Gjuha greke, arsimi i përbashkët dhe feja ortodokse ngjizën Greqinë e sotme

Thanos Veremis, një nga akademikët dhe historianët më të njohur grekë, i cili i ka kushtuar disa libra Revolucionit grek të ‘21-shit, do të më presë në banesën e tij në Kifisia me një buzëqeshje të paqtë, që më fashiti pasigurinë dhe ankthin e fillimit. Pavarësisht pyetjeve të parapërgatitura, biseda shkoi drejt monopatesh të tjera, siç ndodh shpesh në takimet tête-à-tête, duke më përforcuar bindjen e mëparshme rreth profilit të tij fisnik si njeri e studiues.

I dhurova librin “Heronjtë janë të uritur” të Gëzim Qëndros në greqisht dhe nisa t’i flisja për veçantinë e këtij libri eseistik, që ndërthur teorinë e artit me dukurinë e kaçakëve e armatolëve, ku shumë prej burimeve të cituara nga autori shqiptar vinin nga historianë grekë. Veremis është disi i njohur për publikun shqiptar, nga transmentimi i serisë së dikurshme të televizionit “SKAI” mbi Revolucionin grek, që u mundësua në gjuhën shqipe nga Top Channel. Kjo seri dokumentarësh bëri shumë bujë atëherë në publikun grek e shqiptar, duke rigjallëruar në njëfarë mënyre krenarinë e shqiptarëve për kontributin e tyre në Greqi. Si ish-studente e shkencave politike në Athinë, ankthi im ishte shmangia e folklorizmave dhe ndriçimi më i thellë i identitetit arvanitas, parë nga një këndvështrim real dhe më objektiv. Fundja, çështja e formësimit të identiteteve është kaq e ndërlikuar në vetvete, saqë me mijëra vepra e intervista, nuk kanë arritur të shpjegojnë mjaftueshëm fenomenin e përkatësisë kombëtare.

***

Në librin tuaj “21 pyetje & përgjigje për ’21-n” (Botimet Metehmio), te nënkapitulli me titull ‘’shqiptarë – arvanitas’’, ju përmendni se historiani skocez George Finlay në librin e vet “Historia e revolucionit grek” nuk mjaftohet vetëm në dallimet fetare mes të krishterëve e myslimanëve në periudhën e revolucionit grek, por merret edhe me origjinën etnike të popullsive që formësuan Greqinë e revolucionit. I kushton një kapitull të tërë shqiptarëve të Greqisë, shpërndarjes së tyre gjeografike, dasive fetare mes shqiptarëve dhe aftësive të tyre luftarake. Ç’mendim keni në lidhje me emërtimin e arvanitasve si shqiptarë?

Arvanitasit përbëjnë një nga tre grupimet jo-greqishtfolëse më të mëdha në Greqi, bashkë me sllavët e vllehët. Por krahas arvanitishtes, një pjesë e madhe e luftëtarëve të revolucionit flisnin edhe greqisht. Përdor fjalën “arvanitisht”, për ta dalluar nga shqipja e sotme, ngaqë pavarësisht origjinës së njëjtë gjuhësore, arvanitishja nuk pati të njëjtën rrugëtim gjuhësor me shqipen dhe ashtu sikurse vllahishtja, nuk u shkrua dhe s’u kultivua më tej. Për më tepër, është e natyrshme, që duke bashkëekzistuar me greqishten dhe gjuhët e tjera të perandorisë për shekuj të tërë, të ketë një numër shumë të madh greqizmash në fjalorin e saj dhe sintaksë të ndryshme nga shqipja moderne. Po ta quani sot një arvanitas shqiptar do të zemërohet pa masë. Arvanitasit e Greqisë moderne, si historiani Biris (1899-1980), thonë se arvanitasit janë “dorët e helenizmit”, pra fis dorik i Greqisë së lashtë. Por, ky është një gjykim i Birit. Po e përmend për të thënë që vetëdija kombëtare ndjek shtigje të tjera nga origjina primare kulturore, ndaj dhe arvanitasit, pavarësisht se flisnin një gjuhë të ndryshme nga gjuha zyrtare e shtetit të ri grek, kjo nuk i pengonte që ta konsideronin veten grekë ose neogrekë.

Për arvanitasit, të qenit “arvanitas” është titull nderi, për shkak të kontributit të tyre të paçmuar në revolucionin grek, heroizmit, trimërisë, kokëshkretësisë e natyrës rebele. Vasilis Arvanitis, heroi i njohur i romanit me të njëjtin titull të shkrimtarit grek Stratis Mirivilis, është tipik arvanitas, defiant që thonë britanikët, rebel i vërtetë, s’çan kryet për askënd dhe i hakërrehet gjithkujt, zotave e demonëve

Kur i thashë njëherë me shaka politikanit të ndjerë grek Theodhoros Pangalos, që e admiroja për humorin dhe inteligjencën e tij, se arvanitasit janë shqiptarë, më kthehet me shpoti i bezdisur: "Po ti ç’je, grek i lashtë?" 

Arvanitasit u përthithën kaq shumë nga kultura greke, saqë konsiderohen pjesë e pandarë e kombit grek, faktor vendimtar në krijimin e Greqisë moderne.

Krahas arvanitasve ju përmendët edhe vllehët, të cilët kanë patur gjithashtu një rol të rëndësishëm në formimin e Greqisë së sotme.

Edhe vllehët, sikurse dhe arvanitasit, pavarësisht disa përpjekjeve sporadike, nuk e kultivuan gjuhën e tyre në nivel arsimor. Por kjo vlen jo vetëm për popullatën vllahe të Greqisë, por edhe për atë të Shqipërisë dhe më gjerë. Madje në Shqipëri, sikurse edhe në Greqi, shumë prej përfaqësuesve të Rilindjes kishin origjinë vllahe. Rasti i vllehëve, por jo vetëm, është rast tipik ilustrues, që gjuha amtare, nëse mund ta përkufizoj me këtë term, nuk përputhet gjithmonë me vetëdijen kombëtare.   

Rigas Fereos, një personalitet shumë i rëndësishëm i historisë greke, shkrimtar, politikan, mendimtar dhe revolucionar, hero kombëtar, martir dhe pararendës i Revolucionit grek, i cili u vra në mënyrë makabre në Beograd me urdhër të Sulltanit, ishte me origjinë vllahe. Gjithashtu edhe Iosipos Misiodhakas (1725-1800), shkrimtar, pedagog, e iluminist i shquar i letrave greke, ishte vllah.

Jorgos Sinas, një tjetër vllah, që e ka origjinën nga Voskopoja, ka qenë konsull i Greqisë në Austri në vitin 1833 dhe falë kontributit të tij ekonomik u mundësua ndërtimi i disa prej institucioneve më të rëndësishme greke. I biri, Simon Sinas, që shërbeu edhe ai si konsull i Greqisë pas të atit, kontribuoi në ndërtimin e ngrehinës madhështore në qendër të Athinës, Akademisë së Athinës.

Evangelos Zapas, një nga filantropistët më të mëdhenj të Greqisë, që përmes kushëririt të vet Konstandinos Zapas financoi ndërtimin e një prej ngrehinave më të njohura të Athinës, "Zapion Megaro",  supozohet  nga rrethet vllehe që ka qenë vllah për shkak të lidhjeve të tij të ngushta me Rumaninë, por origjina e tij ishte nga Labova e Shqipërisë së sotme, fshat i krishterë shqiptar.

Në librin e tij “Historia e Peloponezit”, botuar në vitin 1836, Fallmerayer flet për zëvendësimin e grekëve nga arvanitasit e popullsi të tjera. Cili është mendimi juaj për këtë teori, e cila ngjalli një entuziazëm të madh në Shqipëri?

Është e ditur tashmë që Fallmerayer u kujdes të shtonte numrin e arvanitasve në Greqi, që të ofronte të dhëna të prekshme për zhdukjen e grekëve. Por studiues grekë e gjermanë, arritën të dëshmonin dokumentet e fallsifikuara të cilave iu referua. Vendosja e arvanitasve në Greqinë kontinentale e në Peloponez nuk ka qenë konfliktuale, luftarake, por popullim paqësor i zonave të shkretuara nga ana demografike. Kurse vendndodhja më e vjetër e arvanitasve në zonën e Atikës vërtetohet fillimisht në vitin 1674, në bazë të raportit të konsullit Jean Giraud.

Ioanis Koletis, i cili konsiderohet babai i Megaloidesë (Idesë së madhe) ishte epirot vllah. Ishte pikërisht ai që tha shprehjen e njohur, drejt atyre, që donin të ruanin priviligjet dhe nuk u interesonte për pjesët e tjera të Greqisë: “Nuk luftuam vetëm për Rumelinë dhe Greqinë kontinentale, por për të gjithë grekët, kudo që ndodhen”.

Gjuha greke, arsimi i përbashkët dhe feja ortodokse janë tre shtyllat që ngjizën shtetin grek. Përmenda rastin e Koletit për të treguar që pavarësisht se etnia e tij ishte vllahe, konsiderohet ndër frymëzuesit e ngjizjes së shtetit-komb grek. Arvanitasit, duke qenë se që në fillim ishin të krishterë dhe flisnin një gjuhë që s’shkruhej, e cila filloi të shkruhej shekuj më vonë, në krahasim me greqishten që përbënte gjuhën zyrtare të Perandorisë Bizantine, ishte e natyrshme që të integroheshin në kulturën bizantine - greke.

Sipas burimeve të kohës, kur u vendosën arvanitasit për herë të parë në Greqinë e sotme?

Valët e para masive datojnë që në shekullin e XIV. Popullsia e Perandorisë Bizantine ishte tkurrur, për shkak të luftrave dhe sëmundjeve. Më vdekjeprurësja nga të gjitha ishte murtaja, por edhe tifoja bënte kërdinë deri vonë. E përshkruan hollësisht Fotakos në kujtimet e veta, pasi e kaloi edhe ai vetë. Vdiqën shumë njerëz në Nafplio dhe në Tripoli. Fotakos ka qenë sekretari i Kolokotronit, ngaqë dinte shkrim e këndim dhe kishte marrë pjesë edhe në “Filiki Eteria” që u përfshi në përgatitjen e Revolucionit grek. 

Arvanitët e Greqisë konsiderohen kryesisht toskë. Jeni në dijeni nëse ka pasur edhe popullsi gege?

Arvanitët e ishullit Speces, të ashtuquajturit speciotë, kanë origjinë gege, në ndryshim nga arvanitasit e ishullit ngjitur Hydra (Idhra), që janë toskë. Gegët e Speces kanë qenë mercenarë që u vendosën në ishull nga venedikasit gjatë largimit nga Nafplio. Ndërsa arvanitasit e Hydra janë më te vjetër, për arsye sigurie u shpërngulën nga Peloponezi në Hydra që të qenë afër detit. Por marrëdhëniet mes arvanitasve të Speces dhe Hydra-s historikisht nuk kanë qenë shumë të mira. Në përgjithësi, me përjashtim të speciotëve, arvanitasit e Greqisë kanë qenë kryesisht toskë.

Përveç disa toponimeve sllave, në ndryshim nga pjesa veriore e Greqisë, nuk ekziston më popullatë e identifikueshme sllavësh ose sllavishtfolësish në pjesët e tjera të Greqisë, ku kanë banuar më parë. Sidomos përsa u përket sllavëve të Peloponezit, mbërritja e tyre datohet që në shek. e VII. Në të kundërt, pavarësisht, reduktimit të ndjeshëm të arvanitishtes, elementi arvanitas është ende shumë i pranishëm. Si shpjegohet ky fenomen?

Sllavët janë shumë më të hershëm në Peloponez se arvanitasit dhe duket se përgjatë kaq shumë shekujve nuk kanë arritur të mbijetojnë gjuhësisht. Por pavarësisht se sllavët e dikurshëm të Peloponezit e kanë humbur gjuhën, ende në disa fshatra të Peloponezit dallohen nga karakteristikat e tyre fizike, janë të gjatë, me mollëza të kërcyera, sy të kaltër e bjondë.

Aristidh Kola, jurist në profesion dhe studiues amator, sikurse me modesti thotë për librat e tij mbi arvanitasit e Greqisë, shkruan se me ardhjen masive të refugjatëve grekë nga Azia e vogël e Ponti gjatë Katastrofës së Azisë së vogël (1922) dhe spastrimit nga xhonturqit, ndryshoi krejtësisht panorama kulturore e Greqisë. Arvanitasit e humbën epërsinë e vet, pasi refugjatët grekë sollën në Greqi zakone të reja, veshje të ndryshme, muzikën e tyre dhe shumë risi. Thuhet që një pjesë e këtyre refugjatëve kishin origjinë arvanite, çka vihet re në mbiemra si Arnautgllu, Arvanitidhis, etj. Si ishte bashkëjetesa e këtyre grekëve të porsardhur me banorët më të vjetër?

Refugjatët e Azisë së vogël ishin prej gjithandej, nga Kreta, Chios, Lesvos, ishujt jonianë, etj. Sigurisht, që mes tyre kishte dhe disa me origjinë arvanitase. Në Pontos s’para kishte arvanitas, sepse pontët konsiderohen popullsi e moçme, që historikisht banonte në zonën e Pontit. Kurse në Azinë e vogël, kishin origjinë më të përzier.

Vija dalluese mes arvanitasve e grekëve refugjatë ishte se në zonat arvanitase fitonte e djathta greke, ishin më konservatorë, kurse në zonat e refugjatëve grekë, fitonte e majta. Arvanitasit tradicionalisht shquhen për konservatorizmin e tyre, bindjet e djathta filo-mbretërore dhe pasionet nacionaliste

Nga heronjtë e Revolucionit, Kolokotroni është i vetmi nga heronjtë e mëdhenj, rreth te cilit nuk ka një opinion të qartë mes historianëve e studiuesve nëse ishte arvanitas ose jo. A fliste arvanitisht Kolokotroni?

Pavarësisht nëse ishte arvanitas ose jo, nuk ishte ishte e çuditshme që një luftëtar grek të dinte edhe arvanitisht. Kolokotroni duhej të dinte arvanitisht, sepse në masakrën e Tripolicës iu desh të komunikonte me mbrojtësit e Tripolit që ishin shqiptarë myslimanë, duke i lejuar të iknin paqësisht. Rivalët më të mëdhenj të arvanitasve e grekëve të Revolucionit të ’21-shit qenë shqiptarët myslimanë, si Omer Vrioni, Ali Pasha, etj.

Po figura e Ali Pashës si trajtohet nga historiografia greke?

Ali Pasha është një figurë historike mes heronjve e jo-heronjve. Pavarësisht mizorive të tij, mbyste kundërshtarët e vet, i hidhte në liqen, i trajtonte keq gratë deri në vdekje, ndihmoi në njëfarë mënyre Revolucionin grek sepse krijoi lëvizjen e tij dhe u shkëput nga Porta e lartë, duke dobësuar në këtë mënyrë pozicionin e Perandorisë Osmane. Gjatë qeverisjes së tij kishte gati pushtet absolut dhe në periudhën e tij më të artë qeveriste gjithë Peloponezin përmes të birit Veli Pashait. Thuhet se solli fustanellën në More. Nuk kishte armatolë pa fustanellë, ishte një veshje shumë e volitshme për ta. Karaiskaqi, sa herë që kishte turqit përballë, ua ngrinte sistematikisht fustanellën dhe u tregonte të pasmet në mënyrë përbuzëse. Thuhet madje që hëngri dhe një plumb. Nuk kishte ofendim më të madh për osmanët.

Kur e vizituat Shqipërinë për herë të parë?

Ka qenë në fillim të viteve ’90. Vendosëm të shkonim me studentët udhëtim mësimor në Shqipëri me autobus. Gjatë rrugës për në Tiranë, kur autobusi kalonte nëpër fshatra, disa fëmijë gjuanin xhamat me gur, por shoferi që e dinte këtë avaz, kishte marrë me vete një qese të madhe me karamele dhe ua hidhte që të largoheshin. Herën e fundit kam qenë nga mesi i viteve ‘2000 dhe ndryshimet ishin marramendëse.

Mendoni se brezat më të rinj të shqiptarëve në Greqi, pas shumë vitesh do të përthithen tërësisht nga shoqëria e kultura greke?

T’iu them një histori nga koha kur filluan të vijnë emigrantët e parë shqiptarë në Greqi me hapjen e kufijve. Isha në një tryezë të përbashkët me një politikan shqiptar emri i të cilit nuk më kujtohet dhe befas më bën pyetjen:

“Si ju duken shqiptarët në Greqi?’’ 

Unë pandeha se kishte parasysh emigrantët shqiptarë.

“Është ende herët”, i them.

“Nuk kam parasysh shqiptarët e rinj, por ata të vjetrit”, më përgjigjet.

“Ah arvanitasit!”.

“Pse kështu i quani?”, ma kthen me habi.

“Arvanitasit janë si gjithë grekët e tjerë, s’kanë asgjë të huaj’’, i përgjigjem.

I bëri përshtypje shumë të madhe. Me ton serioz më thotë që tani me rënien e sistemit, shqiptarët mund të bashkoheshin. Nuk e kuptoi humorin tim kur e shpotita, se nëse bashkohen të dy vendet tona, fuqia aritmetike anon nga Greqia.

Si t’i shpjegoja që me hipernacionalizmin që kanë arvanitasit; nuk do deshën ata të bashkoheshin me shqiptarët

Kurse njëherë tjetër, në një qytet të Greqisë, kur po mbaja një ligjëratë për Revolucionin e 21-shit, ngrihet një nga salla dhe më thotë:

“Ju duket normale që shqiptarët e vegjël në shkollat greke të flasin për revolucionin tonë? Lejohet? Ne jemi grekë e ata janë shqiptarë”.

“Ju si e keni mbiemrin?”, e pyeta. Dhe më tha një mbiemër tipik arvanitas.

“Ah, ju jeni grek prej 3000 vjetësh, ndaj”, i them. Të gjithë në sallë filluan të qeshnin.

Të dyja këto rastet i përmenda për t’i mëshuar pikërisht këtij dallimi mes shqiptarëve të sotëm e arvanitasve parë nga këndvështrime të ndryshme. Gjuha nuk mund të jetë i vetmi kriter. Me ardhjen e shqiptarëve në shumë vende të Greqisë ku ka arvanitas, u rigjallërua disi arvanitishtja. Për mendimin tim, familja është e vetmja konstante e pandryshueshme, edhe atdheu, edhe feja përvetësohen. Pra integrimi i plotë i brezave të ardhshëm është i pashmangshëm, nuk do të dallojnë më nga grekët.