Të udhëtosh pa biletë

Kur studioja në Romë, si pasuniversitar, merrja nga shteti italian një bursë fare modeste: 600 mijë lireta në muaj (në atë kohë, rreth 400 dollarë). Kombinimi i këtyre pak liretave me nevojat e një shqiptari të lëshuar nga zinxhirët e Shqipërisë autarkike kish efekte veçanërisht toksike – sidomos për një person të vdekur kulturalisht urie, si puna ime. Mes përpjekjeve patetike që bëja në atë kohë për të kursyer para, ajo që më ka futur në mendime më pas ka qenë që hipja pa biletë në urban. Një biletë autobusi kushtonte 700 lireta; po të bleja një abone mujore, çmimi binte shumë – e megjithatë, të gjithë ne, studentë e pasuniversitarë shqiptarë, udhëtonim pa biletë. Në urbanët e Romës nuk kishte faturino; por vetëm një automat që e stamponte biletën, në pjesën e pasme të autobusit. Kompania e transportit publik e Romës (ATAC) dërgonte kontrollorë herë pas here; por këta mbanin uniformë, dhe ne i pikasnim në kohë (nga kapelet me strehë) dhe dilnim nga autobusi në momentin që i shihnim në stacionet. Gjoba po të të kapnin pa biletë, ishte 50 mijë lireta; mua s’më kapën ndonjëherë, por gjithnjë i mbaja 50 mijë lireta me vete, që të mos më dilnin probleme me policinë; të palosura me kujdes dhe të futura në të njëjtin këllëf plastik transparent ku mbaja edhe permesso di soggiorno-n. Nuk di si ia përligjja vetes atëherë këtë shkelje; dhe nuk është se më vriste shumë ndërgjegjja. Vija nga Shqipëria e viteve 1980, ku gjithçka mbikëqyrej drejtpërdrejt – dhe nuk më ishte formuar mirë kultura e pasurisë së përbashkët, ose the commons; kujtoja se mund t’ia hidhja sistemit, i cili më dukej fare i lirshëm. Kam pasë bërë plot budallallëqe atëherë, për të kursyer: p.sh. haja Würstel në vend të mishit, ose prisja të më dërgonin me pako djathë të bardhë nga Shqipëria; ndonjëherë piqja edhe bukën vetë, në furrë. E gjithë kjo, për shkak të trysnisë së paparë për të blerë plaçka dhe për t’i çuar në Tiranë. Dua të them se udhëtoja pa biletë jo ngaqë kisha gjë kalamaj për të ushqyer, ose shpenzimet e spitalit të ndonjë të afërmi a të vetes për të përballuar; por thjesht nga një simptomë e grykësisë të fukarait. Ndonjëherë qëllonte që ndonjë shokun tim e kapte kontrolli – dhe ky paguante gjobën përkatëse, ose 50-mijë liretat fatale. Më pas, vite më pas, më ka ndodhur të pyes veten se vallë këta qyqarë, që ngecnin në rrjetën shpirtmadhe të ATAC-ut, nuk po paguanin edhe biletat e mia, shkelësit të shkathët. Kur kam lexuar më vonë për mënyrën si organizohen sisteme të tilla, si transporti publik, për t’u mbrojtur nga free riders, ose përfituesit parazitarë, kam mësuar se, në fakt, këta që kapen dhe paguajnë gjobat, mbulojnë me ato gjoba edhe kostot e biletave që s’i kanë paguar të tjerët – duke marrë parasysh, në këtë rast, edhe koston e pagave të kontrollorëve, numri i të cilëve rritet ose pakësohet në varësi të të ardhurave që siguron sistemi nga shitja e biletave. Në ato vite, kur gjithnjë e më shumë bashkatdhetarë të mi po dilnin në Europë, mjeshtëria e të qenit free rider po shndërrohej në një lloj profesioni – kështu të gjithë pak a shumë specializoheshim në blerjen e sendeve të lira, të vjetruara dhe të përdorura, ose shfrytëzimin e dyqaneve për diplomatët, ose heqjen e IVA-s dhe plot marifete të tjera; dhe këtu futej edhe udhëtimi pa biletë, në transportin publik. Kjo ishte vetëm preludi i çfarë do të ndodhte më pas – kur, me dyndjet e mëdha të vitit 1991 dhe më pas, me qindra mijëra shqiptarë u shndërruan në free riderstë sistemit social europian-perëndimor, i cili nuk ishte në gjendje t’u bënte ballë këtyre trysnive. Nuk është vendi këtu që të zgjatem më tej për temën; por të gjithë kemi dëgjuar për kërkesat për strehim politik, të mbështetura në dokumente të rreme; pasaportat që shisnin kosovarët dhe të tjerë, në Shqipërinë e atyre viteve; tregtinë me vizat dhe emigracioni ilegal (skafet, etj.); trafikun njerëzor; dhe plot mënyra të tjera, për të përfituar me hile nga sistemi i andejmë. Për një periudhë të gjatë, shqiptarët në Europë e panë veten të ngecur në një zonë gri, midis ligjit dhe paligjshmërisë; ose në situata të tilla ku edhe thjesht mbijetesa do të ishte e pamundur, pa shkelur ligjet; fatmirësisht shumica janë sistemuar tashmë, dhe janë çliruar prej dilemave etike. Një situatë të ngjashme gjeta edhe me bashkatdhetarët në ShBA, kur erdha në 1996; të njëjtat mashtrime për azil politik, pretendime për persekutime dhe gjakmarrje; pozime si homoseksualë e si rom; dhe më pas si kosovarë të përndjekur e të përdhunuar prej serbëve. Nga njëra anë, shumë prej nesh e bënin këtë nga halli dhe dëshpërimi; sikurse shumë të tjerë e bënin nga lakmia, ose nga shtysa për të gëzuar të mirat e një jete në Perëndim, të cilat në Shqipëri nuk do t’i arrinin dot. Por ç’të thuash kur një masë e madhe bashkatdhetarësh gënjyen, për të përfituar nga ndihmat që dha shteti i NYC (ose ndihmat federale), për viktimat e 11 shtatorit; pa përmendur të gjithë ata të tjerë që mashtrojnë, rregullisht, për të përfituar dëmshpërblime; nga sigurimet e makinave ose, më keq akoma, nga sigurimet shoqërore? Më thonë: të gjithë bëjnë kështu. Ndoshta, unë nuk jam në gjendje të them se çfarë bëjnë “të gjithë.” Por, në rrethanat kur dikush gënjen dhe një tjetër jo, sepse nuk e lë ndërgjegjja etike, edhe pse janë në rrethana të njëjta, atëherë problemi është moral. Përndryshe, çfarë gjithnjë më ka shqetësuar, në komunitetet e shqiptarëve, është lehtësia me të cilën përcillen marifete të tilla, ose admirimi i hapur, i kolektivitetit, për free riders, ose për të gjithë ata që arrijnë t’ia hedhin sistemit dhe të përfitojnë prej tij, madje ndonjëherë (në rast dëmshpërblimesh për aksidente të stisura) edhe të pasurohen. Kur kam dëgjuar dikur, në Itali, të thuhej se të ishe shqiptar nuk ishte përkatësi identitare, por profesion, e kam shpërfillur këtë si shaka në rastin më të mirë dhe racizëm në rastin më të keq; por, në të vërtetë, toleranca jonë e jashtëzakonshme për free riders, gatishmëria me të cilën i përligjim, i kuptojmë, ua qajmë hallin, i konsiderojmë si tanët, e shpesh jemi gati deri edhe t’i emulojmë, i jep komunitetit, dashur pa dashur, tiparet e një organizate parakriminale, e cila ekziston dhe funksionon në mos duke iu kundërvënë ligjit, së paku duke i rrëshqitur anash. Natyrisht, free riding është mëkat venial; tek e fundit, një person që e lexon një libër të tërë në librari, ose ai tjetri që këput lulet në park për t’ia çuar një buqetë nënës në spital, janë edhe ata free riders, njëlloj si unë që udhëtoja pa biletë, ose ai tjetri që martohet për letra. Për disa, këto janë shkelje, për të tjerë krime; kostoja sociale e dukurisë nuk mund të matet saktë. Një grup ose komunitet i vogël me free riders, brenda një komuniteti të madh që dukurinë e dënon, mund të ketë sukses (këtë e shpjegon edhe teoria e lojërave, ose parabola e ujqërve dhe deleve); madje të ketë aq sukses, sa të dalë në krye të komunitetit. Nga ana tjetër, kur një shumicë anëtarësh të komunitetit duan t’i bien qylit – për ta thënë shqip – atëherë rezultati është gjithnjë negativ: ujqërit e mbetur pa dele do të hanë njëri-tjetrin. Nëse të gjithë qytetarët e Romës do të provonin të udhëtonin pa biletë, atëherë kompania e transportit ose do të falimentonte, ose do të rikthente në punë faturinot – çka do të sillte, logjikisht, rritjen e çmimit të biletave, për të përballuar rrogat e faturinove dhe shpenzimet e tjera. Prandaj një student xhepshpuar mund të udhëtojë pa biletë në urban me kusht që të tjerët biletën ta kenë prerë; ashtu kostoja e biletës së tij përballohet nga komuniteti. Dhe kur komuniteti fillon ta kuptojë se çfarë po i shkaktojnë free riders, atëherë do të reagojë negativisht ndaj tyre; sikurse edhe ka ndodhur, me shqiptarët dhe të tjera grupe në zgrip të shoqërive në Perëndim; sepse këta free riders, me kalimin e kohës, rrezikojnë t’i shkatërrojnë të gjitha sistemet dhe strukturat e amortizimit social. Këto vitet e fundit kemi dëgjuar shpesh të thuhet, nga ana e zyrtarëve të BE, se Europa mund t’ua kthejë shqiptarëve regjimin e vizave, në qoftë se këta do të vazhdojnë me kërkesa të shpërpjesëtuara për strehim politik dhe ndihma sociale. Edhe një herë, përpjekjet e disave për t’ia mjelur sistemit deri edhe pikën e fundit të qumështit, rrezikojnë të kthehen mbrapsht si kosto për të tjerët, që kushedi kanë edhe më shumë nevojë, për të shfrytëzuar mekanizmat e mbrojtjes sociale që ofron Perëndimi. Dashur pa dashur, opinioni publik në Perëndim, përfshi këtu edhe opinioninzyrtar, krijon një përshtypje të llojit profilues për të ardhurit; kjo ka ndodhur me shqiptarët, sikurse ka ndodhur me arabët, me romët, me nigerianët, me rumunët, etj. Një gjykatës i ndodhur para një kërkese të kopsitur mirë për azil politik, edhe pse me dokumente të falsifikuara, nuk mund të mos ia njohë azilantit kërkesën; edhe kur, me intuitë, e ndien se e kanë mashtruar. Në fakt,free riders nuk shfrytëzojnë aq sistemin si të tillë, sesa dobësitë e sistemit; njëlloj siç futen pa biletë kalamajtë në stadium, duke kaluar përmes një të çarenë gardhin rrethues. Kjo bën edhe që dukuria e free riding ta vërë sistemin e amortizimit social në rrezik që para se ky sistem të fillojë të komprometohet nga ana ekonomike. Italianët sot e kësaj dite, në ShBA, e vuajnë profilimin si mafiozë, ose si komunitete parakriminale, të sunduara nga omertà-ja dhe admirimi për shkelësit e ligjit; me gjithë suksesin e jashtëzakonshëm të Italisë në botë, dhe të vetë italo-amerikanëve, që shkëlqejnë në të gjitha fushat: shkencë, art, politikë, televizion, financë. Tani, nëse free riders janë shqetësim për komunitetin shqiptar në NYC ose në përgjithësi në ShBA, për këtë nuk di ç’të them; vetë shoh plot simptoma të dukurisë dhe, sidomos, më shqetëson toleranca e theksuar ndaj mashtrimit, ose lehtësia me të cilën ne u rrejmë institucioneve dhe njëri-tjetrit. Por unë me siguri nuk jam personi më i përshtatshëm, për të profiluar komunitetin; edhe pse refuzoj të pranoj që free riding është një vulë turpi që të gjithë ne e kemi sjellë me vete, nga Ballkani dhe që nuk mund ta shlyejmë dot; dhe aq më keq, që kjo është mënyra jonë për të reaguar ndaj një sistemi në thelb të padrejtë, i cili ushqehet me varfëri; ose, më keq akoma, ndaj një sistemi që e shohim thjesht si mundësi plaçkitjeje. Mund të them vetëm se, nëse jashtë Shqipërisë free riding te shqiptarët kthehet dhe i godet komunitetet e këtyre si boomerang, në Shqipëri duhet të jetë një nga pengesat më formidabël, edhe pse pak të përfolura, për konsolidimin e shoqërisë civile dhe etikën e komuniteteve. Të paktën kaq gjë ma kanë mësuar njëzet e kusur vjetët, që kam jetuar larg vendit.

Nga: Peizazhe të Fjalës