Fotoja e Masakrës së Vergarolës ka një emër pas 75 vjetësh

18 gusht 1946. Një shpërthim i fortë në Pola shenjoi deri diku një marrëdhënie mes Italisë dhe Jugosllavisë së Titos dhe njoftoi atë që do të ishte Lufta e Ftohtë. Heshtje mbi një masakër që provokoi mbi 100 të vdekur, nga të cilët vetëm 64 u identifikuan. Një e treta e vitkimave ishin fëmijë. Në histori kjo ngjarje njihet si Masakra e Vergarolës, simbolizuar nga fotoja në fjalë, të cilës sot, përmes një dëshmie, i gjendet për herë të parë subjekti. Më poshtë dëshmia e përcjellë për Avvenire:

"E mbaj mend mirë atë moment, isha 14 vjeç", na rrëfen për herë të parë nga Kanadaja Bruno Castro, istrian i lindur në Pola në 1932, "në konfuzionin e madh që pasoi shpërthimin, e gjeta veten para kunatit tim Mario Angelini, që vraponte me sytë e shqyer mes të plagosurve dhe kufomave, duke mbajtur në duar atë vajzë të vogël. Asaj nuk ia shikoja fytyrën, sepse koka i varej pas, pashë vetëm kaçurrela të zeza dhe fustanin e saj të bardhë. Mario vazhdonte të vraponte dhe e vendosi mbi një kamion që po transportonte trupat e parë, por ndërkohë më bërtiti që të kthehesha në shtëpi te nëna ime”.

Pas 75 vjetësh, ky imazh ringjallet dhe tregon detaje tronditëse të pabotuara mbi atë që ka mbetur një nga faqet më të panjohura të historisë sonë republikane. "Avvenire" ka rrëfyer në disa raste atë që ndodhi atë ditë dhe kontekstin historik/politik të masakrës së Vergarolla, bazuar në hetimet historike dhe shumë dëshmitarë okularë ende gjallë, por historia e gjallë e Bruno Castros, i cili arriti të shpëtonte nga Jugosllavia e Titos në vitin 1963 hedh dritë të re dhe konfirmon shumë elementë.

"Atë ditë në Pula u mbajtën garat e rëndësishme të notit në Klubin Patriotik të Pietas Julia, për këtë arsye mijëra polesanë u mblodhën në plazhin dhe familje të tëra, pasi kishin marrë pjesë në garat e mëngjesit, i prisnin ata pasdite, për të ngrënë dhe për të pushuar nën pisha", pak hapa nga 28 bombat e mëdha të luftës të grumbulluara për shumë muaj në plazh dhe krejtësisht të padëmshme pasi ato u çaktivizuan nga skuadrat e bombave nën kontrollin e anglo-amerikanëve. “Në mëngjes kisha bërë garën e 400 metërshit dhe me miqtë po luanim "prangash", duke hedhur pesë guralecë në ajër dhe duhej t'i kapnim të gjithë së bashku në fluturim. Pikërisht në atë moment dëgjuam goditjen e parë”.

"Ne fëmijët gjithmonë luanim mbi mina dhe koka silurësh, nënat na i hapnin rrobat mbi to për t’u tharë", na kishte rrëfyer Claudio Bronzin, atëherë 12 vjeç, i cili u shpëtua atë ditë, por humbi familjen dhe shumë miq. Edhe ai, si Bruno Castro, kishte dëgjuar atë “zhurmë arme” para ferrit, kështu që shumë dëshmitarë tregojnë për të. Dhe ishte Scotland Yard ai që zbuloi menjëherë se ajo "e shtënë" nuk ishte asgjë më shumë se nisja e gjithçkahe, detonatori me sekonda për të bërë një masakër mes italianëve: qarqet jugosllave menjëherë u përpoqën të flisnin për një "incident", por aleatët anglo-amerikanë e dinin mirë se 28 bombat në gjendjen që ishin nuk do të kishin shpërthyer kurrë, por ishin riaktivizuar për atë ditë.

Manifestimi sportiv i Pietas Julia ishte në të vërtetë patriotik, lufta kishte mbaruar kudo prej ca kohësh, por qyteti italian Pola ende po mbante frymën për të mësuar fatin e tij: në Paris në ato ditë fuqitë fituese ridizajnuan kufijtë e Adriatikut dhe polanët synonin të riafirmonin në sytë e botës vullnetin e dëshpëruar për të mbetur italianë dhe për të mos u braktisur ndaj synimeve ekspansioniste të Marshallit Jugosllav Tito.

"Unë të shtënën e parë e kam ende të freskët në kujtesën time - vazhdon Bruno Castro në shtëpinë e tij në Toronto, në mure basorelievet prej druri me pamje nga Pola e tij, Arena Romake, Harku i Sergit, tempulli i Augustit – fill pas kësaj një fëmijë bërtiti dhe pashë shumë njerëz që vraponin drejt tij duke menduar se ishte goditur. Por pikërisht ndërsa ata po shkonin në atë drejtim, gjithçka shpërtheu. Unë ika, u ktheva vetëm pas dhjetë minutash dhe pashë që pylli me pisha ishte në flakë. Kishte të rritur që vraponin me të plagosurit drejt kamionëve anglezë. Aty takova burrin e motrës sime Lucilla, e cila ishte në Vergarolla trajner not dhe ishte vullnetar si zjarrfikës. Në duar mbante ende fëmijën pa kokë. Kishte një konfuzion të madh, mbetje njerëzore kudo, valë të kuqe dhe pulëbardha...Të nesërmen, Lucilla rrezikoi shtatzëninë kur mësoi se shoqja e saj më e mirë ishte mes të vdekurve. Të gjithë në Vergarolla kanë humbur dikë të dashur, familje të tëra janë zhdukur”.

Vetëm atë ditë, polanët e kuptuan se regjimi komunist i Titos nuk do t'i nënshtrohej kurrë sundimit të vetëvendosjes së popujve dhe se qëndrimi në Pola do të ishte i pamundur. Vergarolla mund të kuptohet mirë vetëm nëse kontekstualizohet në një periudhë të pasluftës që në Istria mbetej ende luftë, me grumbullimet dhe kampet e përqendrimit të Titos ende shumë aktive, dhe me një përshkallëzim të veprimeve të dhunshme anti-italiane të përgatitura për më të keqen: vetëm dy muaj më parë militantët pro-jugosllavë madje kishin ndaluar Giro d'Italia dhe kishin qëlluar mbi policinë civile, ndërsa një të diel më parë një bombë fatmirësisht nuk kishte shpërthyer në plazhin e Triestes gjatë një gare kanotazhi. Nga arkivat e Londrës (të cilat kanë ende shumë për të zbuluar), një dokument i kohës dëshmon për "vullnetin e shprehur të jugosllavëve për të bojkotuar çdo event italian, përfshirë sportin": Pola duhet të zbrazet dhe të bëhet sllave me çdo kusht.

"Dhe pastaj qyteti u zbraz me të vërtetë me eksodin e madh të '47-s - vazhdon Bruno Castro. - Prindërit e mi ishin ndër të paktët që vendosën të qëndrojnë sepse babai im ishte një komunist i bindur, ai kishte idetë e tij ...Por jeta u bë e pamundur, nuk kishte liri. Si të gjithë të tjerët, unë vendosa të largohem dhe të mbetem italian, por regjimi ma refuzoi këtë me arsyetimin se familja jonë ishte me origjinë "kroate". Natyrisht, mbiemri Castro thotë diçka tjetër, e vërteta është se duke pasur anëtarë të partisë në familje do të ishte një turp për regjimin nëse do të ishim larguar. Kështu që në vitet 1950 u përpoqa të ikja nga Jugosllavia përmes detit me disa miq, por dikush na tradhtoi. Shumë u përpoqën të iknin me varkë gjatë natës, por u zhdukën pa gjurmë...

Më është dashur të bëj edhe ushtarin e Titos - thotë ai, duke treguar albumin e fotografive që e portretizon atë mes shumë të rinjve me uniformë sportive rreth diktatorit gjatë një vizite. - Askush nuk foli për politikën, kishte aq shumë frikë. Madje Mario ka heshtur gjithmonë. Ai vdiq në Pola 15 vjet më parë pa folur më për Vergarolën ose kur si zjarrfikës zbriti në Foibe në kërkim të vëllait të tij, i cili nuk u gjet kurrë. Ne duhej të harronim dhe të vazhdonim jetën".

I riu Bruno, elektromekanik në kantieret e Pola, përfundoi edhe në burg, i akuzuar për sabotim për një defekt normal të motorit të varkës që mbante oficerët, "është gjë e mirë që ata nuk më dërguan në Goli Otok" , më i tmerrshmi i gulagut në Ishullin Tullac. "Më në fund në vitin 1963 me gruan time Maria Ghersini di Dignano, e cila është 89 vjeç, sa unë, ne arritëm të marrim lejen për t’u larguar dhe sot në Kanada jemi pjesë e një komuniteti të madh të Giuliano-Dalmatëve që ikën, por mbetën gjithmonë istrianë".

Me Marinë, me vajzat e saj Astrid dhe Carin, madje edhe me mbesën e saj 26-vjeçare Alina, ende flet dialektin istrian. "Ne ktheheshim në Pula çdo verë - buzëqesh Astrid - ne e kemi Istrian në gjak. Unë kam lindur në Latinë në kampin e refugjatëve, menjëherë pasi prindërit e mi u larguan nga Pula dhe para se të largoheshin për në Toronto, por unë gjithmonë do të jem istriane. Mbi të gjitha, ndiej përgjegjësinë e madhe për të vazhduar historinë tonë, sepse e di mirë se çfarë iu desh të hiqnin prindërve tanë për liri dhe për të mbetur italianë. Nuk është e mundur që Italia të mos dijë asgjë për atë që ndodhi në Vergarolla, pse të heshtësh?".

"Për sa kohë kam jetuar në Pola, ne u detyruam të heshtim reciprokisht - shpjegon babai i tij -. Unë pashë fotografinë origjinale të kunatit tim në gazetat e vitit 1946, por në shtëpi askush nuk e hapi gojën. Pastaj, duke qenë në Kanada, ç’kuptim kishte të hapnim kapitujt e një historie të panjohur? Dhe me kë? Por për të thënë të vërtetën, ju në Itali ende e keni të vështirë të flisni për këto gjëra: a ka shkuar ndonjëherë ndonjë kryeministër në Vergarolla më 18 gusht për të çuar qoftë edhe një lule? A dinë italianët ndonjë gjë për të?".

Një vit më parë, Astrid gjeti në internet faqet e Avvenire mbi Vergarolla-n dhe foton e xhaxhait të saj Mario me foshnjën në krahë “dhe vetëm atëherë e kaluam mbrëmjen me familjen duke folur për atë foto. Edhe kushërinjtë e mi, fëmijët e Marios që ende jetojnë në Pula, tani Kroaci, u tronditën kur njohën babanë e tyre në atë fotografi. As ai nuk u kishte thënë asgjë. '

Vergarolla është ngjarja që nisi Luftën e Ftohtë ndërkombëtarisht dhe prova gjenerale e masakrës së Italisë në dekadat në vijim. Sigurisht një fakt që duhet të jetë në librat e historisë bashkëkohore. Përveçse Titos, një diktator komunist, por kundërshtar i Stalinit, i duhej të bindej, kështu që Perëndimi, përfshirë Italinë, mbylli një sy dhe "harroi". Edhe sot në katedralen e Polës, pranë monumentit që përkujton viktimat, të internuarit dhe ata që kanë mbetur do të mblidhen së bashku pas 75 vjetësh për t'u lutur për të dashurit e tyre, por pa pasur iluzionin se mund të ketë një copëz kujtese që mbërrin nga atdheu i tyre aty pranë.