Shënime për romanin “Të vrasësh zogun përqeshës”, Harper Lee, përkthim i Jogji Qirjakos, “Omsca-1”

Çfarë është Tjetri për ne? Cili mundet që t’i afrohet më natyrshëm Tjetrit? Janë  pyetje që duket se do të jetojnë aq sa do të ketë frymë njeriu. Edhe kur nuk shohim dallime në ngjyrë, në traditë, në gjuhë, në pasuri, sërish kjo pyetje do të vlejë. Harper Lee, shkrimtarja amerikane ka mundur të udhëtojë me romanin e saj “Të vrasësh zogun përqeshës” që prej vitit 1960 mes miliona lexuesve amerikanë, e më pas edhe lexuesve botërorë, duke sjellë ndoshta një nga prozat që do të vijojë të mbetet gjatë e shumëdiskutuar, pasi ka mundur të përshkruajë hendekun që ndan njerëzit që s’pranojnë tjetrin që nuk është si ai. Të paktën do të vijojë të jetë libër i shumëlexuar për aq kohë sa racizmi do të jetë në këtë botë.

Duke kërkuar të shohë botën me sytë e disa fëmijëve, Lee ngre pyetjet se ç’do të ndodhë me të tjerët rreth nesh. Dhe kërkon pikërisht të nisë të mbjellë tek fëmijët dhe përmes tyre ndryshimin. Luiza, vajza e vogël që e thërrasin Skot për shkak të natyrës së saj prej djaloshi, rrëfen gjithçka që ndodh në Mejkomb të Alabamës, zonës të përshkruar nga historia si më tipike lidhur me historinë e racizmit në SHBA. Është bota e saj fëmijërore, vëllai Xhemi, Dilli që e sheh si dashuri që në vogëli si dhe gjithë të afërmit, që vijnë dhe plotësojnë hartën e pikëpyetjeve të duhura rreth pranimit/mospranimit të atij që nuk ka ngjyrën tonë.

“-…Xhem, – e pyeta unë, – çdo të thotë fëmijë i përzier?

-Gjysmë i bardhë, gjysmë i zi. Nuk i paske parë, moj Skot? Nuk e njeh atë kokëkuqin me rica që shpërndan mallra për dyqanet? Ai është gjysmë i bardhë. Ata janë gjithnjë të trishtuar.

-Të trishtuar? E pse?

– Se ata nuk futen kurrkund. Te njerëzit me ngjyrë nuk futen se janë gjysmë të bardhë; te njerëzit e bardhë nuk futen se janë gjysmë të zinj, kështu që ata janë në mes, me një fjalë s’janë kurrkund…” (Harper Lee, “Të vrasësh zogun përqeshës”, përkthim i Jogji Qirjakos, “Omsca”, f. 184)

Atikus, i ati i Skot dhe Xhemit, vihet në qendër të vëmendjes  së të bardhëve në Mejkomb për shkak të mbrojtjes që bën si avokat për njeriun me ngjyrë, Tom Robinson, që akuzohet për përdhunimin e të bardhës, Majela Juelli. Është një thyerje e përditshmërisë, në një qytet ku të zinjtë shihen si të pamundur të jenë pjesë e përditshmërisë, ku askush nuk pyet për ta sa lodhen dhe pse dënohen.

Është një përshkrim plot dashuri, që të prek e njëkohësisht të tërheq deri në fund, duke sjellë përpara nesh me syrin e një të pafajshme gjithë pamundësinë e atyre që nuk arrijnë të pranojnë dikë tjetër që nuk ka ngjyrën e tyre. Historitë me Zhan Luizën, Xhemin, Dillin dhe fqinjët, vijnë përmes një stili befasues, ku herë përshkrimi e herë dialogu arrijnë të plotësojnë gjithë pikëpyetjet që na pengojnë për të mbërritur te tjetri.

Lee duket e vetidentifikuar me Luizën. Ashtu si edhe personazhi edhe ajo ishte një bijë e një avokati që kish mbrojtur një të zi në gjyqet e asaj kohe. Për të plotësuar magjinë e rrëfimit, e sidomos të asaj që duhet të dimë nga ajo çfarë kanë mundur të ndryshojnë të tjerë përpara nesh, ajo zgjedh që të ruajë “zogun përqeshës”, i cili  veçse përzien gjithë këngët e zogjve të tjerë – ashtu siç bën poeti e shkrimtari, që merr gjithë jehonat e zemrës njerëzore dhe i përcjell ato për t’i dëgjuar breza të tërë.

“… Zogjtë përqeshës nuk bëjnë ndonjë gjë të keqe, veçse të kënaqin me këngën e tyre të larmishme. Ata nuk i dëmtojnë kopshtet, nuk bëjnë fole nëpër koçekët e misrit, nuk bëjnë asgjë të keqe, veç këndojnë duke shkërbyer me gjithë shpirt zogjtë e tjerë, për të na kënaqur. Prandaj është mëkat ta vrasësh zogun përqeshës…”. (Harper Lee, “Të vrasësh zogun përqeshës”, f.106).

Befasia, zemërimi, tërheqja dhe zbavitja që vjen nga rrëfimi i Skot të mbetet gjatë në mendje, përmes një stili gjithë dashuri, ku nuk ka moral, por veçse rrëfim e vetëm rrëfim. E në fund, nuk mundesh dot t’i shmangesh një pyetjeje: Po ne, sa e pranojmë tjetrin që është ndryshe nga ne? Një pyetje që ka nevojë për gjithkënd dhe gjithkund. Të paktën për aq kohë sa do të kemi rreth e rrotull njerëz që do gjejnë një arsye për të besuar se kanë më shumë të drejta se dikush tjetër…

"tesheshi.com"