Studimet albanologjike dhe ato pasosmane

Në një konferencë ndërkombëtare, kushtuar gjendjes së tanishme të albanologjisë, që u mbajt në Tiranë në muajin tetor 2018 (shih http://pmpt-tirana.sciencesconf.org), një nga çështjet e diskutuara ishte lokalizimi i studimeve albanologjike në rrethin më të gjerë të studimeve osmane-pasomane, mesdhetare dhe evropiane. Bazuar mbi punën time të deritanishme, argumenti që ngrita lidhur me këtë çështje ishte që studimet mbi nacionalizmin dhe orientalizmin shqiptar kanë se ç’të përfitojnë nga dialogu dhe kryqëzimet e kërkimeve që ndërmerren sot në gjeografinë pasosmane.

Sigurisht që nacionalizmi dhe orientalizmi shqiptar janë të lidhur ngushtë me njëri-tjetrin, meqenëse qysh në fillimet e veta, artikulimi i identitetit shqiptar e ka vendosur diferencimin midis vetes evropiane dhe të tjerëve orientalë – turqit dhe sllavët. Madje, në syrin e disa nacionalistëve shqiptarë në shek. XIX grekët nuk mund të ishin plotësisht evropianë, përderisa, sipas tyre, ishin një racë e përzier, e cila nuk mund të krahasohej për nga vjetërsia dhe autoktonia me pasardhësit pellazgë të shqiptarëve.

Gjatë viteve 1990 e më tutje, supozimet qendrore të rrëfimeve orientaliste janë kombinuar në mitin politik të “rikthimit në Evropë”, përmes të cilit është synuar stabilizimi i identitetit kolektiv të shqiptarëve në kohën kur këta po përballeshin me pasiguritë e tranzicionit strukturor drejt sistemit ekonomik kapitalist dhe demokracisë liberale. Miti i “rikthimit në Evropë” risjell në kohën e sotme dramën historike të kombit shqiptar, që përpiqet ta ruajë identitetin e vet evropian në shekuj, duke kundërshtuar orvatjen e pushtuesve osmanë dhe të diktaturës komuniste për ta ndryshuar atë. Në këtë kuptim, tranzicioni paskomunist është edhe tranzicion pasosman.

Është e kuptueshme që kur studiohet nacionalizmi shqiptar në shek. XIX dhe në fillimet e shek. XX, ai duhet vendosur brenda kontekstit të Perandorisë Osmane, duke e parë si një nga lëvizjet kombëtare për pavarësi nga qendra. Megjithatë, nuk duhen harruar lidhjet dhe bashkëshoqërimi i tij me reformizmin osman. Nacionalizmi shqiptar ka shumë pika takimi dhe rrugëtimi i tij është i ndërthurur me reformat e shtetit osman, të cilat u pasqyruan në ligjërimet e osmanizmit dhe më vonë tëturkizmit. Reformizmi osman kishte të bënte me huazimet e dijes dhe teknikës nga Evropa Perëndimore e kohës, që do të thoshte edhe adoptim i perspektivave evropiane për të parë problemet që po haste Perandoria dhe për të gjetur zgjidhjet e duhura. Në këtë mjedis reformator u formuan një pjesë e nacionalistëve të parë shqiptarë. Ata i fituan idetë evropiane të kohës në shkollat osmane dhe, më vonë, ata u bënë pjesë e burokracisë osmane. Për pasojë, ata kishin mendësi të përbashkët me intelektualët dhe oficerët e kombësive të tjera të Perandorisë. Për shembull, Nathalie Clayer e ka ndjekur fatin e studentëve shqiptarëve të shkollës elitare osmane Mekteb-i Mulkiye, një pjesë e të cilëve do të bëheshin politikanë e zyrtarë në Shqipërinë e pavarur, por një pjesë tjetër do të qëndronte në Turqi për t’u bërë pjesë e elitës burokratike e politike të Republikës.

Në një sërë studimet kemi vërejtur se si orientalizmi shqiptar ishte pjesë integrale e ligjërimit nacionalist shqiptar, i cili drejtohej kundër turqve, grekëve e sllavëve. Megjithatë, duhet të mbajmë parasysh se orientalizmi ishte pjesë e frymëzimit modernist të elitës osmane në fund të shek. XIX dhe në fillimet e shek. XX. Mënyra se si zyrtarët osmanë në Stamboll dhe në provinca i përshkruanin fiset periferike arabe dhe shoqëritë klanore në pjesën evropiane të perandorisë, fliste për përbrendësimin e përfaqësimeve perëndimore të Lindjes së plogët osmane, edhe pse zyrtarët osmane kërkonin në fakt t’i kundërviheshin imperializmit evropian të kohës. Nuk ishin vetëm intelektualët nacionalistë shqiptarë dhe ata të popujve të tjerë të Ballkanit, që e përdornin orientalizmin evropian për të ndërtuar imazhin e urryer të turkut despotik; edhe elita osmane, më vonë turke, përfytyrimet moderne mbi hapësirën dhe kohën i vendoste në raportin antagonist midis “Perëndimit” dhe “Lindjes”. Faktikisht, ishte përzierja e nacionalizmit turk me orientalizimin, ajo që ia dha justifikimin ideologjik elitës qemaliste për një shkëputje radikale me të kaluarën osmane gjatë periudhës së Republikës së Parë.

Teorizimi i një hapësire pasosmane (postosmane) e ka si themel ideor trashëgiminë e Perandorisë Osmane pas zhdukjes së saj nga skena e historisë. Në diskutimin mbi identitetin rajonal ballkanik, historiania Maria Todorova bën dallimin midis trashëgimisë si vazhdimësi dhe trashëgimisë si perceptim. E para ka të bëjë me mbijetesën e enteve të shkuara politike, shoqërore e kulturore, ndërsa trashëgimia si perceptim ka të bëjë me artikulimin dhe rivlerësimin e këtyre karakteristikave në periudhat e mëvonshme. Todorova tregon se si perceptimet moderne të elitave ballkanike mbi Perandorinë Osmane dhe turqit kanë qenë më së shumti negative dhe se historia e rajonit në shek. XX ka qenë një përpjekje për ta fshirë vazhdimësinë e trashëgimisë osmane, kjo në emër të modernizimit dhe të evropianizimit. Kjo përpjekje e shteteve ballkanike ka qenë e drejtuar jo vetëm ndaj artefakteve dhe kulturës osmane, por edhe ndaj myslimanëve e pakicave turke. Në fund të viteve të ’80-ta komunistët bullgarë u përpoqën të realizonin me dhunë asimilimin e turqve dhe pomakëve, kurse në vitet e ’90-ta luftërat e serbëve në Bosnjë e Kosovë u motivuan pjesërisht nga urrejtja e stimuluar prej dekadash kundër turqve dhe myslimanëve. Ndërkaq në vetë Turqinë perceptimet mbi trashëgiminë osmane në dekadat e fundit kanë qenë tejet pozitive dhe janë bërë pjesë e pandashme e botëkuptimit të AKP-së që e drejton vendin. Retorika “neo-osmane” e AKP-së shpeshherë mirëpritet nga shumë myslimanë në Ballkan, sepse ata te Turqia shohin një trashëgimtar legjitim të Perandorisë Osmane dhe një fuqi të rëndësishme myslimane në rajon.

Mendoj se rasti i orientalizmit shqiptar është domethënës kur vendoset në një kuadër më të gjerë osman dhe pasosman. Brenda hapësirës osmane, shqiptarët veçanërisht ishin një objekt i parapëlqyer i orientalizimit dhe i ballkanizimit nga ana e diplomatëve, udhëtarëve e gazetarëve perëndimorë gjatë shek. XIX dhe në fillimet e shek. XX. Ishin udhëpërshkrimet dhe studimet perëndimore mbi shqiptarët ato që i hodhën bazat e albanologjisë. Tezat albanologjike, sidomos ato për zanafillat pellazgo-ilire të shqiptarëve, u morën me entuziazëm nga nacionalistët shqiptarë dhe shpeshherë u përdorën për të treguar se shqiptarët janë të më të lashtë se grekët në Gadishull dhe se ata janë racë evropiane, e jo aziatike si turqit. Pas pavarësisë së Shqipërisë, në këtë vend u zhvillua orientalizmi i brendshëm, që përçmonte trashëgiminë osmane, ndërkohë që lidhjet me hapësirën osmane e pasosmane vijuan në dekadat pasuese. Edhe duke e refuzuar të kaluarën osmane, intelektualët shqiptarë merrnin pjesë në hapësirën pasomane: shumë prej tyre frymëzoheshin nga revolucioni qemalist, ndërsa në veçanti Branko Merxhani, ndoshta gazetari më me ndikim në vitet e ‘20-’30-ta, e zhvilloi doktrinën e tij të neoshqiptarizmës, duke imituar doktrinën e turkizmit, e cila ishte zhvilluar më herët nga sociologu turk Ziya Gökalpi, i cili ishte edhe një ndër frymëzuesit e Ataturkut.

Gjatë vetizolimit komunist, ligjërimi orientalist e humbi shenjuesin e Perëndimit, por ai nënkuptohej pa u shqiptuar në kuadër të ndërtimit të shoqërisë moderne socialiste, kundër trashëgimisë negative osmane të shprehur te klasat e bejlerëve, feja islame etj. Enver Hoxha e paraqiste Shqipërinë në ballë të revolucionit botëror dhe më të përparuar se sa Perëndimi në rrafshin ideologjik e shoqëror. Në këtë vazhdë nuk mungonin as krahasimet me revolucionin qemalist. Në prill të vitit 1967 ai thoshte: “Kur e barazon, pra, revolucionin qemalist me revolucionin tonë proletar, revolucioni ynë është me shekuj përpara jo vetëm me atë qemalist, por me gjithë të ashtuquajturin “përparim evropian”, amerikan ose revizionist; revolucioni ynë është me shekuj përpara nga pikëpamja e marrëdhënieve ekonomiko-shoqërore (pavarësisht se forcat prodhuese janë akoma relativisht prapa nga ana teknike), nga baza ideologjike, politike dhe organizative e Partisë dhe e shtetit tonë, nga baza e arsimit dhe e kulturës masive progresive”.

Në vitet e paskomunizmit, Perëndimi/Evropa u rishfaqën si shënjuesi dominues në orientalizmin shqiptar. Orientalizmi paskomunist shqiptar duhet vendosur edhe në kontekstin e riprodhimit të hierarkive kulturore dhe qytetërimore, si pasojë e imponimit të neo-liberalizmit dhe të normave e standardeve të BE-së ndaj periferisë së saj. Zbatime të teorive paskoloniale në Evropën e sotme kanë treguar ngjashmëri dhe vazhdimësi me orientalizmin klasik evropian: identitetet kombëtare në Evropën Qendrore e Lindore përshkohen nga variante të orientalizmit, që privilegjojnë subjektin perëndimor mbi veten/tjetrin lindor. Siç thotë studiuesi polak Tomasz Zarycki, “midis intelektualëve në periferitë lindore të qendrës perëndimore, adoptimi i disa trajtave të ideologjisë së lindjesisë, këto të kuptuara si trajta kontekstuale të orientalizmit, duket se është i pashmangshëm… Duhet ta pranojmë se, në këtë pjesë të botës, refuzimi i perëndimsisë është praktikisht i pamundur. Ai do të perceptohej si një trajtë e nihilizmit, nacionalizmit të skajshëm ose thjesht si idiotësi”.

Si përfundim të këtij reflektimi, edhe bazuar mbi zhvillimet e fundit në shkencat shoqërore, besoj se konsiderimi i albanologjisë edhe në kuadër të studimeve osmane e pasosmane, sjell avantazhe. Ndërsa është e kuptueshme se, që nga shek. XV e deri në fund të shek. XIX, studimi i historisë dhe i shoqërisë shqiptare nuk mund të shkëputet nga studimet osmane, në krahun tjetër studimet krahasuese nuk duhen kufizuar vetëm në Ballkan, por duhet zgjeruar, aty ku është e mundur, në hapësirat e Anadollit, Levantit apo në Afrikën e Veriut. Deri tani ka pasur pak vëmendje nga studiuesit shqiptarë për studimin e shqiptarëve në hapësirën osmane jashtë Ballkanit, edhe pse dihet mjaft mirë se shqiptarët kanë qenë të pranishëm si punëtorë, ushtarë e zyrtarë në rajone të tjera të perandorisë. Valë mërgimi të shqiptarëve drejt Anadollit dhe Levantit ka pasur edhe në periudhën pasosmane, por ne dimë shumë pak për fatet e tyre. Por, në studimet që mund të bëhen mbi shqiptarët në hapësirën pasosmane duhet pasur parasysh se kjo e fundit nuk duhet parë e izoluar nga Mesdheu (apo së paku nga pjesa perëndimore e tij). Gjithashtu, jo gjithnjë është metodologjikisht e drejtë që në studimet pasosmane Anadolli dhe Turqia moderne të zënë një vend qendror, madje studimet shqiptare mund ta korrektojnë këtë anshmëri, duke trajtuar çështje që kanë të bëjnë me një popull të vogël, i cili edhe pse gjeografikisht ndodhej në skaj të Perandorisë, ka pasur një rol jo të vogël në zhvillimet politike të saj.

Shenja.tv