Vazhdoj të jem i varur nga një Tiranë fantazmë

 

Është ndër të paktat herë, që na përkojnë datat e ardhjes në Tiranë me Ardian Vehbiun, por dhe stina më e mirë për t’u puqur nga afër e për të folur mbi përditshmërinë e tij në New York e Tiranë, revistën social-kulturore Peizazhet e fjalës, që ai drejton prej 16 vitesh bashkë me partneren e tij Elona Pirën, librat dhe opinionin e tij rreth temave e çështjeve më “hot” të realitetit shqiptar. Duhet të jem ndoshta nga njerëzit e paktë të rrethit më të ngushtë të Peizazheve, që nuk e dija konkretisht vendndodhjen e shtëpisë së tij përdhese në rrugën “Kont Urani”. Teksa përshkoja rrugën e Kavajës, mendoja në rast së ngatërrohem, me siguri që banorët e shtëpive rrotull, duhet ta dinë shtëpinë e Vehbiut. Por, vallë si të pyes, të doktor Ulvi Vehbiut, të bashkëshortes së tij, Suzi Vehbiut apo të birit të tyre, Ardian Vehbiut?

Suzi, e ëma e Ardianit ndërroi jetë para dy vitesh dhe nga të thënat e vizitorëve, trëndafilat e saj ishin të hatashëm. Nisi të më pëlqente ideja e pyetjes, se ku ndodhet shtëpia e Suzit të trëndafilave, gjersa google maps më shpuri para derës së tyre me saktësi të admirueshme. Mikpritësit më të veçantë, porsa hyra në prag, qenë kaçubet e pemët e harlisura të kopshtit, që zinin pjesën më të madhe të hapësirës, portokallishtet dhe Myfit, maçoku i zi i oborrit. Si mund të quhej ndryshe maçoku i z. Shyti, personazhit letrar më të njohur të Vehbiut, mendova duke buzëqeshur.

***

Si është të rikthehesh çdo vit, për një periudhë mbi tridhjetëvjeçare, në shtëpinë e fëmijërisë? Banonit në të njëjtën shtëpi, që në lindje?

Kjo shtëpi është ndërtuar në vitin 1961, kur unë kam qenë dy vjeç, kështu që nuk është tamam e saktë të thuash, që kam jetuar këtu që në lindje, por nuk e mbaj mend të kem jetuar në ndonjë vend tjetër më prindërit, edhe ngaqë një periudhë të fëmijërisë e kam kaluar në shtëpinë e gjyshes dhe jo këtu. Me familjen e gjyshes nga nëna kam qenë shumë i lidhur dhe shkoja e vija tek ajo shtëpi, në rrugën e Kavajës, sipas qejfit. Përndryshe këtë të tanishmen gjithnjë e  quaj shtëpinë time, ku kam jetuar deri në vitin 1990, kur u largova nga Shqipëria. Pas vitit 1996, kur kalova nga Italia në SHBA, nuk jam kthyer më për një kohë të gjatë, deri në vitin 2009, kur e theva akullin, për të parë tim atë të sëmurë; më parë kisha përjetuar një lloj pengimi për të ardhur në Shqipëri në atë kohë. Por pas 2009-s, ai pengim nuk funksionoi më, pushoi së vepruari dhe fillova të vij në Tiranë çdo vit, ndonjëherë edhe dy herë në vit, çfarë përkoi dhe me një aktivizim timin në botime dhe në qarqet kulturore në Tiranë, me pjesëmarrjet në panairet e librit, në festivale libri dhe në aktivitete të tjera, që kërkonin praninë time fizike. Prandaj, pas  2009-s kam ardhur këtu çdo vit dhe kam ndenjur relativisht gjatë, të paktën një muaj, por ndonjëherë edhe më shumë, si këtë vit, që po rri të paktën dy-tre muaj.

Ruani në kujtesë të gjitha transformimet e saj?

Nuk është se ka pasur ndonjë transformim të madh shtëpia, përveç kohës që u larguam të gjithë, përfshirë edhe prindërit e mi, që vendosën të vijnë disa kohë në New York dhe me atë rast e përgatitëm shtëpinë për ta dhënë me qira. Ishte një lloj transformimi sigurisht, pasi ra në duar të tjera dhe ashtu ndenji deri në fillim të viteve ‘2000, kur sërish prindërit e mi e ezauruan periudhën amerikane dhe vendosën të ktheheshin në Tiranë, duke e marrë përsëri shtëpinë ata vetë. Por transformimet më të mëdha të shtëpisë, i përjetoj tani me vonesë, kur shikoj shenjat që kanë lënë prindërit e mi anembanë. Ata nuk janë më në jetë, por kanë lënë gjërat e tyre, sidomos nëna ime, e cila është shtëpia në njëfarë mënyre. Dhe kjo i jep kthimit tim të tanishëm një lloj ngjyre gati frojdiane, sepse më duket sikur jam kthyer në trupin e saj, prej nga erdha dikur në këtë botë. Shtëpia është nëna, në njëfarë mënyre, këto dy objekte janë shkrirë me njëra-tjetrën dhe jo rastësisht, po të kemi parasysh dashurinë e madhe që kishte ajo për shtëpinë ku jetonte dhe pasioni me të cilin kujdesej për ta mbajtur mirë, në gjendje të mirë. Jepte veten e saj për të gjithë ne që jetonim aty, por edhe më pas për njerëzit, që vinin për vizitë ose për të ndenjur me të.

Babai juaj, Ulvi Vehbiu, ka qenë një ndër mjekët-psikiatër më të njohur të Tiranës dhe i krejt vendit. Është një profesion, që për nga natyra e vet, mbart një peshë specifike, jo vetëm për sa i përket sistemit të asaj kohe, por edhe në ditët e sotme. Të qenit biri i një psikiatri, si ka ndikuar në leximet, orientimet tuaja të hershme, por edhe të mëvonshme?

Babai im ka qenë vërtet ndër psikiatrët e paktë në Tiranë dhe ka ushtruar një profesion ku vjetërsia në punë, eksperienca, çmohen në mënyrë të veçantë nga të sëmurët. Dhe në rastin e një psikiatri kjo merr edhe më tepër rëndësi, sepse gjithmonë njerëzit me probleme mendore, veçanërisht në shoqëri tradicionalisht të mbyllura si ajo shqiptare, kërkojnë mjekë që t’ua ruajnë privatësinë, fshehtësinë e gjendjes së tyre, të mos e bëjnë publike dhe njëkohësisht t’iu frymëzojnë besim dhe mbështetje. Dhe këtë gjë kam përshtypjen se im at ka arritur ta bëjë. Sot, më thonë që ndihet mungesa e tij në Tiranë, jo vetëm nga të sëmurët që ka pasur, por edhe nga njerëz të tjerë me probleme mendore që vazhdojnë ta kërkojnë, edhe pse ai nuk është më i gjallë, por e kërkojnë si të thuash, duke e perceptuar si mungesë; është një figurë profesionale, që atyre u mungon. Nuk di të them në kjo është thjesht përshtypja e tyre apo i referohet një problemi real që ka psikiatria në Shqipëri, që nuk ka arritur të prodhojë figura me këtë lloj autoriteti. Sikurse nuk jam në gjendje të them, nëse ky lloj autoriteti është vërtet i nevojshëm për psikiatrinë moderne të shekullit XXI.

Nga ana tjetër si i biri i një psikiatri, unë jam ndjerë i përjashtuar nga eksperiencat profesionale të tim eti, sepse ai ishte shumë privat, në kuptimin që nuk fliste kurrë për të sëmurët e vet dhe problemet e tyre, por nga ana tjetër jam ndikuar nga vizioni i tij për botën, sepse të gjithë mjekët e kanë këtë, që i shohin njerëzit si pacientë potencialë dhe i trajtojnë në atë mënyrë, jo vetëm psikiatrët, por psikiatrët kanë këtë veçori të mëtejme, që përpiqen t’i shpjegojnë sjelljet e njerëzve, problemet që dalin ose konfliktet, si forma ose simptoma sëmundjesh mendore dhe kjo mund të jetë komike ndonjëherë, mund të jetë dramatike, natyrisht nuk është gjithmonë e vërtetë, por shpesh ofron një lloj shkurtoreje për përballimin e jetës. Mjafton t’i vësh dikujt një etiketë dhe të duket sikur e ke zgjidhur problemin. Natyrisht, im atë nuk e bënte këtë, por e kishte këtë prirje gjithmonë për t’i analizuar njerëzit me terma psikiatrike, jo të sëmurët e vet, por njerëzit e tjerë në përgjithësi, madje përfshirë edhe personazhet e librave, filmave ose figura të tjera të imagjinuara. Sa për leximet e orientimet e mia, nuk kam dashur ndonjëherë të bëhem mjek dhe aq më pak psikiatër, por kam pasur kuriozitet të madh për librat mjekësorë që kishim në shtëpi dhe ato të psikiatrisë, librat e babait tim të cilat kanë qenë lexime të hershme, por edhe libra në gjuhë të tjera, që im atë i grumbullonte dhe i donte shumë, që ruhen ende sot e kësaj dite në bibliotekë, tani mbledhin pluhur për fat të keq.

Në vitet ’70 im atë pati rastin të shkonte për ca kohë në Francë, për t’u specializuar për psikoterapi dhe që andej solli një numër të madh librash në frëngjisht, mes të cilave praktikisht edhe veprën e plotë të Frojdit. Kjo ndodhi në vitin 1971, kur Frojdi ende nuk ishte demonizuar në qarqet mjekësore, kulturore dhe ideologjike në Tiranë. Natyrisht për të mbahej qëndrim i fortë kritik, por nuk konsiderohej ai gogol, që do të bëhej pas ’74-ës, pleniumit të 4-t dhe represionit të tendencave liberale në jetën kulturore. Im atë nuk kishte ndonjë specializim në frojdizëm, por natyrisht teoritë psikanalitike ishin pjesë e formimit të tij, meqë i nevojiteshin çdo psikoterapisti në profesion. Ai pat hapur një kabinet të psikoterapisë, ku praktikonte dhe disa forma të mjekimit, të ngjashme me jogën dhe teknikat e relaksimit, që i përdorin sot anembanë botës. Nuk kanë të bëjnë me Frojdin, por mbështeten në një teori rreth raportit të trupit me mendjen dhe idesë, që relaksimi i trupit, mund të ndihmojë me neurozat dhe problemet e tjera të mendjes e të emocioneve. Meqë në atë kohë ishte e rrezikshme të të shihnin si ndjekës ose nxënës të Frojdit, u detyrua që t’i hiqte librat e psikanalizës nga biblioteka, t’i mbyllte me çelës në një dollap. Natyrisht unë e dija se ku ishte çelësi, kisha akses. Nuk lexoja ende frëngjisht për fatin tim të keq, por kisha kuriozitet të madh dhe fill pasi mbarova shkollën e mesme, iu futa frëngjishtes me një zell të paparë, që të paktën të arrija të lexoja librat e Frojdit, gjë që edhe e bëra pas pak kohësh. Frëngjishtja ime atëherë nuk e di si ishte, do t’i kem dhënë Frojdit ndonjë lexim shumë origjinal, por Frojdi u bë pjesë e formimit tim në atë kohë dhe mbetet sot e kësaj dite një autoritet i heshtur në mendjen time në mënyrën si e shoh botën, për mirë a për keq, nuk di të them, por është aty dhe natyrisht më ndihmon, jo vetëm për të parë botën, por edhe për të kuptuar se çfarë thuhej poshtë e lart në kulturën perëndimore të shekullit të XX, që u ndikua kaq shumë nga Frojdi.

Sa dominuese ka qenë figura e gruas në fëmijërinë tuaj, jo vetëm në kuptimin e ngushtë, atë të nënës, por më gjerësisht, të grave të familjes?

Jam rritur në një familje gjirokastrite tipike, ku dominonin gratë. Kush i ka lexuar librat e Kadaresë, do ta kuptojë s’e për çfarë flas. Një pjesë të madhe të fëmijërisë e kam kaluar në shtëpinë e gjyshes, ku jetonte përveç gjyshes, edhe stërgjyshja dhe pastaj tezja e mamasë sime, e cila u kujdes veçanërisht për mua. Nga ana tjetër, edhe nëna ime ka qenë një grua me personalitet të fortë, mjaft asertive në jetë dhe këto natyrisht kanë ndikuar në çlirimin tim nga paragjykimet, të cilat i gjen dhe i ndesh sot ndër bashkatdhetarë, por jo vetëm. Jam rritur në një familje atipike dhe jam mësuar, që i vogël t’i shoh gratë si figura autoriteti. Them se më ka ndihmuar, por për këtë duhen pyetur gratë, që jetojnë sot me mua. Njëherazi më kanë ndihmuar për të kuptuar jetën shqiptare në përgjithësi. Përsa i përket nënës, ajo ka qenë shumë e dhënë pas letërsisë dhe jo vetëm ngaqë ishte mësuese letërsie, por edhe për pasionin që kishte për letërsinë ruse, për romanin në përgjithësi, për përdorimin e veprës letrare, si një mënyrë për t’u lidhur me njerëz të tjerë. Këtë gjë e ka vazhduar deri vonë praktikisht, derisa vdiq libri ishte ngushëllimi i saj i parë, por edhe për problemet që sjell pleqëria në jetë.

Çfarë objektesh ruani ende nga ajo kohë?

Besoj, që po flasim për fëmijërinë. Libra kryesisht kanë mbetur, këto nuk janë libra mjekësie si ato të babait tim, të cilat s’i kam konsideruar asnjëherë si të miat, por libra të tjerë, të ndryshëm nga vitet ’30, romane italisht, tekste shkollore të vjetra. Tezja e mamasë sime pat ndjekur një shkollë amerikane në Tiranë, para se të shkonte në Itali për të vazhduar studimet atje. Më kanë mbetur ca libra nga biblioteka e saj. Tani kanë më tepër vlerë sentimentale, por e mbaj mend që kur isha duke u rritur, për mua ishin shumë të çmuara, sepse i mendoja si burime të një dijeje alternative, përfshirë këtu edhe veprën letrare, ndonjëherë ndonjë vepër, që sot të bën të buzëqeshësh, si veprën e Conan Doyle-it për Sherlock Holmes-in ose “Ishullin e thesarit” të Stevensonit e libra të tillë, të ngjashëm, që në vitet ’30 kishin filluar të hynin në Shqipëri dhe lexoheshin nga anglofilët e nga nxënësit e shkollave angleze dhe amerikane. Libra komercialë, që të detyrojnë në njëfarë mënyre të mendosh se si jetonin këta njerëz në atë kohë dhe si mund të ishte jeta në Shqipëri, nëqoftëse këta do të liheshin të impononin shijet e tyre, qëndrimet, filozofinë, që ishte e ndryshme nga ajo, që u imponua në ’45-n. Por, është më tepër një lloj fluturimi në fantazi, që në thelb të dëshpëron.

Ju keni mbaruar studimet e larta për gjuhësi në Universitetin e Tiranës dhe nga viti 1983-1990, keni punuar në Institutin e Gjuhësisë, sikurse edhe si pedagog i leksikologjisë dhe i historisë së gjuhësisë teorike në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja. A ka qenë që në fillim gjuhësia, zgjedhja juaj e parë?

Në fakt, kur e kujtoj tani, më tepër, kur mbarova shkollën e mesme, mendoja të vazhdoja studimet për matematikë, ngaqë ndihesha shumë mirë në atë fushë, sidomos në algjebër e në analizë. Më thanë, që matematika s’më premtonte ndonjë të ardhme, ishte degë e fjetur, pak e vdekur. Duhej të zgjidhja diçka tjetër. Atëherë, mendova të kërkoj të drejtën e studimit për filozofi. Më thanë, që filozofia është shumë e dobët si degë në Shqipëri dhe e kushtëzuar në studimin vetëm të autorëve marksistë ose të pranueshëm për marksizmin. Luhatesha shumë në atë kohë. Një mik i familjes më sugjeroi fort, që të shkoja për gjuhësi, sepse gjuhësia është e vetmja degë, ku bashkon në vetvete interesin tënd, më tha, për matematikën, edhe shkenca sociale, si filozofinë. Më tha, që gjuhësia është një degë me traditë shumë të fortë në studime dhe që ka mbetur gjallë, ngaqë albanologjia sot e kësaj dite praktikohet në gjerësinë e saj nga studiues, si Eqrem Çabej, Shaban Demiraj, etj. Prandaj më bindi, deri atëherë s’e kisha vrarë mendjen për gjuhësinë kurrë, nuk kishim studiuar gjuhësi në gjimnaz. Ajo, që mbaja mend nga tetëvjeçarja ishin ca ushtrime, lakime, që nuk më ngjallnin asnjë lloj interesi. Megjithatë zgjodha gjuhësinë dhe letërsinë, meqënëse i plotësoja kushtet, i kisha notat e mira, aq sa të zgjidhja se ku të shkoja. Kjo ndodhi, vajta për gjuhësi-letërsi, atje fillova të tundohem edhe nga letërsia, nga dëshira për të shkruar, gjë që e kisha pasur gjithë jetën. Madje fillova të shkruaj dhe njëkohësisht u binda që, dija letrare ishte një nga gjërat më të mërzitshme që ekzistonin në atë kohë, analiza sociologjike e veprave të realizmit socialist.

Kalova një periudhë të hallakatur edhe ngaqë nuk ndihesha mire si student në Universitet, sepse ajo kohë përkoi me një periudhë të errët në historinë e Tiranës e Shqipërisë, një periudhë të përndjekjeve sistematike të mendimit të lirë, të mbikqyrjes, të ndjekjes, të përgjimit, të urrejtjes, dhe e vetmja gjë që kujtoj nga ajo kohë ishte përpjekja ime, po aq sistematike për t’u mbrojtur nga ndonjë aksident me natyrë politike. Nuk ndodhi gjë, por ndërkohë edhe për shkak të disa zhvillimeve, që kisha pasur në jetën personale u tërhoqa në vetvete dhe mbaj mend, kur hyra në vitin e katërt të Universitetit, e vetmja gjë, që më ngjallte një lloj interesi ishte gramatika historike, si një sfidë për intelektin, e ngjashme me atë që kish përbërë matematika për mua në shkollë të mesme.

Iu ktheva gramatikës historike, në atë kohë këtë lëndë e jepte Shaban Demiraj, një nga kokat e mëdha të albanologjisë në Shqipëri dhe u apasionova pas lëndës dhe njëkohësisht fillova të ndjek me interes edhe studimet në fushën e historisë së shqipes, etimologjisë dhe historisë së gjuhësisë së përgjithshme, pra iu futa gjuhësisë seriozisht. Dhe kur mbarova, doja që të shkoja për të punuar, në një vend të tillë, ku të studiohej gjuhësia, që ishte Instituti i Gjuhësisë. Me pak fat e me pak dashamirësi, nga drejtuesi i Institutit në atë kohë, që ishte Androkli Kostallari, fillova punë atje. Ka qenë edhe kjo punë që kam pasur në Shqipëri, në fillim si bashkëpunëtor tekniko-shkencor e detyra të tjera të nivelit jo shumë të lartë, në sektorin e leksikologjisë. Aty pata fatin që të lejohesha të studioja për shumë vjet linguistikë. Kisha kohë të lirë dhe e përdora për këtë gjë, me nxitjen e atyre, që kisha në krye, sepse nga fakulteti kisha dalë si mësues i gjuhës shqipe, jo si linguist. Por, pata mjaft kohë për ta plotësuar këtë zgavër në formimin tim.

Për herë të parë keni shkuar në Itali për një stazh studimor njëvjeçar 1987-1988, në një kohë, që udhëtimet jashtë shtetit ishin shumë të rralla dhe krejtësisht të kontrolluara nga pushteti zyrtar. Ishte vendi i parë i huaj, që kishit vizituar? Si ishte ndjesia e përballjes së dy Italive? Asaj, me të cilën ishit mëkuar në Tiranë dhe asaj të vërtetë?

Vërtet, që në vitet ’70 – ’80 Italia ishte për mua shpëtimi, burim i imazheve të lirisë personale, të kulturës që doja, të artit që doja, të televizionit që doja deri edhe të kohës së lirë, të imazheve që na përcilleshin përmes televizionit dhe ndonjë libri a reviste që hynte në Shqipëri. Pastaj, m’u dha kjo mundësi për të studiuar në Universitetin La Sapienza në Romë, në vitin 1987, si punonjës i institutit. Kjo nuk ishte diçka e jashtëzakonshme për dikë që punonte në Institutin e Gjuhësisë, sepse në përgjithësi punonjësit e rinj, të moshës sime, në një mënyrë ose tjetër arrinin të shkonin për periudha studimi në Perëndim. Ishte një preokupim në radhë të parë i strukturave të Akademisë, të cilat donin që t’i përgatisnin mirë punonjësit e tyre, veçanërisht të rinjtë. Nuk ka qenë gjithmonë kështu, kishte në Institut punonjës të një brezi më të vjetër se imi, të cilët nuk e kishin pasur këtë fat, por me sa duket gjërat kishin ndryshuar dhe vetë regjimi në Tiranë, nga gjysma e dytë e viteve ’80 ishte zbutur pak dhe po kërkonte që t’i formonte kuadrot e rinj në shkolla perëndimore.

Unë vajta në Itali, të tjerë vajtën në Austri, në Francë, ishte një brez i tërë, që po zbulonte Perëndimin pas viteve të izolimit në Tiranë. Për mua vajtja në Romë ishte dhe udhëtimi i parë jashtë Shqipërisë, e përjetova në fillim si mrekulli, pastaj si shok, pastaj kur u ambientova plotësisht, erdhi koha që të kthehesha, kështu që nuk di të them. Di vetëm të them, që kur u ktheva në Shqipëri nga Roma, nuk mendoja dot gjë tjetër, por se si të shkoja prapë atje. Pata një lloj tërheqjeje totale ndaj Italisë së dytë, asaj që kisha jetuar drejtpëdrejtë, kryesisht ngaqë kisha provuar një lloj lirie në Itali, që në Shqipëri s’e kisha pasur kurrë, lirinë për të qenë vetja, i pandikuar nga të tjerët. Jo se kisha bërë ndonjë gjë të veçantë në Romë, shumë pak, ndonjë udhëtim poshtë e lart në Itali, ndonjë koncert që kisha parë, ndonjë libër të ndaluar që kisha lexuar, por liria shkonte përtej të gjitha këtyre dhe kishte ndoshta të bënte me idenë, që nuk po të përgjonte kush. Në fakt kjo ishte diçka e rreme, pasi me siguri që ne studentëve të asaj kohe na përgjonin, me aq sa mundeshin, kishte struktura në Ambasadë e gjetiu, që kujdeseshin për këtë gjë.

Sot, këtyre u kanë dalë dhe emrat, por më duket pak e çuditshme, që persona që i kam njohur atëherë, studentë dhe pasuniversitarë, tani marr vesh që kanë qenë informatorë të sigurimit. Dhe nuk e kuptoj se çfarë mund të kenë informuar, pasi jeta jonë atje, ishte gjëja më e mërzitshme që mund të ekzistonte, pasi ne vetë kishim kujdes, që të mos bënim asnjë “shkelje”, sidomos në sy të të tretëve dhe nuk ia lejonim vetes këtë lloj transgresioni. Megjithatë, paska pasur të tillë, mënyra e jetesës në Shqipëri, nën vëzhgim, nën përgjim, në njëfarë mënyre ishte transpozuar edhe në rrethanat e Italisë në Romë. Me thënë të drejtën nuk e kam vrarë shumë mendjen, nuk përzihesha shumë më shqiptarët e tjerë në Romë, kisha disa shokë, të cilët i kam edhe sot e kësaj dite, me të cilët kaluam bashkë atë vit, por thashë, kryesorja për mua ishte Roma. Romën edhe sot, e mendoj gjithmonë me mall e dashuri, sepse është një qytet i mrekullueshëm, pastaj për një shqiptar të asaj kohe, të kaloje nga shkretëtira kulturore e Tiranës në Romë, ishte vërtet një ekperiencë e jashtëzakonshme. Siç thashë në fillim, e përjetova edhe si shock, në kuptimin që u mbylla në vetvete, por pastaj gradualisht, sidomos duke filluar nga pranvera e vitit 1988, e jetova Romën në gjithë madhështinë e saj, pa bërë ndonjë gjë të jashtëzakonshme, por si një subjekt i perceptimit, aq mjaftonte për mua, sepse ishte dhe viti kur pësova një transformim intelektual, falë edhe mundësive që më dha universiteti në Romë dhe bibliotekat dhe strukturat e tjera, libraritë që ishin dhe janë të jashtëzakonshme

A u tunduat gjatë vizitës suaj të parë, të mos ktheheshit më pas?

Jo nuk u tundova, madje edhe perceptimin që po i bëja Italisë, atë magjepsjen totale, nuk mund ta konsideroja timen, përtej mundësisë për t’ua komunikuar njerëzve që kisha në Shqipëri. Unë nuk jam tip shumë social, jam pak i tërhequr, introvert, por marrëdhëniet me të tjerët paskan pasur dhe kanë rëndësi të madhe për mua, sepse kur e kujtoj tani dëshirën time të pakontrollueshme për t’ua rrëfyer të tjerëve të gjitha gjërat që bëja dhe më ndodhnin në Romë.

Bile mbaj kur jam kthyer, një nga gjërat e para ishte t’u kallëzoja miqve të mi në Tiranë, se si kisha shkuar në koncertet e Pink Floyd e të Stingut, meqë të gjithë i ndiqnim prej vitesh, për së largu, eventet e rock-ut anembanë. Të ishe në një koncert të tillë konsiderohej nga shumë prej nesh si diçka e jashtëzakonshme, e jashtëbotshme dhe unë tani që e kisha përjetuar këtë, nuk mund ta kompletoja përjetimin pa e ndarë me të tjerët. Nuk më shkonte në mendje të rrija edhe ngaqë e kisha interiorizuar fort bindjen, se me arratisjen time eventuale, familja do të vuante jashtëzakonisht, një gjë, që nuk ia falja dot vetes

Domethënë, do të bëja të pamundurën, edhe sikur të ndodhte të më mbanin, të kthehesha me çdo kusht në Shqipëri, sepse jeta ime nuk mund të përfytyrohej jashtë marrëdhënieve që kisha me të afërmit e mi, me miqtë, familjarët në Tiranë dhe gjetiu. Kështu që s’e pata menduar kurrë arratisjen, por kisha menduar çdo ditë në Romë, për mundësinë që të kthehesha sërish, me çdo kusht. E vetmja mundësi për mua reale, ishte që të siguroja një bursë tjetër studimi pasuniversitar, gjë që nuk ndodhi. Por, pastaj, ndodhi tjetra, që në nëntor të vitit ’90 u largova përfundimisht nga Shqipëria, ngaqë gjeta një punë në Institution Oriental të Napolit

Në fund të vitit 1990, u larguat sërish drejt Italisë, dhe për një periudhë pesëvjeçare 1990-1995, punuat si lektor i gjuhës shqipe pranë Katedrës së Gjuhës dhe të Letërsisë Shqipe të Institutit Oriental të Napolit. Μë flisni për këtë përvojë.

Punova gjashtë vjet në Napoli si lektor i shqipes pranë profesorit Italo Fortino. Ka qenë një periudhë e vështirë për mua, ngaqë nuk arrija dot të siguroja një jetë ekonomike normale për vete dhe familjen time. Në atë kohë isha i martuar, kisha një vajzë të vogël, Napoli ishte qytet i varfër, mundësitë për të punuar ishin të vogla, unë vetë bëja dy punë në mënyrë që të mbijetonim familjarisht. Kisha vështirësi, kisha probleme, nga ana tjetër në Universitet nuk shihja ndonjë të ardhme për veten edhe pse punën si lektor e kisha, por ishte një punë që sot do ta quaja prekare, pra e pamjaftueshme, punë e varfër dhe interesi i studentëve për çfarë mund t’u ofroja unë, ishte i varfër, i dobët. Studentët vinin aty, ngaqë ishin arbëreshë dhe mendonin se mund ta merrnin lehtë provimin, kjo pastaj do t’u quhej si kredit. Por, kjo ishte ana e keqe e Napolit, kishte dhe një anë të mirë, që ishte kontakti me Fortinon, që më ka ndihmuar shumë, në çdo pikëpamje si profesor, si albanolog, por edhe si njeri. Kemi kaluar vite të mira bashkë, kemi bashkëpunuar, kemi botuar gjëra, ai më ka mundësuar edhe disa studime që po bëja në atë kohë. Por, shanset e mia për t’u bërë profesor i shqipes në Napoli ose kudo gjetiu në Itali, ishin zero, ngaqë nuk kishte një marrëveshje mes dy shteteve, prandaj dhe unë nuk i shihja ndonjë të ardhme vetes në universitet. Puna si lektor, nga vetë natyra e saj ishte e përkohshme, në një kohë që unë duhej të mendoja për diçka më tej, që t’i përshtatej edhe formimit tim të përgjithshëm. Por, vetë ky formim u pasurua dhe u plotësua gjatë viteve në Napoli, sepse atje, së pari kishim në katedër, një bibliotekë që ishte e pasur me vepra me natyrë albanologjike, disa edhe të vjetra, të rralla, që pata fatin që t’i studio.

Në Napoli u prezantova edhe me Martin Camaj autor, veprat e tij i kishim të gjitha (praktikisht të paprekura) në katedër dhe mund të zgjidhja çfarë të doja për të lexuar, vepra të një autori që në Shqipëri, kish qenë i ndaluar, gjatë kohës që jetoja atje. Por nuk ishte vetëm Martin Camaj, ishte dhe Arshi Pipa, pa folur për një numër të gjatë studimesh mbi Shqipërinë të ndërmarra gjatë periudhës së fashizmit dhe që në Shqipëri, nuk na binin gjithmonë në dorë kaq lehtë. Nga kjo anë, qëndrimi në Napoli më ndihmoi shumë sepse vazhdova formimin tim, këtë herë edhe në fushën e albanologjisë, dhe jo vetëm në linguistikë, pa folur edhe për kontaktet e vazhdueshme me kolegë dhe mundësinë për të gjetur literaturë të fushës sime dhe për të marrë pjesë në simpoziume konferenca, takime të ndryshme albanologësh, sikurse dhe përvoja që pata me katedra të ngjashme të shqipes, si ajo e Romës. Në Romë, në fakt kishte një Institut të studimeve shqiptare; pastaj ishte edhe katedra e Universitetit të Kalabrisë, ku punonte në atë kohë profesor Altimari, i cili në atë kohë gjithashtu më ndihmoi mjaft edhe në fushën profesionale, edhe si njeri. Por, në përgjithësi, në vija të trasha eksperienca ime në Napoli, nuk ishte ajo që prisja, edhe në fushën profesionale, edhe në fushën njerëzore, si imigrant në vendin që e kisha dashur aq shumë, Italinë. Napoli më çliroi përfundimisht nga iluzionet, që kisha ruajtur deri atëherë dhe më solli me këmbë në tokë.

Vendi tjetër pas Italisë, do të jetë Amerika, ku jetoni pa ndërprerje prej vitit 1996 e deri më sot. Në një vështrim krahasues, kontrastet mes Italisë e Amerikës, tejkalonin çdo përfytyrim tuajin fillestar?

Pas Italisë, Amerika ishte zhgënjim shumë i madh. U mbartëm aty të gjithë si familje, përfunduam në Bronx, ku zakonisht shkonin shqiptarët. Por, problem ishte, që ndryshe nga shqiptarët e tjerë, vinim nga Italia dhe Bronksi apo Amerika e emigrantëve në përgjithësi, nuk mund të krahasohej me Italinë. Në Bronx gjeta një qytet të botës së tretë, të varfër, të shëmtuar dhe e vetmja gjë që mbaj mend nga ai shkurt i 96-s kur zbritëm në New York, ishte një lloj ankthi në mos paniku se ku kishim ardhur, ku e kishim sjellë veten, në çfarë katrahure. Por, nuk kishte kthim mbrapa natyrisht, i kishim prerë fijet me Italinë. Tashmë jeta jonë ishte ajo e emigrantit shqiptar në New York. I kaluam ato vështirësitë e para dhe ngaqë familja ime jetonte aty, më ndihmoi mjaft. Dalëngadalë gjeta punën e parë nga marsi a prilli i atij viti, dy muaj pasi kisha mbërritur. Italishtja më ndihmoi se fillova të punoj si redaktor i italishtes në kompani përkthimesh, por kjo ishte punë e përkohshme. Ashtu vazhdova dhe në nja dy kompani të tjera, derisa në fund të atij viti, të 96-s gjeta një punë fikse, të cilën e mbajta deri në 2006, gati dhjetë vjet, gjithmonë në fushën e përkthimeve.

Nuk mund të krahasohet Amerika me Italinë, unë isha rritur me imazhin e Italisë në mendje, edhe pse e modifikova pasi jetoja atje për një kohë të gjatë. Por, ama Amerika ishte diçka tjetër. Me kalimin e kohës, filloi të më ëmbëlsohej, edhe për arsyen që mundësitë që m’u dhanë në Amerikë për t’u realizuar si njeri ishin shumë të mëdha, ishin praktikisht të pakufishme, në kuptimin që Amerika nuk i nxirrte asnjë pengesë ambicies sime. Po të doja të bëhesha drejtor mjafton të përpiqesha, po të doja të bëhesha profesor mjafton të përpiqesha e kështu me radhë. Nuk ishte si në Itali, që të dilnin pengesa burokratike në çdo anë. Por, kjo gjë vazhdoi deri nga fundi i vitit 2010, pak a shumë, sepse pas atij viti erdhën duke u shtuar kontaktet e mia me Shqipërinë, pra pati një kthim në origjinë, pas një largimi disa dekadash. U ktheva natyrisht i transformuar dhe në një Shqipëri të transformuar

Revista elektronike “Peizazhet e Fjalës”, zë hapësirën më të veçantë në botën e kulturës, historisë e letrave shqipe. Jetëgjatësia e saj është e admirueshme dhe shembulli më i mirë, se si një revistë, që mbështetet në punën vullnetare të nismëtarëve e gjithë autorëve të saj, mund t’i rezistojë kohës. Kur lindi ideja e Peizazheve të fjalës? Gjatë kohës 16 vjeçare të vijimësisë saj, kishit ndonjëherë momente, që menduat seriozisht ta ndalonit këtë veprimtari? Dhe nëse po, çfarë shtysash ju jepnin një hov të ri?

Ideja lindi në vitin 2005. Peizazhet e Fjalës u themelua si blog, ishte Elona Pira, Rando Devole dhe unë, që e nisëm këtë punë. Më pas e zgjeruam numrin e autorëve, që botonin atje, por natyrisht blogu mbeti i ne të treve. Ideja ishte për të pasur një hapësirë të mirëmbajtur, të kultivuar, ku të ushtronim lirinë e fjalës. Kjo ide erdhi pas ekperiencës sonë me një forum diskutimesh online të quajtur Alb-Club. Kishte një format krejt tjetër nga blogu, por që e mbylli ciklin e vet pak a shumë, ishte dhe çështje teknologjish. Ndërkohë blogu vinte në jetë edhe si pjesë e të ashtuquajturit web 2.0 ose të një internet, që fuqizohej me pjesëmarjen aktive të përdoruesve. Pra, përdoruesit si krijues, në kuptimin e asaj që në anglisht e quajnë content, i përmbajtjes, i materialeve e kështu me radhë. Më pas, blogu u rrit në kuptimin e autorëve që shkruanin aty, të numrit të lexuesve, por edhe si vend me prestigj në internetin shqip, një vend ku lexuesi vinte për të kërkuar ide të caktuara dhe ekperienca leximi të caktuara dhe me kohë vendosëm, që ta shndërronim në revistë. Duket si një çështje emrash, por revista vjen me kërkesa të tjera, me impenjime të tjera dhe tashmë Peizazhet e fjalës është konsoliduar si revistë, i ka humbur lidhjet me formatin specifik të blogut. Disa vazhdojnë ta quajnë blog, por më tepër për inerci, të tjerë e quajnë portal sepse sot çdo faqe online quhet edhe portal, por në fakt ne duam të perceptohemi edhe të përdoremi nga lexuesi si revistë, një revistë kulturore online.

Nuk kemi menduar ndonjëherë, që ta mbyllnim. Përkundrazi, duke qenë unë botuesi kryesor, preokupimi im ka qenë në radhë të parë si ta mbaja revistën të ndarë nga veprimtaria ime si autor, me emër e mbiemër, si Ardian Vehbiu, në një kohë që revista ishte diçka tjetër dhe ishte produkt i një përpjekjeje kolektive nga ana e autorëve, e kontribuesve, por edhe e lexuesve, që i jepnin ndihmesat e tyre sipas rastit deri vonë me komente, tani me mënyra të tjera gjithsesi. Gjatë këtyre viteve të fundit, Peizazhet e Fjalës ka bërë vendin e vet edhe në Facebook, madje Facebook-u është kthyer në një kasë akustike për revistën, echo chamber do ta thoja në anglisht, meqë na ndihmon për të përhapur shkrimet tona dhe qëndrimet tona, marrim edhe feedback nga përdoruesit e atjeshëm dhe njëkohësisht na bën pjesë të rrjeteve sociale shqip, që është diçka e mirë gjithsesi. Pra, revista nuk është se ka qenë statike, por është përpjekur të përshtatet me kohën. Mund të mendojmë, që ka pësuar diçka në leximtari nga konkurrenca me rrjetet sociale, këtë gjë e kemi marrë parasysh gjithmonë, edhe pse rrjetet sociale kanë natyrë efimere. Shkrimet sot dalin, nesër zhduken, është vështirë që të gjenden më, ndërsa revista vjen edhe si vend për të arkivuar shkrime dhe për t’u dhënë lexuesve mundësinë, që të konsultohen me shkrime të arkivuara, siç edhe ndodh vit pas viti nga mijëra e mijëra përdorues, që vijnë te ne dhe lexojnë shkrime-ese, studime të botuara vite më parë, duke e përdorur faqen tonë si arkiv ose si bibliotekë. Dëshira jonë ka qenë gjithmonë që ta angazhojmë autorë të tretë në revistë, i kemi nxitur me ato mënyra që kemi mundur, jo gjithnjë ashtu siç kemi dashur, por të paktën kemi përcjellë idenë e hapjes ndaj kontributeve të reja. Nuk kanë munguar autorët e rinj, ndoshta mund të kishin qenë edhe më shumë, por pakësimi i tyre relativ besoj se ka ndodhur në kuadrin e një dobësimi të përgjithshëm të rolit të fjalës së shkruar në debatet publike sot, dhe jo vetëm në gjuhën shqipe.

Gjithnjë e më shpesh ndodh, që personat që kanë gjëra për të thënë t’i thonë këto nëpërmjet statuseve të shkurtra ose mënyrave të tjera jetëshkurtra online në rrjetet sociale, në vend që të ulen dhe të shpenzojnë kohë dhe mundim dhe t’u japin atyre një formë të shkruar, e cila t’i rezistojë viteve. Është një gjë që ne mund ta pengojmë, jo në mënyrë definitive, sepse i prek pak a shumë të gjithë ata, që deri dje i shprehnin mendimet ndryshe. Sot, një pjesë e atyre që kanë gjëra për të thënë, përfshirë edhe intelektualët publikë shkojnë në televizion, marrin pjesë në tryezat e rrumbullakta dhe atje në talk shows dhe imponohen gjithmonë e më shpesh, jo aq me idetë e tyre sesa me personalitetet e tyre duke e kthyer jetën kulturore aktuale në një lloj teatri personazhesh dhe jo idesh, çfarë çon detyrimisht në varfërim të jetës intelektuale. Sa mund ta pengojë një revistë si Peizazhe të fjalës këtë? Shumë pak, besoj unë, por ne nuk heqim dorë. Besojmë që kemi një rol për ta luajtur dhe aq më fisnik bëhet ky rol në rrethanat kur fjalës së shkruar, po i dobësohet vlera dhe prestigji.

Krahas, qindra temave të tjera, ajo që do mbetet më gjatë në kujtesën time, por edhe të shumë njerëzve të tjerë të angazhuar direkt ose indirekt me mbrojtjen e pronës publike dhe kujtesës historike, është roli vendimtar i Peizazheve, në përfshirjen e një numri mbresëlënës shkrimesh mbi Teatrin. Mendoni se ky arkiv, do të shërbejë si burim i mirë dëshmie për studiuesit e ardhshëm, të interesuar për fizionominë e dikurshme të qytetit ?

Ne u angazhuam për teatrin, duke e konsideruar si një temë kyçe të debatit publik, në ato vite kur flisnin shumë të tjerë për këtë. Kishte dhe manifestime në qytet për ta mbrojtur teatrin, kishte dhe një angazhim të përgjithshëm të mendjeve për të sjellë argumenta pro dhe kundër teatrit, prishjes, së ardhmes të teatrit e qendrës së Tiranës, e kështu me radhë. Ishte një argument, i cili erdhi për njëfarë kohe, duke u përfaqësuar edhe debate të tjera të nxehta, në jetën publike të atyre viteve. Ata që donin ruajtjen e Teatrit, nuk donin vetëm ruajtjen e ndërtesës, por kërkonin të mbronin edhe pavarësinë e mendimit intelektual në kulturën shqiptare bashkëkohore, përballë përpjekjeve të pushtetit për të vendosur në mënyrë arbitrare. Teatri erdhi dhe simbolizoi jetën intelektuale të lirë nga pushteti politik. Natyrisht, prishja e Tearit ishte një katastrofë, jo vetëm për jetën teatrale, jo vetëm për Tiranën, por edhe për të gjithë ata që shpresonin, se mund të bënin një diferencë nëpërmjet protestës paqësore. Kjo nuk ndodhi, por në të njëjtën kohë, përpjekjet për ta mbrojtur Teatrin ndihmuan për të krijuar një vetëdije civile, e cila deri atëherë, kishte munguar për Tiranën dhe që ishte e ndryshme nga vetëdija civile e protestive politike, të cilat i kundërviheshin hapur pushtetit. Edhe kjo e teatrit natyrisht i kundërvihej pushtetit, por ishte dhe pro mbrojtjes së një monumenti, i cili duhet menduar më tepër, sesa thjesht një ndërtesë.

Ne si revistë ofruam faqen tonë për debate, kontribuan një numër autorësh, disa herë. Shkrimet janë aty, shpresoj, siç e thoni dhe ju do të shfrytëzohen nga studiuesit në të ardhmen për të kuptuar se si ka ndryshuar Tirana në kohë dhe si është shtjelluar rezistenca ndaj këtyre ndryshimeve, pavarësisht se kjo rezistencë nuk ka dhënë rezultat konkret, por ka ndihmuar në formimin e një vetëdijeje kritike, që shkon përtej kundërvënies mekanike midis palës në pushtet dhe opozitës politike.

Jeni autor i 16 librave, por në pamundësi për t’iu referuar tërësisë së veprës suaj, po ndalem vetëm në disa nga librat-stacione më të njohura. Në librin “Shqipja totalitare”, ju analizoni tipare të ligjërimit publik në Shqipërinë e viteve 1945-1990. Po, pas viteve ‘90, cilat mendoni se janë ato tipare, që e bëjnë të dallueshëm ligjërimin publik në Shqipëri?

Është argument kompleks, nuk e di nëse do arrij të shpjegohem me pak fjalë. Kultura dhe në përgjithësi ligjërimi publik gjatë viteve ’45-’90 ishte ligjërim i një pushteti të bazuar në logosin, në fjalën dhe veçanërisht në fjalën e shkruar, ishte një imponim i shkrimit si armë politike. Pas viteve ’90 përtej ndryshimit politik, të paktën në letër, të monizmit më pluralizmin në politikë dhe gjetiu, besoj se ka ndodhur edhe një lloj tërheqjeje e shkrimit nga aktualiteti për t’u zëvendësuar sërish nga oraliteti. Por ky oralitet tashmë, është një oralitet i ndërmjetësuar si ai i televizionit ose ai gjysmë- ose pseudo-oralitet i rrjeteve sociale. Të gjitha këto forma përballë shqipes së shkruar, shquhen për natyrën e tyre efimere ose për faktin që fjalët e thëna aty kanë më pak rëndësi, sesa akti i të folurit dhe personi që e prodhon ligjërimin. Pra jeta publike, në Shqipërinë e tanishme i ngjan më shumë një teatri të ligjërimit të folur, ku prodhohen personazhe. Dhe ky është një ndryshim në raport me ç’ndodhte para ‘90s, ndryshim i imponuar edhe nga teknologjia dhe jo nga zëvendësimi i ideologjive.

Natyrisht, formalisht ligjëruesit janë të lirë të forrmulojnë, t’i shprehin mendimet e tyre dhe të marrin pjesë në debate, por nëse dje mendimet subversive ose kundra shtypeshin ndonjëherë me dhunë e përjashtoheshin drejpërdrejt nga skena e debateve, sot vepron një mekanizëm tjetër, po aq efektiv, në mos më tepër, që është ai i censurimit, i shurdhimit ose i heshtimit nëpërmjet indiferencës, irrelevancës. Aq më tepër, që kjo irrelevancë ka përfshirë vetë mjedisin e ligjërimit publik, sepse tashmë fjala nuk e ka më peshën, që duhej të kishte. Këtë e ka zëvendësuar akti i të folurit. Ky ndryshim meriton vëmendje. Unë si studiues i ligjërimit publik e kam vënë në fokus në librin tim “Gjuha e thyer, gjuha që thyen”, dhe temës dua, që t’i kthehem sërish. Mirë do të ishte të studiohej nga të tjerë, në aspekte të ndryshme, në përgjithësi performativi i politikës shqiptare, gjesti, triumfi i gjestit dhe i teatrit dhe në këtë mënyrë do të kuptonim më mirë edhe vetë zhvillimet politike.

Në një intervistë mbi “Kullën e Sahatit” me gazetaren Arta Marku, ju përmendni se në variantin e ribotuar nga Botimet Çabej, 20% e librit është e re. Duke marrë parasysh zhvillimet e reja, vazhdon “Kulla e Sahatit” të zërë një vend të veçantë në projektet tuaja të ardhshme eseistike?

Kjo është e vërtetë, “Kulla e Sahatit” është zgjeruar në variantin e ri. Po flasim për botimin e vitit 2019. Tashmë nuk është pjesë e studimit të projekteve të mia ose eseistikës. Në përgjithësi, nuk ndihem mirë të flas për projektet, pasi më duket sikur po t’i flas, do t’i ezauroj si projekte. "Kulla e Sahatit" ndoshta mund të rifutet në vëmendje në një mënyrë tjetër, por besoj se në atë temë siç është trajtuar në libër, nuk do të kthehet më, sepse tashmë ajo kullë i përket kujtesës sime, të brezit tim dhe të qytetit, por është ripërmasuar krejt nga çka i ka ndodhur përreth ose nga konteksti, ndryshimet në kontekst, aq sa unë të mos jem më i sigurt se si perceptohet Kulla ndërtesë dhe monument nga brezi i ri,  i cili po mësohet ta shohë si lodër ose si monumentin tashmë miniaturë të vetvetes, gjë që e ndryshon rrënjësisht edhe raportin e qytetarit me kullën. Libri nuk do të mund të përdoret më për ta kuptuar dhe përshkruar raportin e tanishëm, por mund të shërbejë si një premisë e një studimi të ri lidhur me transformimin e Tiranës, për shkak të transformimit jo thjesht të ndërtesave e të rrugëve e të indit urban, por edhe të kontekstit që i krijojnë ndërtesat, rrugët dhe gjëra të tjera njëra-tjetrës. Por, nëse jam në gjendje ta bëj unë, nuk e them dot, sepse unë nuk e përjetoj tashmë qytetin si qytetar i virgjër; për mua Tirana e sotme në pamjen e saj përmban, përcjell hijen e Tiranës së djeshme në një mënyrë që është e pashmangshme, duke përfshirë këtu edhe emrat e vendeve ose itineraret që përshkoj, kur jam në Tiranë.

Unë vazhdoj të jem i varur me një fantazëm në thelb, gjë që besoj u ndodh të gjithë atyre që mbajnë mend një Tiranë tjetër. Kjo nuk do të thotë që u duhet kundërvënë ndryshimeve materiale në qytet, qyteti si gjithçka tjetër rritet, ndryshon, brezat e rinj gjejnë një qytet të ri në krahasim me brezat e mëparshëm dhe mbase bien në dashuri me të, siç kemi rënë ne me Tiranën tonë. Është e drejta e tyre ta bëjnë këtë, siç ka qenë e drejta jonë dikur. Ndoshta kjo është një ide për t’u lëvruar më tej, tani që po përgjigjem, po më ngacmon edhe më tepër

Tashmë, që Mali i Dajtit, të cilin krahas Kullës e përmendni shpesh, nuk është më “perëndia, që ju përshëndeste çdo mëngjes”, çfarë reference ju ka mbetur nga Tirana e dikurshme?

Vështirë ta them, mali nuk është më, ose është si prezencë e padukshme. Nuk më kanë mbetur shumë referenca nga Tirana, përveç emrave e hapësirave fantazmë, sepse rrugët që ndjek janë të njëjta me ato të dikurshmet ose mënyra si kaloj nga pika A në pikën B ose nga shtëpia ime te një vend tjetër në Tiranë. Por, harta ku lëviz nuk është më e njëjta. Unë ndjek itinerare të vjetra në mënyrë instiktive, përjetoj hapësira që nuk ekzistojnë më dhe orientohem ndryshe nga çdo ta bënte një banor i ri i Tiranës. Mali i Dajtit nuk është zhdukur krejt, më është zhdukur mua nga ballkoni i shtëpisë, por bashkë me të është zhdukur, materialisht të paktën rinia ime edhe shumë gjëra të tjera, që më vijnë vetëm si kujtime. Por, mbase referencat e mia të tanishme për Tiranën janë abstrakte, ndryshe nga të tjerat, të mëparshmet, që ishin konkrete dhe poezinë e ka zëvendësuar logjika e kalkulimit të ftohtë, i ka humbur Tiranës poezia sot, poezia për mua. Por, kurioziteti i madh i imi është, të di se si e gjejnë brezat e rinj poezinë te kjo Tiranë, që për mua e ka humbur.

“Ndërhyrjet e z. Shyti, “Kusuret e z. Shyti” dhe libri më i fundit “Qortimet e z. Shyti”. A përfaqëson kjo vazhdimësi e personazhit Shyti, mosshkëputjen në njëfarë mënyre nga tradita e oralitetit, që vazhdon të jetë e ngulitur thellë në ligjërimin shqiptar dhe shfaqet edhe në debatin për filmat e periudhës së realizmit socialist?

Në rastin më të mirë besoj që seria e z. Shyti, nëse ka aq sukses dhe përhapje sa ç’do të doja unë, efekti do të jetë shtesa e një personazhi në jetën e Tiranës dhe në përjetimin prej lexuesit të jetës së Tiranës. Pra, ndarja e z. Shyti, nga libri ku ai është personazh. Ky do të ishte një sukses i paparashikuar, por një shkrimtari i lejohet që ta shpresojë këtë gjë. Shyti në fakt nuk është oralitet i mirëfilltë, por gurra e oralitetit, në kuptimin, që ajo që bën, e bën si personazh dhe ai e luan në skenë oralitetin, duke qenë pjesë e një teksti të shkruar. Prandaj dhe unë do ta quaja si një oralitet dytësor dhe që fton për një diskutim rreth oralitetit primordial, atij që vazhdon të mbijetojë në Tiranë dhe kudo gjetiu në Shqipëri, dhe që lidhet me inercinë e kulturës shqiptare në raport me fjalën e folur, por edhe më fjalën e shkruar ose me mangësitë që ka fjala e shkruar për t’u vendosur lirisht në jetën e përditshme. Diçka e ngjashme ndodh me filmat e periudhës së realizmit socialist – kemi pasur shumë debate për këto edhe te Peizazhet por edhe gjetiu. Përjetimin e filmave të realizmit socialist nga publiku, më ka ndodhur ta quaj si një formë të eksperiencës folklorike, si një lloj folklori surrogato, si një dëshirë të publikut për një përjetim të përsëritur të formave, përfshirë edhe format filmike, duke i nxjerrë këto nga funksioni i mirëfilltë, që kanë brenda filmit. Këtë e tregon edhe popullariteti i batutave të filmave, por edhe i vetë aktorëve që kanë luajtur në këto filma dhe që sot e kësaj dite, qarkullojnë në Tiranë, ku janë gjallë, si të ishin heronj të mitologjisë greke, gjysmë-perëndi ose njerëz me virtyte të veçanta, të rralla dhë që adhurohen nga publiku në një mënyrë, që unë do ta quaja të ekzagjeruar. Pra edhe kjo është efekt i këtij oraliteti, për të cilin më pyetët.

Duke marrë parasysh dendurinë e transmentimit të këtyre filmave, çfarë do t’i rekomandonit shikuesit të sotëm në lidhje me filmat e asaj periudhe?

Ndoshta t’i shikonte duke pasur parasysh, që i përkasin një periudhe tjetër. Por nëse shikuesi është në moshë të re, ndoshta do t’i rekomandoja që të informohet më mirë në lidhje me atë kohë dhe sidomos për të kuptuar, që ata filma janë produkte të një përpjekjeje kolektive shtetërore, të financuar nga shteti, të mbështetur fuqimisht nga shteti dhe që synonte një efekt propangandistik ose ta bënte regjimin e kohës, regjimin tolitar të atyre viteve, të pranueshëm, madje të dëshirueshëm për popullin në Shqipëri. Nëse publiku i konsumon ata filma duke qenë i informuar për periudhën historike të kohës kur u prodhuan, jo për periudhën historike që tregojnë, atëherë ndjekja e një filmi të tillë mund t’iu jepte një eksperiencë reale, të pasur, të rekomandueshme, kështu që e gjitha varet në fund të fundit nga mënyra si i qasemi atyre filmave. Tani po e bëjmë këtë qasje të mangët, duke ua dhënë produktet publikut, produkte që në fakt kanë pasur datë skadimi. Mund të kenë edhe efekt toksik, nëqoftëse nuk konsumohen me vetëdije.

Te “Qortimet e z. Shyti”, z. Shyti shpjegon patriotizmin letrar, duke e mbyllur me thënien satirike “Patriotizmi është streha e fundit e shkrimtarit”, në kundërvënie me thënien e njohur "Patriotizmi është streha e fundit e maskarenjve”. Për shkak të qëndrimeve antikonformiste të Peizazheve të Fjalës në çështje historike, por jo vetëm, shpeshherë jeni akuzuar nga shkrimtarët-patriotë si anti-patriot.

Natyrisht patriotizmi sot sidomos kur formulohet në publik, me ato instrumentet e Rilindjes Kombëtare është më tepër një pozë pak qesharake, e panevojshme e disave që duan t’i fitojnë betejat dhe debatet duke u strehuar në pozicione, që vetvetiu sjellin fitoren. Këta njerëz mendojnë, që patriotizmi është synimi suprem i çdo qytetari dhe në rastin tonë i çdo qytetari të Shqipërisë, i çdo shqiptari dhe se të jesh shqipar është një lloj virtyti, etj, etj. Këtu ka natyrisht një lloj mendësie foshnjore, folklorike, që nuk duhet marrë dhe shumë seriozisht. Ka njerëz që e përdorin patriotizmin edhe për t’u mbrojtur ndaj vetes së tyre, prandaj edhe nuk kemi pse ua marrim shumë për ters. Nga ana tjetër, ka një lloj patriotizmi i cili sjell me vete forma të censurës dhe imponime qëndrimesh të gatshme dhe që mund të përbëjë problem për të gjithë ata, që duan t’i problematizojnë tema të caktuara dhe t’i rishikojnë pozicione të vjetra e të vjetëruara, aq më tepër të trashëguara nga periudha totalitare. Dhe kjo, siç e thoni dhe ju, nuk prek vetëm historinë, por edhe fusha të tjera, ndonjëherë edhe linguistikën, politikat gjuhësore, folklorin e kështu me radhë.

Akuzat nuk kanë munguar sa herë që kemi guxuar të prekim tema tabu; sado që në debate duhet treguar kujdes për të mos lënduar sinqeritetin e tjetrit, por nga ana tjetër e shohim edhe si mision të revistës “Peizazhe të Fjalës”, të përpiqemi ta çlirojmë patriotizmin nga dogma nacionaliste, në kuptimin, që siç e kemi thënë disa herë në të kaluarën, sot patriotizmi shprehet para së gjithash dhe kryesisht në gatishmërinë për shërbim publik. Format e tjera janë ose foshnjore, ose teatrale, ose hipokrite. Dhe veçanërisht nuk duhet ngatërruar dhe s’ka arsye, që të ngatërrohet patriotizmi me shprehjen publike të patriotizmit. Patriotizmi duhet parë dhe verifikuar në efektet e drejtpërdrejta të veprimeve, qëndrimeve, politikave të një personi ose institucioni dhe jo në konformimin e këtyre me dogmën. Këtë e kemi thënë dhe do e themi, nuk impresionohemi nga akuzat që na bëhen. Për fat të keq shpesh këto akuza ia zënë frymën debatit dhe njerëzit kujtojnë se po bëjnë debat, kur janë duke hedhur baltë kundër tezave që t’i mbron e ty vetë si person, dhe kur preferojnë refuzimin ndaj përpjekjes për të kuptuar ose arsyetuar rreth motiveve përkatëse. Megjithatë, ne vazhdojmë në rrugën tonë, besoj se kaq vjet që kemi qenë rrotull, të paktën e kemi provuar se nuk na paguan ndonjë armik dhe se armiku më i madh i kulturës sot në Shqipëri, por jo vetëm, është ideja se kjo kulturë nuk mund të organizohet, veçse duke iu kundërvënë një armiku imagjinar.