Stanislaw Lem, Philip K. Dick dhe FBI

Në një fragment të biografisë së tij mbi Stanislaw Lem, autori Wojciech Orlinski hedh një vështrim mbi “gjënë ndoshta më të çuditshme që i ndodhi Lemit në vitet ‘70”.

Ajo që nisi si një shkëmbim letrash miqësore mes dy shkrimtarëve fantastiko-shkencorë më të njohur të shekullit, u kthye në një armiqësi që përfundoi me raportimin e Philip K. Dick për Lemin në FBI. Aty, ai e denoncoi Lemin si “grupi pa fytyrë me emrin L.E.M.”, që do të infiltrohej në botën amerikane të fiction-it shkencor. Ndërsa gërmonte në marrëdhënien e vështirë Lem-Dick, Orlinskit iu dha akses në letrat e papublikuara që kishin shkëmbyer Dick, Lem dhe Franz Rottensteiner. Ato nxorën në dritë përshkrimin e parë të saktë të incidentit si edhe shpjegimin përfundimtar pse koncepti “honorareve të huaja në komunizëm” është aq i ngatërruar. 

***

Ndoshta gjëja më e çuditshme që i ndodhi Lemit në vitet shtatëdhjetë ishte grindja që ai kishte me Philip Dick, një histori që vlen të tregohet e plotë.

Kur letrat e përzgjedhura të Dikut, përfshirë raportimet e tij paranojake në FBI, u botuan në 1991, lajmi për denoncimin e tij për Lem shkaktoi sensacion në Poloni. I shkruar në shtator 1974 (megjithëse i paqartë nëse dhe kur u dërgua), ai paralajmëronte autoritetet për aktivitetet e 'një grupi pa fytyrë' - emri i koduar 'LEM' - me selinë e tij në Krakov, që supozohej se ishte për të infiltruar botën e fiction-it shkencor amerikan . Në vitin 1976, si rezultat i komplotit të Dikut kundër Lem, autorit polak iu anulua anëtarësia e tij e nderit në SFWA (Shkrime Fantastike dhe Fantazie të Amerikës) - e cila i ishte dhënë tre vjet më parë.

E gjithë çështja tingëllon aq e bujshme saqë dikush mund të mërzitet me Lemin që nuk ia rrëfeu këtë Bereś-it ose Fiałkowski-t, ose se nuk shkroi për të në një nga shkrimet e tij autobiografike. Duke e parë këtë episod në një kontekst më të gjerë, megjithatë, duket se ishte shumë pak shqetësuese për Lemin. Ai kishte çështjet më të rëndësishme të shëndetit të tij dhe censurës për t'u marrë me to.

Nga njohuritë e mia për të (nga letrat dhe llogaritë e të afërmve dhe miqve), ai i kushtonte më shumë rëndësi blerjes së një Mercedes sesa korrespondencës së tij me Dikun. Dhe me të drejtë, sepse e gjithë çështja ishte pak më shumë se një stuhi në një filxhan çaji.

Gjithçka filloi me përshkrimin e Demit nga Lem - në esenë e tretë të koleksioneve të tij të shkëlqyera, “Fiction Shkencor dhe Futurologji” si diçka më shumë se një sulm pa talent. Lem kishte një opinion të varfër për pothuajse të gjithë autorët amerikanë dhe kurrë nuk mendoi shumë për zhanrin letrar, për të cilin ai vetë ishte eksponent (kujtoni pikëpamjen e tij po aq kritike për Pirx Pilotin, për shembull, ose Kthimi nga Yjet).

Kur ia dërgoi librin Franz Rottensteinerit - një austriak me të cilin kishte filluar të këmbente letra në 1968 pasi kishte marrë një letër përgëzimi për “Të pathyeshmit” - ky i fundit vërejti se ky ishte një vlerësim i padrejtë i Dikut, bazuar në atë se ishte kryesisht në romanin “Tani prit vitin e kaluar”, të cilin as adhuruesit më të mëdhenj të autorit nuk do ta klasifikonin në veprat e tij më të mira.

Duke shkruar për trillimet shkencore amerikane nga prapa Perdes së Hekurt, Lem ishte plotësisht i varur nga ata libra që i dërgoheshin, ose që ishin në bibliotekë, ose që ai i gjeti në një librari gjatë një prej udhëtimeve të tij të rralla jashtë vendit në vitet ‘70. Bibliografia në “Trillimet Shkencore dhe Futurologjia” ishte, pa dashur, një përzgjedhje e rastësishme (megjithëse një zgjedhje mahnitëse gjithëpërfshirëse, duke pasur parasysh rrethanat).
Rottensteiner sugjeroi t'i dërgojë Lem-it disa nga punët më të mira të Dick.

Lem u pajtua, natyrisht, dhe (në fillim të vitit 1972) mori një pako që përmbante një përzgjedhje librash jo vetëm të Dikut por edhe të autorëve të tjerë të cilët Rottensteiner i konsideroi të denjë për t'u rekomanduar: C. S. Lewis, Algis Budrys dhe Ursula Le Guin. Ashtu si vetë Diku, austriaku mendoi romanin e tij më të mirë “Njeriu në kështjellën e lartë”, një histori alternative e Luftës së Dytë Botërore, me nazistët fitimtarë. Lemit nuk i bëri fort përshtypje. Ai iu përgjigj Rottensteinerit duke thënë se mendonte që e njëjta ide ishte përdorur më mirë nga Otto Basil në “Rapsodi e murrme” (1966, me botimin e parë polak në 1993).

Megjithatë, për “Ubik”, i cili ishte ‘padiskutim’ romani më i mirë i Dikut, ai nuk i kurseu lëvdatat. Në korrik 1972, ai njoftoi se kishte ndërmend të botonte te “botuesi i dashur”, siç i referohej Wydawnictwo Literackie në një letër drejtuar Rottensteiner (sikur drejtori i firmës, Kurz, ta kishte parë atë letër!). Rottensteiner ofroi ndihmë për të siguruar të drejtat e përkthimit dhe për të vënë shkrimtarët në kontakt me njëri-tjetrin.
Kishte vetëm një problem: Wydawnictwo Literackie nuk mund t’i paguante autorët në valutë të huaj. Vetëm tre shtëpi botuese mund ta bënin këtë: PWN, PIW dhe Czytelnik.

Nuk kishte një ligj ose udhëzim që e specifikonte këtë; ishte thjesht një çështje e një rëndësie më të madhe në Republikën Popullore Polake sesa kushtetuta dhe kodikët, përkatësisht: inerci burokratike. Kishte qenë gjithmonë kështu, pra çdo përpjekje e papritur e Wydawnictwo Literackie për të ndërhyrë në këtë sistem do të kishte rezultuar me përfitimin e dollarëve nga dikush tjetër. Meqenëse pala e dëmtuar atëherë do të kishte marrë hak sapo t’i jepej mundësia, askush nuk kishte interes për të ndryshuar marrëveshjen ekzistuese. I gjithë sistemi funksionoi në këtë mënyrë.

Në fillim, Lem arriti ta minimizonte problemin. Në fund të fundit, ai ishte në një pozitë të ngjashme vetë, kështu që ai e dinte zgjidhjen. Një autor thjesht duhet të vijë në Poloni me shpenzimet e botuesit, të mbledhë tarifat e tij në monedhën vendase dhe më pas t'i kalojë ato në vend - siç kishte bërë vetë në Pragë, Moskë dhe Berlin.

Në fakt, kjo ishte një zgjidhje e zakonshme. Popullariteti i letërsisë së Amerikës së Jugut në Republikën Popullore të Polonisë (lexuar gjerësisht nga brezi im në shkollë) ishte pjesërisht për faktin se autorët nga ai kontinent bini dakord me këto rregulla.

Ata vinin në Poloni me shpenzimet e botuesit të tyre, do të qëndronin në një hotel të mirë në Krakov ose Varshavë, dhe më pas do të shpenzonin parët në monedhën vendase për gjithçka që dëshironin. Njëri bleu një kalë, një tjetër (si ndonjë hero i një komedie të Stanisław Barejas) u largua nga vendi me pesë xhaketa prej lëkure dashi; një tjetër i shpenzoi të gjitha fitimet e tij brenda një nate me prostituta dhe pije alkoolike (dhe iu desh të kërkonte borxh të nesërmen që të mbulonte shpenzimet deri në fund të qëndrimit të tij). Shpenzimet dhe shfrenimet e tyre kujtohen edhe sot nga veteranët e botës botuese në Poloninë Komuniste, anekdotat e të cilëve meritojnë të botohen në një vëllim të tyre, përtej fushës së veprës aktuale.

Planet e Lem parashikonin një zgjidhje të ngjashme: ‘Dick duhet të pranojë që ai mund të paguhet vetëm në zloti,’ i shkruajti ai Rottensteiner në 1971. Sidoqoftë, Dick ishte një rast më i vështirë sesa amerikano-jugorët. Në vitin 1971, martesa e tij e fundit u prish dhe ai e gjeti veten në prag të të qenit i pastrehë. I tejvarur nga amfetaminat dhe droga të tjera, ai gjithashtu po mbytej në borxhe (u kishte borxhe shpërndarësve të drogës).

Në të njëjtën kohë kur Lem mbante korrespondencë me Rottensteiner për mundësinë e botimit të një prej romaneve të tij në Poloni, Dick u grabit. Policia dyshoi se ai e kishte inskenuar grabitjen në mënyrë që të shmangte pagesat te ata që u kishte borxh. Duke gjykuar nga përshkrimi i Dikut për jetën e tij në atë kohë në autobiografinë “Valis” dhe “Përmes një pasqyre të errët”, ka të ngjarë të ketë ndodhur kjo.

Në shkurt 1972, Dick u ftua si mysafir nderi në një konventë kanadeze për fiction-in shkencor në Vankuver. Ai vendosi të mos kthehej në shtëpinë e tij në Oakland por nuk kishte ku të qëndronte në Vankuver. Ata që e ftuan të qëndronte në shtëpitë e tyre u mërzitën shpejt me të për shkak të rutinës së tij lodhëse, ditën dhe natën; sulmeve të papritura të panikut dhe shpërthimeve të zemërimit, por edhe mysafirëve që ai sillte përsëri pa kërkuar lejen e mikpritësit të tij.

Në mars, ai tentoi të vetëvritej. Pastaj filloi trajtimin në një qendër rehabilitimi, ku me sa duket qëndroi i pastër për mjaft kohë; megjithatë, anestetiku që iu dha gjatë një procedure dentare i shkaktoi një seri të re halucinacionesh. Këto ishin veçanërisht të forta në shkurt dhe mars të 1974-s.

Diku e quajti ‘Zbulesa 2/3/74’. Ai ishte i bindur se po vëzhgohej nga një fytyrë e çuditshme në qiell. Ai gjithashtu besonte se Perandoria Romake ekzistonte ende dhe se ai ishte një i krishterë që persekutohej nga Neroni. Ai pretendonte se ishte në kontakt me një formë të inteligjencës artificiale aliene të cilën ai e quajti VALIS.

Me pak fjalë, Dick kishte halle më të mëdha letërkëmbimi i tij me Lem në atë kohë - gjë që shpjegon pse tema e denoncimit të tij për Lem në FBI zakonisht kalohet në llogaritë biografike. Ai atëherë po i shkruante FBI-së për njerëz të ndryshëm që kishte takuar ose me të cilët kishte korrespondencë, dhe secili raportim është aq jokoherente sa i fundit. (Si dhe rrjeti komunist me emrin e koduar ‘L.E.M.’, Dick kishte zbuluar gjithashtu për shembull një komplot ndërkombëtar nazist, i cili po e detyronte atë të përfshinte mesazhe të koduara në romanet e tij.)

Ai kishte një çështje shumë më të ngutshme që e shqetësonte. Me botimin e romanit të tij (dhe në tirazh shumë të madh) prapa Perdes së Hekurt, ai priste të bënte një pasuri. Ai nuk kishte interes të udhëtonte në Poloni për të shpenzuar zlotit e tij - ai donte dollarë, me të cilët mund të paguante kreditorët e tij dhe të blinte drogë.
Lem ishte në dijeni të varësisë së Dikut.

Ai iu qas asaj çështjeje me tolerancën e një mjeku, sepse një mjek e sheh varësinë nga droga jo si mëkat, por si sëmundje. ‘Ai është i sëmurë dhe i duhen para’, i shkroi Rottensteiner-it. Ndoshta nëse amerikani thjesht do të pyeste nëse mund të merrte pak drogë kur të ishte në Krakov, Lem mund t’i përgjigjej se mund të zgjidhej - në fund të fundit, Noema Madeyska i kishte ofruar Lemit psilocibinë disa vjet më parë, dhe me siguri mund të ndihmonte. Dhe atëherë gjithçka do të renditej pa pasur nevojë për drama.

Nga letrat që qarkullojnë brenda trekëndëshit Lem-Dick-Rottensteiner (unë di vetëm lidhjen e tyre të Krakovit, d.m.th. ato letra që mbetën në arkivin e Lemit) duket se fillimisht Dick priste që Lem të hynte në një marrëveshje me të. Sipas kësaj marrëveshjej, Dick do të mblidhte honoraret e SHBA-ve të Lemit në dollarë, ndërsa Lem do të mblidhte honoraret polake të Dikut në zloti.

Një transaksion i tillë mund të kishte çuar Lemin pas hekurave, sepse transaksionet në valutë pa lejen e Ministrisë konsideroheshin shkelje e ligjit në Poloninë e atëhershme. Por edhe nëse supozojmë se ai ka kërkuar leje, sërish do të ishte një marrëveshje shumë e keqe. Dollarët peshoheshin me ar në Republikën Popullore të Polonisë.

Njerëzit do t'i mbanin ato për një ditë të vështirë, sepse nuk i dihej kurrë kur mund të kishe nevojë për ushqim, ilaçe ose pjesë makinash, të gjitha të disponueshme vetëm kundrejt valutës së huaj. Lemit rregullisht iu desh të blinte një derivat të qymyrit për të ngrohur shtëpinë e tij në vitet gjashtëdhjetë me dollarë - thjesht nuk mund ta blinte me zloti. Në fund të vitit 1972 / fillim të vitit 1973, Lemi i shpjegoi me durim Dikut se nuk kishte asnjë alternativë: ai do të duhej të vinte në Poloni për të mbledhur personalisht honoraret e tij në zloti.

Fillimisht, Dik mendoi të bënte vetëm këtë gjë, por kur ai pyeti se sa zloti do të mbeteshin pasi t'i zbriteshin shpenzimet e udhëtimit - dhe si do të konvertohej kjo në dollarë - askush nuk mund t'i jepte një përgjigje, as Lem dhe as Kurz. Honoraret e një autori në Republikën Popullore të Polonisë vareshin nga shtypi, i cili nga ana tjetër varej nga alokimi i letrës dhe në fund të fundit, pra, nga vendimi i ministrisë.

Nuk ishte e padëgjuar që një autor të merrte një paradhënie, por në shumicën e rasteve pagesa do të bëhej vetëm pas botimit (një marrëveshje për të cilën Lem në mënyrë të përsëritur u ankua në letrat që u shkruante miqve dhe për të cilën pati mosmarrëveshje në më shumë se një rast). Diku nuk arriti ta kuptonte situatën dhe nuk u besoi këtyre shpjegimeve.

Është e vështirë të mos e simpatizosh atë. Edhe një vëzhgues i matur dhe i qëndrueshëm mendërisht do të kishte vështirësi për të kuptuar ekonominë e Republikës Popullore Polake. Edhe pa paranojën e tij, Dik kishte të drejtë të dyshonte se dikush po e mashtronte. Për më tepër, nga letrat e Dikut mund të shihet se qartë se ato janë shkruar nga një njeri i paqëndrueshëm emocionalisht. Në mars 1973, Lem i shkroi Dikut duke i sugjeruar që Wydawnictwo Literackie të kujdesej për të gjitha detajet e organizimit të udhëtimit (me kusht që të fluturonte me kompaninë shtetërore polake, Lot ’).

Në të njëjtën kohë, ai vuri në dukje se gjithçka varej nëse 'gjendja e shëndetit të Dikut' do ta lejonte atë të ndërmerrte udhëtimin, i cili mund të ketë qenë një mënyrë për të aluduar për drogën.

Duket se Diku nuk e kuptoi aludimin, gjë që të kujton sjelljen e dikujt në një episod maniak, kur secili të duket mik i dashur, përgjigjja e tij (në prill) ishte e shfrenuar dhe e papërmbajtur: 'Kjo është e mrekullueshme - mirësia juaj mi mbushi sytë me lot'.

Sa i përket shëndetit të tij , përveç tensionit të lartë të gjakut, ai ishte në formë të shkëlqyer. Në përgjigjen e tij, Lem theksoi se ai ende nuk mund t'i tregonte Dikut shumën e saktë që do të merrte. Në maj, Dik i zemëruar u përgjigj: ‘Po i marr komentet e tua si fyerje personale.’

Nuk është e qartë se çfarë e kishte nxehur aq shumë Dikun. Lem u përgjigj me një letër të shkruar me kujdes, në të cilën i shpjegonte se nuk e njihte mirë anglishten dhe ishte i vetëdijshëm se letrat e tij mund t’i dukeshin si dërdëllitje, por nuk kishte pasu qëllim ta ofendonte Dikun. Humori i kishte ndryshuar sërish në qershor, kur në një letër tjetër me optimizëm të tepruar ai shprehej shpresë plotë se ‘ata do të mbeteshin miq përgjithmonë.’ Sidoqoftë, ai vijoi t’i pyeste të dy, Lemin dhe Rottensteinerin se sa do të merrte për Ubik. Këtë herë Lem reagoi, në korrik 1974, me një letër qëllimisht të vrazhdë. ‘Nuk kam dëshirë të vazhdoj korrespodencën tonë mbi këtë çështje’, shkroi ai; Dick duhej t'i drejtonte të gjitha pyetjet e mëtejshme drejtpërdrejt në adresën vijuese: yd wydawnictwo Literackie. Długa 1. Kraków.

'Ai vuri në dukje se botuesi ishte një organizatë jofitimprurëse dhe nuk merrte asgjë përveç “dhimbjes së qafës nga letrat që i shkruani z. Rottensteiner për mua. 'Diku kërcënoi të anulonte lejen që kishte dhënë për përkthimin e librit në 1972. Kësaj here, megjithatë, ai përmendi sëmundjen e tij mendore (të cilën, në një letër në 1973, ai e kishte mohuar se ekzistonte, duke thënë se nuk vuante nga asgjë tjetër përveç presionit të lartë të gjakut).

Ai kërcënoi me padi, në të cilën do të pretendonte se e kishin detyruar të nënshkruante kontratën kur nuk ishte mendërisht i shëndetshëm. E gjithë kjo po ndodhte, sigurisht, ndërsa fytyra në qiell po i flisnin Dikut, dhe Perandori Romak Neron po e persekutonte me mirazhe. Me sa jam në dijeni, Diku nuk iu përgjigj letrës së Lemit të korrikut 1974, të paktën jo drejtpërdrejt. Raportimi i tij për Lemin te FBI-ja në shtator të atij viti me siguri mund të shihet si njëfarë reagim.

Një tipar interesant i nënshtrimit të Dikut ndaj FBI-së ishte fakti se firma e ishte krejt e ndryshme nga ajo në letrat e tij drejtuar Lemit. Këto tregojnë një nënshkrim të gjatë që përbëhet nga emri dhe mbiemri.

Dokumenti i FBI-së, ndërkohë, tregon atë që duket si nënshkrimi i një njeriu analfabet, me shkronjat e formuara në mënyrë të papërshtatshme që lexojnë vetëm ‘K. DICK ’. Mbase e kishte nënshkruar me dorën e majtë? Por pse? Kjo mbetet po aq enigmë sa edhe arsyet për të cilat e raportoi Lemin në FBI që në krye të herës. Lem nuk kishte asnjë arsye për të cilën t’ia kishte frikën FBI-së. Ai nuk kishte në plan të shkonte në SHBA. Kishte pasoja indirekte për Lemin, megjithatë, lidhur me fjalën që përhapi Diku midis shkrimtarëve amerikanë se Lem i kishte vjedhur paratë.

Kjo ishte më e lehtë që ta bësonin të tjerët - pra dëbimi fatkeq i Lem nga SFWA. Kjo ishte për të ardhur keq për Lemin vetëm pasi ai kishte të njëjtën vështirësi për t'i shpjeguar Ursula Le Guinit pse, edhe një herë, libri i saj nuk mund të botohej (dhe për këtë arsye pse ajo nuk mund të merrte honorare). Ai druhej se në situatën e tanishme Le Guin mund t’i besonte pretendimet e Dikut - dhe kjo ishte një arsye më shumë për zemërimin e Lem me sistemin komunist në 1978. Kaq i zemëruar ishte, saqë deklaroi se nuk do të punonte më me shtëpitë botuese shtetërore.

Nëse i hedhim edhe njëherë një sy kësaj strukture absurde, duke e ditur si kanë ecur gjërat dhe nga perspektiva e një sistemi tjetër politik, si është e mundur që dy romane të njohura - njëri për një nxënës në një shkollë magjie, tjetri për një shpërthim në një bazë në Hënë - nuk mund të botohen për arsye burokratike? Unë e mbaj mend sistemin vetë, por nuk do të befasohesha aspak nëse brezit të tanishëm - ose një të huaji – i duket e pakuptueshme e gjithë kjo. 

Burimi: Pzekroj 

Përktheu për ResPublica: Gazmira Sokoli