Mjerimi i diskursit publik

[Para disa ditësh] botova një shkrim për çështje të kulturës së gjuhës te ResPublica; siç e prisja, pati disa komente negative, meqë shkrimi drejtohej pikërisht kundër një refleksi të kushtëzuar që i ka rrënjët të thella në pavetëdijen tonë gjuhësore.

Meqë m’u duk se në disa prej komenteve më kishin paragjykuar, vendosa t’u përgjigjem kritikave, duke shfrytëzuar hapësirën e rubrikës Authors vs. Readers me mendimin se edhe trajtimi i mëtejshëm i çështjes do të ndihmonte lexuesit për të kuptuar, së paku, se problemi deri më sot ka të bëjë edhe me vetë mënyrën si shtrohet.

Këtu del një komentues i quajtur Jetoni nga Prishtina dhe, duke iu referuar këtij pasazhi nga shkrimi im:

Unë jam gjuhëtar me profesion dhe merrem përditë me tekste shqip: herë i shkruaj, herë i përkthej, herë i redaktoj e herë i studioj.

Më thotë:

[...] nëse unë nuk jam gabim, besoj se sipas rregullave drejtshkrimore të shqipes, Ju do të duhej të ishit më i kujdesshëm në këtë fjali. Ndajfoljet e vetës së tretë: i shkruaj, i përkthej, i redaktoj e i studioj do të duhet të u shtonit edhe ë-n: i shkruajë, i përkthejë, i redaktojë e i studiojë.

Më shumë kujdes kur shkruani, që të keni të drejtën publike të jepni vlerësime gjuhësore, duke qenë edhe gjuhëtar me profesion.

Natyrisht komentuesi e ka gabim; format që ai sjell, shkruajë, përkthejë etj., janë të vetës së tretë të lidhores së tashme njëjës dhe nuk kanë të bëjnë me vetën e parë të dëftores njëjës që përdor unë; sikurse e ka gabim kur i quan këto “ndajfolje” etj.

Gjithsesi, çështja nuk është te një gabim që mund të bëj unë ose një komentues ose kushdo tjetër. Gabimet janë shenjë se diçka po ndodh; dhe që është gjithnjë më mirë sesa sikur asgjë të mos ndodhte. Mua më shqetëson, përkundrazi, kjo kulturë e kritikës nga salla ose nga poshtë, që po shndërrohet në murtajë për debatin publik, së paku online.

Vëreni frymën e kritikës së Jetonit: ai jo vetëm ka pikasur (me mendjen e tij) një gabim gramatikor në tekst, por edhe vihet pastaj ta përqasë këtë gabim që ka gjetur me detyrimet pothuajse morale që më rridhkan mua nga profesioni ose titulli me të cilin i jam prezantuar lexuesit; në kuptimin që një gjuhëtari nuk iu lejoka të bëjë gabime të tilla; sidomos një gjuhëtari që kërkon të ushtrojë të drejtën e vet publike për të dhënë “vlerësime gjuhësore”.

Mua më ngrihen qimet e kokës përpjetë, nga këto gjëra; shpresoj edhe ndonjë tjetri prej jush.

Jetoni nuk është gjuhëtar, se po të ishte nuk do të lajthiste kështu, si fëmijë i klasës së dytë; megjithatë, kur ai lexon një tekst të shkruar nga dikush që e shpall haptazi se është i fushës dhe ndesh në diçka që i tingëllon gabim, nuk dyshon dhe aq se gabimi ka gjasë të jetë i atij vetë, si jo i fushës; as hap një tekst të gjuhës shqipe, për ta verifikuar dyshimin; por menjëherë del dhe e qorton autorin, për gabimin (imagjinar), duke e larë gojën me formulën “nëse unë nuk jam gabim,” e cila, siç dihet, përdoret si rregull për t’i paraprirë së kundërtës.

Këtu ka një përçudnim të vetë aktit të të folurit publik; prandaj edhe po marr mundimin të shkruaj dhe t’ju ha juve kohën e të lexuarit.

Shembulli i Jetonit nuk është i veçuar; reagime të tilla i ndesh rëndom, dhe jo vetëm me shkrimet e mia, por edhe me shkrime të së tjerëve. Një mori lexuesish kujtojnë se janë duke gjetur gabime në tekstet; dhe jo vetëm kaq – ata tashmë besojnë se hapësira e komenteve, poshtë artikullit, u është lënë në përdorim për t’u shprehur këta, haptazi dhe me shkronja të mëdha, për gabimet e autorëve.

Këtu ka edhe një shkelje të etiketës; sepse askush nuk meriton që t’ia vënë në dukje gabimin publikisht, kur ky gabim i ka shpëtuar. Në blog u jam lutur kolegëve që të m’i sinjalizojnë gabimet, nëse dëshirojnë, me mesazh privat; sepse nuk shkon, edhe nga ana njerëzore, që në hapësirën e komenteve të blogut ku shkruaj unë të diskutohet për gabimet e mia.

Natyrisht gabime bëj ndonjëherë; edhe pse përpiqem t’i verifikoj gjërat që them. Mirëpo është kundërprodhuese – për autorin, lexuesin dhe vetë mediumin, që lexuesit të angazhohen në qëmtimin e gabimeve që mund të ketë bërë autori.

Shembulli që solla do të meritonte përgjigjen ne sutor ultra crepidam; edhe pse çështja besoj se shkon më thellë se kaq, dhe ka të bëjë me titullimin e supozuar të anonimëve, ose krizën e përgjithshme të autoritetit.

Dua të them se një lexues si Jetoni më lart, kur i qaset tekstit të dikujt që, pas gjithë gjasave, e ka studiuar çështjen më mirë dhe më thellë dhe ka edhe formimin profesional përkatës për t’u marrë me probleme të gjuhësisë, megjithatë mendon se mund të gjejë aty gabime; nuk po dua të guxoj dhe të supozoj se ai madje mendon se duhet të gjejë aty gabime, ose që roli i tij, si lexues “kritik” i tekstit, i zotuar në një hapësirë debati ndërvepruese, është pikërisht që t’i gjejë këto gabime dhe t’i bëjë të ditura haptazi dhe publikisht. Ky është efekt anësor i padëshiruar, madje i dëmshëm, i mundësive që krijon komunikimi online për shkëmbime në kohë reale; ose iluzioni i çka do ta quaja “demokraci diskursive”.

Vërejeni edhe një herë ndërhyrjen e këtij lexuesi; ai është, në thelb, i pakualifikuar për të dhënë mendime në çështje të gramatikës dhe të zgjedhimit të foljeve të shqipes (të cilat i quan, kushedi pse, “ndajfolje”); por megjithatë mendon se e ka kualifikimin e duhur për të kritikuar publikisht dikë që vetëdeklarohet se e ka një farë ekspertize në fushë, për një “gabim” që lidhet pikërisht me atë ekspertizë. Dua të them se nuk është padija e tij gramatikore që më shqetëson (edhe pse kjo do të meritonte shqetësim veçan), por padija e tij diskursive, ose mosnjohja e rregullave elementare të gramatikës së debatit.

Tek e fundit, nëse do të shkruhet me –ë apo pa –ë një formë foljore, kjo nuk ngre ndonjë peshë kushedi çfarë; anembanë botës me këto punë nuk merren gjuhëtarët, por korrektorët teknikë, punë e nderuar dhe e domosdoshme, sidomos kur nuk e bën ende dot roboti i MS Office. Por rregullat e gramatikës së debatit, ose të diskursit publik, nëse mund t’i quaj kështu, kanë rëndësi të madhe në fusha të tjera me peshë, dhe pikërisht aty ku qytetarëve u kërkohet të marrin pjesë aktivisht, sipas nomeve të demokracisë moderne.

I shoh shpesh komentet në gazeta, meqë i konsideroj si palestra ku forcojnë muskujt qytetarët e sotëm dhe të nesërm, ata që do t’ia konsolidojnë institucionet demokracisë shqiptare (edhe pse, më duhet ta pranoj se komentet për shkrimet e mia i lexoj vetëm kur nuk kam punë tjetër për atë ditë). Nga çfarë shoh, nuk ndihem optimist; deri më sot, demokracia ose më mirë “demokracia”, e interpretuar si barazitizëm ose revansh i përgjithshëm (me R të madhe) është materializuar si shpërfillje për çfarëdo lloj autoriteti dhe merite; së bashku me një qesëndisje të përgjithshme me drejtim nga poshtë lart, që i përgjigjet një gjendjeje shpirtërore zakonisht të mbajtur gjallë nga estrada, si dukuri shoqërore dhe model i formës së marrëdhënieve publike.

Efekti katarsis në këto kontekste banale realizohet nëpërmjet rrëzimit të “monumentit” të atij që flet nga podiumi ose katedra, edhe sikur ky monument të mos ketë qenë as në qëllimet e autorit, as në qëllimet e tekstit; meqë masa e komentuesve, siç e kemi vënë re gjetiu, po synon të organizohet si turmë dhe të fillojë të thyejë dhe të rrëzojë sende të ndryshme, siç bëjnë zakonisht turmat.

Hë për hë, e vetmja gjurmë e respektit për rangun që i ka mbijetuar kësaj revolte të anonimëve është vendosja e komenteve poshtë tekstit që komentohet; por edhe kësaj do t’ia gjejnë anën, herët a vonë. Tek e fundit, po të gjykosh nga çfarë sheh në replikat, shumica e tyre vijnë nga lexues që nuk e kanë lexuar shkrimin kryesor, ose nuk e kanë kuptuar, ose kanë nisur ta lexojnë por pastaj kanë gjetur një gabim dhe e kanë lënë përgjysmë, ose kanë lexuar vetëm ndonjë koment paraprirës dhe tani po i përgjigjen atij, si sarhoshët në taverna, që flasin nga një tavolinë në tjetrën.