shuteriqi dhe historia si instrument i pushtetit

Për një çast vorbulla e reagimeve ndaj Dhimitër Shuteriqit krijoi përshtypjen se në këtë vend përvetësimi i mundit intelektual të tjetrit është në gjendje të gjenerojë shqetësim e angazhim kolektiv, aq më tepër në mesin e stuhisë së skandaleve të ditëpërditshme të pushteteve të ndryshme, duke i kthyer më në fund studimit dhe kulturës dinjitetin e munguar, por serioziteti i qarkulluesve të letrës së Mitrush Kutelit më ngjau me atë tezën studentore e cila, duke udhëtuar on-line nga një universitet shqiptar në tjetrin për të diplomuar studentin e radhës, prodhon pasuri, injorancë dhe legjitimitet të vjedhjes. Që prapavija kulturore nuk ishte aspak promotore e reagimit ndaj Shuteriqit kuptohet qartësisht nga shpërthimi i menjëhershëm pas deklaratave të Ben Blushit kundër monumentit të Lef Nosit, dhe mund të kthjellohet më tej nga identifikimi partiak i personave e portaleve të skandalizuar apo nga kompaktësimi i të djathtës, përfshi Mesila Dodën, të cilës kambana e kolaboracionizmit, duke rrezikuar zgjerimin e listës përtej Nosit (siç ajo vetë shprehej në një koment në fb), i vuri në alarm arsyet e kultivimit të saj politik.
Fundja, kur ka qenë kultura ‘shqetësim publik’? Kohët e fundit maksimumi kanë shpalosur një kulturë në nivel ‘interesimi publik’, me Kryeministrinë e shndërruar në serë artistike, ku diskutohet për libra e piktura, ku çelin kërpudha, vezullojnë drita e shfaqen ndeshje futbolli. E s’ka si të jetë ndryshe, sepse nuk mund të ketë kultura prioritet në shqetësimet publike përderisa një copëz Shqipëri zbulohet e shkëputur nga sovraniteti dhe e sunduar nga biznesi i mediave me derivate, i dënuari për Gërdecin (me sa raportohet) ndërton sërish në mes të Tiranës, kryetari i Kuvendit është kthyer në koleksionues akuzash nga më të rëndat, gazetaria lustron sa një pushtet sa një tjetër, droga fluturon me eskorta shtetërore dhe natyrisht njerëzit kërkojnë azil në Europë. Hapësirat e kulturës në këtë klimë rrezikojnë të jenë groteske. Mënyra se si u politizuan Shuteriqi, Nosi e Kuteli e përmbledh mjaftueshëm katandisjen e mendimit.

Shuteriqi ka qenë pjesë e rëndësishme e fabrikimit të memories kolektive të shqiptarëve nëpërmjet studimeve, sidomos mbi Mesjetën. Në vend që të jetë objekt diskutimesh produkti studimor, i përvetësuar ose origjinal, merr dhenë virtuale aludimi i një shkrimtari, dhe kjo vetëm se i akuzuari është gjyshi i një deputeti të parehatshëm. Praktikisht si Blushi ashtu dhe Doda, turma e akuzuesve të gjyshit të deputetit dhe ajo e gjurmuesve të tradhtarëve, e imagjinojnë të shkuarën sipas kanoneve të rrënjosura nga pushteti ku spikati Shuteriqi. Dhe këtu qëndron ironia: ai jetoi mbi dallgët e sistemit ndërsa vepra e tij, funksionale për regjimin, vazhdon t’i mbijetojë, aq sa për mosndryshimin e atyre skemave firmosen peticione, madje edhe nga “llogorja e gjyqtarëve” të Shuteriqit.
Një ndër angazhimet më delikate të Shuteriqit në medievistikë është saktësimi gjeografik i vendndodhjes së shtetit të parë të Arbrit, veçanërisht të kryeqendrës së tij, që i kushtoi studiuesit rreth dy dekada shikime e rishikime. Analiza që i bëhet Elbasanit në këto përsiatje ilustron metodën kërkimore dhe historibërjen e regjimit. Pasi Shuteriqi grumbullon një sërë citimesh burimore të shpërndarë në kohë e hapësirë, përpiqet t’i sistemojë në një mozaik logjik, të cilin, përveçse me ndihmën e pozicionimit të selive kishtare, e justifikon edhe me etimologji, ajo çka sot është bërë trend i flokut shkencor: kushdo, i armatosur me fjalor, zbulon origjina shqiptare sipas nevojës, dëshirës e kërkesave, shpik rrënjë, përjashton Tjetrin dhe modelon Unin kolektiv, me ndryshimin që Shuteriqi këtë e bënte me industrinë akademike pas krahëve, ndërsa pasnëntëdhjeta karakterizohet nga shtrirja e këtyre metodave dhe mekanizmave drejt vulgut. Synimi i Shuteriqt të 1958 ishte shqiptarizimi i Elbasanit dhe për këtë qëllim sublim ai ndërtonte lidhjen Elbasan-Albasan-Albani/Arbëri-Alban, që automatikisht e përcaktonte Elbasanin si kryeqendra e Arbrit mesjetar, duke i përjashtuar osmanët nga çdolloj autorësie, qoftë edhe margjinale.

Njësimi i rrënjës elb me alb (dhe kangurizmi historik) është e vetmja mënyrë që disponon autori për të justifikuar ekzistencën e Elbasanit paraosman, pasi në këtë formë nuk figuron gjëkundi përtej shek. XV. Meqenëse shpjegimi osman i toponimit është, sipas Shuteriqit, «etimologji popullore» e krijuar «nën influencën e pushtonjësve ose prej këtyre vetë», ja dhe etimologjia made in Albania:
"Elba-as-an, ku -as dhe -an janë dy prapashtesa të shqipes: e para përdoret për të formuar emra familje dhe fisi, banori dhe vendi, e dyta për të formuar emra vendi. Elbasan do të thotë kështu vend i banuar nga Elbas (: Albas, Arbën). Emra fshtarash me prapashtesat -as dhe an kemi një mori në qarkun e Elbasanit. Përreth qytetit kemi: Valas, Vidhas, Fikas, Kuqan, Gjergjan, Lleshan etj".

Gjithë këto shembuj përforcues nuk ndjekin logjikën e shpjegimit të Elb-as-an, sepse nuk kanë prodhuar Val-as-an, Vidh-as-an, Fik-as-an, Kuq-as-an, Gjergj-as-an, Llesh-as-an. Edhe Malasej, i ofruar si toponim i ndërtuar në mënyrë të njëjtë, ndryshon dukshëm nga Elbasani: “në të njëjtën mënyrë” Paskuq-an(i) mund të jetë origjina e kafes Pascucci. Për më tepër, burimet që citojnë Al-basanin janë të shek. XVII, prandaj edhe pamundësia e zbulimit të një Elbasani para shek. XV e detyron Shuteriqin në akrobaci të tilla linguistike, sepse duhet realizuar me doemos objektivi i përcaktuar: shkëputja nga tradita e «pushtonjësve» sa më shumë të jetë e mundur, qoftë edhe duke u bërë qesharakë (pastaj, se mos guxonte njeri të ironizonte këtë metodë shkencore).

Të njëjtën metodë ka përdorur për ta pozicionuar qendrën e Arbrit mesjetar në veri të Krujës, diku afër një qyteze/fshati me emrin Alban (!). Nëse e njëjta metodë gjeneron dy rezultate tërësisht të ndryshme, me së paku duhet rishikuar metoda. Por jo, Shuteriqi e sforcon në ekstrem teksa luan me kompozimin e fjalëve me germat e paqarta të fragmenteve belbëzuese të mbishkrimit të Gëziqit, i analizuar më parë nga Theodor Ippen-i në 1901. Ai përpiqet të ripropozojë punimin e Ippen-it, por pa ndonjë risi për sa i takon interpretimit të mbishkrimit, përveç zhvendosjes së epiqendrës së Arbrit në veri, sipas tij të sugjeruar nga vetë mbishkrimi. Në fakt mbishkrimi nuk sugjeron asnjë toponim urban, por, meqenëse në 1967 ishte tashmë e kodifikuar historia mesjetare, pothuajse në detaje, dhe shteti i Arbrit ishte “zbuluar” në veri, Shuteriqi përdor mbishkrimin për të justifikuar sërish metodën që i kish dhënë për qendër të Arbrit Albasanin.
Sado që tingëllon i shëmtuar interpretimi i burimeve sipas trendit të kohës, ky ishte diktati i nomenklaturës, nga i cili, sidoqoftë, mund edhe të ruhej një distancë etiko-shkencore. Pra, dua të them, kishte të zellshëm, si Shuteriqi, që iu përshtatën nevojave të sistemit, vajosën makinerinë e indoktrinimit dhe u shndërruan në model, ashtu siç kishte kudo, edhe në sferën studimore, njerëz, si Vexhi Buharaja, që, në masa e mënyra të ndryshme, e jetuan sistemin pa degraduar në modele të groteskes apo deri të shëmtisë, megjithëse e patën mundësinë.

Duke qëndruar në temën e toponimit Elbasan, shpjegimi i Buharasë, i cili, ndryshe nga Shuteriqi, mund të fliste me komptencën e njohësit të mirë të osmanishtes dhe komponentëve arabo-persianë të asaj gjuhe, e rivendos diskutimin mbi themele analitike gjuhësore-epigrafike dhe e ngre stekën mbi tendencën joshëse të arnimeve etimologjike që kanë për synim refuzimin gjuhësor të armikut me A të madhe. Fjala e konstatuar nga Buharaja në njërin nga dy mbishkrimet e kalasë së Elbasanit është Ijlbasan, sipas tij e përbërë nga «Ijl (vend, krahinë) dhe basan (emër foljor veprues […]) që do të thotë shtypës (nga paskajorja basmak – shtyp)». Sipas tij, kuptimi më i përafërt për Elbasanin është «vend-nënshtrues». Mund të diskutohet arsyeja, por jo metoda dhe kompetencat, përse Buharaja ka zgjedhur si shqipërim të foljes basmak njërin prej (mbi) dhjetë kuptimeve të saj, ndërkohë që dy të parat kanë të bëjnë me sulm/zënie (papritur) dhe hyrje/fillim. Dhe logjikisht nuk mund të emërtohej me toponime të mjegullta, vetëm e vetëm sepse lokale e të cituara tek-tuk në forma të ndryshme e të shpërndara deri në Mat (po edhe në Skoci), qyteti-kala i porsandërtuar nga osmanët, kryesori në vend (për kohën).
Mosveshja e sistemit si kostum dhe specializimi në gjuhët “orientale” (më shumë sesa njolla biografike, e përdorur si shantazh) e mbajtën Buharanë përherë në hije, të angazhuar në përkthime mbishkrimesh, jetike për historinë shqiptare, dhe të disa veprave në osmanisht e persisht – një tregues domethënës ky për nivelin e ulët të kultivimit dhe (pa)rëndësinë e kulturës orientale në një regjim që sot akuzohet si i tillë –, derisa në 1975 u dëbua fare nga Instituti i Historisë (drejtor asokohe ishte Stefanaq Pollo), për ta mbyllur jetën në Berat me “shërbime turistike”, ndërsa Shuteriqi vijoi të lulëzojë, të prodhojë memorie e veçanërisht shkencë me kriteret dhe për nevojat e cituara. Cinizmi i të sotmes është se, teksa djali i Stefanaqit akuzon (në mos drejtpërdrejtë, përmes llogores) Blushin si nipi i Dhimitrit, shkenca ka mbetur peng i atyre kritereve, i asaj elite e mendësie dhe i funksionit në interes të pushtetit e përjashtimit.

"Postbllok.com"