Atëherë...

Nicos Economopoulos është një fotograf i rëndësishëm për shqiptarët e Shqipërisë. Ose do të duhet të ishte së paku. Rëndësia e punës së tij në lidhje me ne, nuk qëndron te ndonjë foto ikonike si të tillë – edhe pse Njeriu që rend në shi, po titullojmë kështu mund të afrohet diçka – por te fakti se ai ka kapur një moment kyç në historinë tonë. Dhe ka realizuar përmes imazheve, njerëzve, fytyrave, gjesteve, gjuhës së shprehive një radiografi të psikologjisë sonë. Që nuk gjen ndoshta të dytë. 

Fotografitë e realizuara nën titullin: Shqiptarët që jetojnë në Greqi, në vitet 1990-1991 janë më shumë se një dëshmi e një realiteti urban, social, ekonomik dhe emocional; janë një kartelë. Pse shohim ne në këtë mënyrë? Kush është shqiptar e kupton për çfarë e kemi fjalën. Sepse shqiptari e dallon shqiptarin nga shikimi, nga sytë si fillim.

As egërsi e mirëfilltë, as ligësi, as frikë, por diçka e mbledhur në një dritë të vetme që emetohet nga disa sy që duket se i kanë shpallur luftë botës, ekzistencës që është reduktuar në një trup dhe ca lecka. Një luftë botës nga fundi I saj dhe nga një qenie që nis të mësojë historinë e vet qysh nga ai çast. 

Fotografia e shqiptarit që ikën në kufi me Greqinë, kapur në pozicion me shpinë provon më shumë sesa një akt ndalimi; një përvojë të brendshme që shtyn në arratisje përfundimtare nga çatia e shtëpisë tënde. Kandisja me ato plaçka, kuturisja agresive për të ikur nga çdo majë dhe shteg, ka diçka të ndryshme nga imagjinari i vjetër i Çifutit Shëtitës që ikën kudo sepse askund nuk e gjeti të Këtushmen, “portin për të ndaluar”. Shqiptari i atyre viteve u bë gati si diasporë në vendin e vet; ëndrrat kishin emigruar tashmë prej dekadash. Ishte vetëm trupi që ishte bllokuar në Shqipërinë që gati skllavëroi me varfëri, për të robëruar më vonë me nostalgji. Shpresa e ikjes ishte regëtima e fundit e mbijetesës.

Shikojeni njeriun që duket mes pasqyrës së thyer në Gjirokastër. Kushdo do përpiqej të kuptonte se çfarë ka ndodhur aty. Pastaj pasqyrja e thyer, vetëm dy ngjyra, një rrëmujë dhe mungesë e të gjithë orendive për një hapësirë normale dhe një fytyrë që shpreh me një gjest të vetëm një kulturë tonën: Mos bëj foto! Ik!

Pse ishim alergjikë ndaj fotove, di ta thotë kush? Mbaj mend në Sarandë në fundin e viteve ’80 që vinin përherë e më shumë turistë dhe fotografonin: iknim me vrap menjëherë. Mandej, me të nisur ikja, turistët që vinin me traget u bënë më të dashurit: u përhap në masë lypja masive e fëmijëve. Mjaftuan pak mallra të sjella nga Greqia, pastaj disa letra pornografike nëpër shkolla, një motorr aty, një makinë atje. Dhe ksenofobia u bë sa hap e mbyll sytë në ksenovarësi.

Fytyra e mjerimit në Shqipërinë e atyre viteve ka identitetin e vet, ardhur e skalitur në një antropologji që u distilua në rrjedhën e një regjimi që përfundoi në finale në një kulturë. Është një mjerim material i qytetit kryesisht, ku mungesa e mallrave bazikë, gërshetuar me një organizim jete spartan, sa vjen e krijon një fizionomi unike edhe në krahasim me shqiptarët e fillim shekullit të 20-të. Këta shqiptarë kanë shikim tjetër nga ata të vjetrit, këta, pra ne, dalin ndryshe në fotografi; diçka fshehin, nga diçka druhen, për diçka kanë mllef. Ne shquajmë sot më mirë sesa të huaj kemi qenë për çdo gjë, aq sa vetëm ne mund ta kuptonim njëri-tjetrin. Me një shikim, me një lëvizje, një gjuhë e vetmuar e një deshifrueshme vetëm në një kohë.

Fotografia e minatorëve të Valiasit është një kandil për kujtesën tonë: një dyshe që thotë çdo gjë. Ngjan sikur një vizitë u është bërë vendasve që dalin më në fund nga galeria dhe njëri me mirësinë e lëshuar ekumenike të atij, që sytë i thonë se nuk i ka mbetur veç shpirti dhe hija dhe tjetri, krejt i huaj për ndryshimin që ka përballë. Nuk dihet historia e fotos në fjalë, por a ka shqiptar të atyre viteve të mos reagojë menjëherë sapo e sheh atë e vetëtimthi t’i ndizet në mendje drita e një kohe? Një kohe që iku dhe askush prej nesh nuk e shpjegon dot më.

Fjalët nuk dalin për të dhënë frymën e asaj periudhe, që kishte edhe ajo në absurdin dhe varfërinë e plotë koherencën e vet sociale. Madje zakonet e veta të vjetra që mbaheshin ende, hierarkitë, e madje humorin. A mund të shpjegohet sot p.sh sesi njerëzit lëviznin nga një qytet në tjetrin edhe në karroceritë e hapura të makinave bujqësore?! A mund të mos qeshësh kur sheh herë pas here foto të jetës së atyre viteve; kaq larg, kaq ndryshe sa për të qenë brenda një jete!

Kush do të kuptojë sadopak se çfarë ka ndodhur, mund ta marrë këtë shije në varreza. Qytetet tona kanë tashmë varrezat e tranzicionit, përveç atyre të kohës së Diktaturës(Personalisht më rrinë në kokë varrezat e Gjirokastrës, anës rrugës, mes qiparisëve, me gur gri). 

Pranë njëra-tjetrës, varrezat kanë regjistruar jetën tonë në gur; edhe ato kanë evoluar aq shumë saqë kur has ndonjë shok apo mik që ka vdekur herët, nga fillimi i viteve ’90, rri e mendon e për një çast të duket se ka vdekur i vogël. Ka vdekur Atëherë. Por kjo Atëherë ka kuptim vetëm për ne, të Gjallët.

Foto si këto të Eonomopoulos shkruajnë në imazhe atë që ne nuk e shkruajtëm asnjëherë me fjalë. Që nuk ditëm ta tregojmë, a nuk deshëm ndoshta. Qytetet tona janë memece tashmë, janë përmbysur sa nuk ka më gjë për të kujtuar. Por aty është jeta jonë, aty me të gjitha. I sheh imazhet, i kundron, kujtohesh, kthehesh, qesh, pastaj edhe prekesh.

Gjërat bëhen absurde: po sikur të ishte…Ah, po këtu ka qenë…Po ky! Dhe të duket se jeta bën një retro për të kujtuar; për të kujtuar se sa e papërsëritshme ishte koha që jetuam, rregullat publike dhe zakonet e shtëpisë, besimet për Jashtë dhe Brenda. Por edhe për të kuptuar tashmë sesa kollaj dhe shpejt i lamë pas. Ngaqë kuptimi i tyre kishte vdekur, ato ishin kostum i hedhur krahëve një populli që jetonte për të përgënjeshtruar atë që pohonte përditë. Si sot. Me dallimin se tani sa vijmë e bëhemi si të gjithë.