Emigranti në Tiranë

Vera po ikën dhe emigrantët e lënë Shqipërinë në grupe, duke u shpërndarë në drejtime të paparathënshme kollaj. Është vera emigrante që i jep qendrorësi Shqipërisë më shumë se gjithçka tjetër. Por as nuk e bën dot europiane, as ia zgjidh dot problemet që ka. Sidomos tani që remitancat emigrante bien rregullisht çdo vit. Shqiptarët, siç pritet, ndryshojnë, brenda e jashtë Shqipërie. Largësia reale dhe e perceptuar mes dy grupeve po ashtu rritet; e bashkë me të edhe profilizimet paragjykuese që secili grup ngre për tjetrin.

Kujtoj që një gazetare e mprehtë e jona shkruante para pak vitesh për ta, me përçmim të kontrolluar e duke ndier gjynah të dukshëm: emigrantët që kthehen në Tiranë se si janë, se si duken, se si vishen… Dhe kish pjesërisht të drejtë, sido që, konstatuar dhe lënë me aq, nuk u bën drejtësi as emigrantëve e as atyre që nuk emigruan. Mjafton të bredhësh me sy hapur nëpër Tiranë (sidomos nëpër një pjesë të caktuar Tirane), që të vëresh se gazetarja ka vrojtuar dhe hedhur në letër një të vërtetë, por ama, që ka nevojë të analizohet, se ka brenda po aq të vërtetë, sa të pavërtetë.

Denigrimi i emigrantit në vendin pritës është universalisht i njohur. Më pak i njohur e i diskutuar është  përçmimi i tij në vendin e origjinës. Është i njohur p.sh. nënvlerësimi që shpreh italiani i mesëm (ose mikroborgjez) ndaj italo-amerikanit, shijes së tij të keqe, kuzhinës së përçudnuar, sjelljes së padenjë në nivel banaliteti, mungesës së sqimës e rafinimit. Nuk e dija më parë, por më ka qëlluar të dëgjoj gjuhë tejet përbuzëse nga gojët e kinezëve nga Kina Kontinentale ndaj atyre që kanë emigruar nëpër botë, për fshatarësinë e botëkuptimit të tyre, paaftësinë për të shijuar jetën, mentalitetin komunist e konservator në raport me kinezët modernë të zhvilluar “natyrshëm” në Kinën Popullore kthyer kapitaliste. Një amerikano-indiane ardhur në Shtetet e Bashkuara para dhjetë vjetësh për t’u martuar me një PhD Indian në fizikë, kur e pyeta si mund të gjeja një fustan të bukur Sari, më tha: “Mjafton të mos shkosh ta blesh në lagjet indiane të Amerikës. Shija e tyre ka ngelur 60 vjet mbrapa, dhe vishen e jetojnë siç bënin në kohën kur emigruan. Të vjen turp t’i shohësh e t’u rrish afër nëpër festa.” Ndërsa një shoqe në Prishtinë më thoshte se nuk jetohet në Prishtinë në verë, ngaqë e sulmon bagëtia e emigracionit nga Gjermania dhe Zvicra.

Emigracioni shqiptar (nga viset e Shqipërisë) është ende i ri e s’i ka bërë as 30 vjet. Megjithatë emigranti shqiptar është i kudogjendshëm nëpër botë, ka bërë eksperianca intensive ekzistenciale, dhe ka krijuar ndërkaq një profil të vetin, që herë përkon e herë jo me profilin që i vishet në Shqipëri. Si shihet ai brenda Shqipërisë sot? Po skicoj këtu disa besime themelore (të lehta e bisedore, jo bazuar në vjelje sistematike) sidomos brenda kryeqytetit shqiptar, lidhur me emigrantin, sido që disa janë kontradiktore mes tyre.

***

1. Janë injorantë dhe s’kuptojnë nga jeta.
2. Janë më të varfër edhe se ne.

Përgjithësimet paragjykuese më lart nënkuptojnë një raport të perceptuar të pabarabartë ku emigranti është nën nivelin e jo-emigrantit. Në çdo marrëdhënie shoqërore, një nga faktorët themelorë që krijon përçmim social është varfëria (dhe, si pasojë, pamundësia për edukim dhe rafinim). Një pjesë e mirë e emigrantëve shqiptarë janë me origjinë nga fshati, dhe nga pjesa më e dërrmuar e fshatit socialist e pas-socialist. Sido që jashtë mund të kenë gjetur punë dhe një strehë të jetueshme, emigranti mbetet i varfër dhe i vuajtur, dhe jo vetëm për vendin e huaj, por edhe për Shqipërinë. Sado që emigranti shqiptar është marrëzishëm kursimtar kudo që jeton, kamja i mbetet gjithnjë ëndërr. Jo-emigrantin shqiptar paragjykues që në fakt pret instinktivisht të shohë një “të jashtëm” nëpër rrugët e Tiranës, me lëkurë të kuruar, të sigurt ekonomikisht e të rafinuar në stil, pamja e emigrantit të ardhur në Shqipëri për pushime apo për hall, e befason, madje edhe e irriton. Sigurisht që jo-emigranti nuk bën krahasime me gjendjen paraprake të emigrantit. E pse t’i bëjë?! Ai ka sy në ballë dhe realiteti flet vetë! Atij vetë brenda Shqipërisë i duket se ka përparuar më shumë, ka një dyqan që e jep me qera, sido që vetë s’ka punë, ka shoqëri, kafen e mëngjesit e pi në klub, nuk para lodhet fort, është rrumbullakosur, dhe nga pasqyra i duket se rrobat firmato i rrinë shkëlqyeshëm. Po ky dreq emigranti, si s’u bë njeri pas kaq vjetësh jashtë?! Pse shkoi fare jashtë?! Jo-emigranti ka të deformuara jo vetëm pritshmëritë ndaj emigrantit, por edhe perceptimin për veten.

***

1. Është bërë kurrnac.
2. Janë fundi i kandarit atje ku janë, por vijnë këtu e të shesin edhe mend, pale!
3. Janë më keq se këta çeçenët e këtushëm.

Të treja shprehjet e kanë bazën në keqperceptimet që përmenda më lart. Emigranti që e fiton me shumë mundim paranë, e ka edhe më të mundimshme ta prishë atë; dhe emigranti e di mirë se, po të mos kishte nevoja të caktuara që e bënin të vinte në Shqipëri, as nuk do i diskutonte fare pushimet. Disa nga argëtimet e emigrantit, sido qoftë, nuk e marrin parasysh këtë konditë. Patriarkalizmi dhe provincializmi vdesin të fundit. Ndaj kur emigranti nga fshati djeg shaminë jashtë dritareve në vargun e makinave të dasmës që derdhen me hare kitsch nëpër rrugët kryesore të Tiranës me kameramanin që filmon harenë nga mbrapa, qytetari i Tiranës fyhet edhe më shumë sesa nga cingunllëku i emigrantit.

Për tiranasin, qoftë edhe atë që sapo është rehatuar në Tiranë, emigranti i ardhur që “ta shpif” me performancën e vet katundareske, është zaptues, s’ka vend në qytetin tonë kozmopolit. A nuk mund t’i ndalohej fare hyrja në të? Mentalitetet ndryshojnë tepër ngadalë, nga të dy krahët. Po të udhëtosh me emigrantë nëpër avionë e autobusë, e dallon menjëherë origjinën e emigrantit, dhe jo vetëm nga gjuha, por edhe nga sjellja e nga pamja. Emigrantët e vonë dhe ata më pleq, e tregojnë këtë “moshë” në çdo lëvizje. Brezat e rinj, sidomos ata që shkollohen mirë apo që lindin fare larg fshatit të vuajtur të origjinës, e tregojnë më pak ose aspak.

***

1. Shqipoja e ruan gjuhën e traditën!
2. Është ftilluar, edukuar, zbukuruar dhe ke qejf ta dëgjosh kur flet… është bërë për së mbari!
3. I ka në terezi ai punët e veta. Ka ikur e ka shpëtuar… Ç’të bëjmë ne, thuaj!
4. Është bërë ndryshe, si i hutuar e sikur ka rrëshkitur pak!

Ndërsa ky grupim jo dhe aq homogjen, ndryshe nga dy grupet më parë, nënkupton ose barazi në nivelin e emigrantit dhe jo-emigrantit dhe një farë solidarizimi, ose perceptim të emigrantit si superior që herë shprehet me admirim e herë si sulm paksa inatçor ndaj tij. Nga ky vështrim, psh, tradita shqiptare që emigranti vazhdon ta mëtojë nga larg, jo vetëm shihet si pozitive, por akti i emigrantit vlerësohet si superior, idealist e atdhetar.

Por, tamam këtu emigranti shqiptar duket se nuk e justifikon besimin e jo-emigrantit.  Pavarësisht se emigrantët ruajnë lidhje të ngushta me familjet brenda Shqipërie, personalisht mendoj se jemi një grup lehtësisht i asimilueshëm sot. Ndryshe nga grupe të tjerë emigrantësh, si p.. kinezët që bëjnë një jetë kolektive etnike shumë intensive, shqiptarët e Shqipërisë nuk janë aq të lidhur dhe nuk i mbledh dot si grup as një institucion fetar. Lexoja një studim ekstensiv krahasues sociolinguistik të kryer nga Guus Extra dhe Kutlay Yagmur për minoritetet imigrante në Europë, nga i cili rezulton se minoritetet që e kanë ruajtur më pak gjuhën e vet në emigracion, janë: polakët, në vend të parë, dhe shqiptarët, në të dytin. Unë sinqerisht u befasova nga e dhëna, sido që arsyet që është kështu nuk mungojnë.

Rastet kur emigranti shihet pozitivisht e si i prosperuar lidhen me faktin se një pjesë e mirë e emigrantëve kanë punë në vendet ku janë, kanë një lloj sigurie financiare e shëndetësore, dhe pensione, sido që modeste. Ata sot i kanë fëmijët të shkolluar apo nëpër shkolla, gjëra që jo-emigrantit në Shqipëri i japin halle të vazhdueshme. Shihet në këtë mënyrë sidomos emigranti shqiptar që la Shqipërinë, sidomos qyetet e mëdha, duke lënë aty një punë shumë të mirë, një edukim të admirueshëm dhe kushte materiale të rehatshme (e raste si këto ka plot, sido që nuk janë masive). Ky lloj emigranti, normalisht, ka tani në botë një punë dhe kushte edhe më të mira sesa ato që la në Shqipëri. Admirimi prej jo-emigrantit dashamir ndaj emigrantit, bazohet  sidomos në dinjitetin njerëzor real apo të perceptuar që bart ky lloj emigranti; përndryshe, këtij grupi qëllon që i përplaset në fytyrë fakti që po të mos kish emigruar,  në Shqipëri do kishte prosperuar më tepër. Parë ngushtë, kjo ide e jo-emigrantit mund të jetë krejt e saktë.

Por ky vështrim pozitiv prej jo-emigrantit më analitik, i drejtohet pjesërisht edhe emigrantit të varfër që deri para emigrimit jetonte në fshat, ruante e kujdesej për bagëti apo jepte mësim në shkollën e fshatit, i mungonte uji dhe banja brenda shtëpie, nuk imagjinonte dot as mundësinë për t’iu afruar Tiranës, e jo më kryeqyteteve të botës. Plot prej tyre sot punojnë fort në Amerikë e Evropë, ndihen krenarë për punët që bëjnë edhe kur janë të thjeshta, kanë shkolluar fëmijët dhe kanë avancuar në klasat e mesme të shoqërisë, dhe reflektojnë një respekt të ri e të risemantizuar ndaj vetes dhe shoqërisë.

Pakënaqësia ndaj emigrantit të këtyre grupeve shprehet ndonjëherë edhe si një farë admirimi xheloz ndaj fatit të mirë të tjetrit “që ka shpëtuar” përballë fatit të keq të jo-emigrantit, dhe herë të tjera si kritikë ndaj një mënyre të re të sjelli të emigrantit, një lloj distancimi nga ngjarjet apo njerëzit përreth, një lloj psikopatie apo ikjeje nga fiqiri. Besoj se këto lloj sjelljesh janë të shpjegueshme me një lloj ndryshimi real të emigrantit nga influenca e mënyrës së re të jetesës në vendin pritës, me faktin që në vendin e ri shqiptari mësohet për herë të parë me vetminë dhe idenë e të qenit askush, ide që nuk e njihte as në lagjen e fashatit e as në atë të qytetit ku jetonte, ndaj edhe mëson të distancohet nga tjetri dhenga një lloj diskursi ngjitës. Pork y ndryshim nuk kalon pa u vënë re e gjykuar nga jo-emigranti. Por mund të jetë vërtet edhe rast i një lloj rënieje në depresion apo  “shkarjeje” psikologjike. Jo të gjithë emigrantët kanë jetë të qeta e të lumtura, rrethe sociale, dhe, në emigracion atë lloj jete do ta përballosh e do t’i gjesh zgjidhje në vetmi e pa ndihmë nga farefisi apo miqtë.

Nuk ka dyshim që përgjithësimet mbi emigrantët shpesh janë të pasakta ose vetëm pjesërisht të sakta, dhe pikësëpari, sepse nuk bëhet fjalë për një grup aq homogjen sa pritet e perceptohet, dhe, pikë së dyti, sepse mënyra se si perceptohet emigranti,  është shpesh e painformuar dhe e pathelluar. Sido qoftë, të karakterizuarit e grupit të emigrantëve si të tillë, është në vetvete faktor unifikues, dhe dëshmon krijimin e dy entitetve me distancë në rritje mes shqiptarëve emigrantë dhe jo-emigrantë.  Teksa pritet që kjo distancë reale dhe e imagjinuar të rritet, ndërsa ndërkëmbiment social-kulturore mes dy grupeve të vazhdojnë, është mirë që mediat dhe institucionet të drejtojnë kulturën kolektive në kanale me sa më pak cliché e sa më shumë informacione shpjeguese konkrete, të ilustruara, por të palustruara.

Marrë nga Peizazhe të Fjalës