Shqiptaria si fe civile
Një nga parullat më të njohura të Rilindjes Kombëtare, që madje mund të konsiderohet si motoja e lëvizjes kombëtare shqiptare, është vargu i Vaso Pashës “feja e shqyptarit asht shqyptaria”. Parulla përgjithësisht është kuptuar si një thirrje nacionaliste për bashkimin rreth idesë së kombit dhe për të mos lejuar përçarjen dhe grindjen midis shqiptarëve për arsye të përkatësive të tyre fetare. Mirëpo, ka pasur edhe interpretime dhe përdorime të parullës që kanë vënë theksin te kundërvënia midis kombit shqiptar dhe feve: në Shqipërinë komuniste, parulla e Vaso Pashës ofronte motivin kombëtar – krahas atij marksist të fesë si opium për popullin – pas politikës ateiste të regjimit, kurse sot nga disa klerikë parulla shihet si apostazi, sepse ata thonë se e zëvendëson idenë e Zotit me atë të kombit. Duke e lexuar vargun së bashku me vargjet e tjera të poezisë dhe duke pasur parasysh kontekstin historik kur është shkruar poezia, nuk mund të themi se qëllimi i autorit të saj ishte që shqiptarët të zëvendësonin fetë tradicionale me adhurimin e kombit. Mirëpo, në krahun tjetër, sugjerojmë se togfjalëshi “feja e shqyptarit” duhet marrë në kuptimin e fjalëpërfjalshëm dhe jo si shprehje poetike, sepse besojmë se qëllimi i poetit ishte pikërisht trajtimi i shqiptarisë në cilësinë e një feje, e cila do të duhej të ekzistonte krahas feve tradicionale abrahamike. Siç do ta bëjmë të qartë në shtjellimin e mëposhtëm, parullën e Vaso Pashës e konsiderojmë si një shprehje të përqendruar të përpjekjes së rilindësve për themelimin e “fesë civile” të shqiptarëve. Me aq sa dimë, termi “fe civile” nuk gjendet në veprat e Vaso Pashës, ndërsa në sociologjinë e fesë termi ka hyrë në përdorim në gjysmën e dytë të shek. XX. Gjithsesi, besojmë se komentimi ynë “i përditësuar” i vargut i qëndron besnik kumtit të poetit.
Rusoi ka qenë i pari që e përdori termin “fe civile”. Si edhe të tjerë personalitete të shekulli të iluminizmit, ai mendonte se baza e lirisë dhe qeverisjes së drejtë duhej të ishte kontrata sociale. Ai besonte se qeverisja publike duhej të ishte e ndarë nga besimet fetare të qytetarëve, megjithatë shteti kishte interes që t’i edukonte qytetarët e tij me disa ide të përgjithshme fetare. Këto ide, të cilat Rusoi i quante si universale, ishin: besimi në një hyjni; besimi në një jetë të përtejme ku virtyti shpërblehet e vesi ndëshkohet; dhe, besimi në tolerancën fetare. Derisa shteti e kishte për detyrë propagandimin e kësaj “feje civile” te qytetarët, çdo ide ose opinion tjetër fetar ishte pjesë e lirisë së besimit, tek e cila shteti nuk duhej të ndërhynte. Në vitet e ’60-ta të shek. XX sociologu Robert N. Bellah argumentonte se në shoqërinë amerikane ekzistonte një fe civile, e cila ishte e pavarur prej kishave dhe shtetit. Ai me “fe civile” kuptonte një sërë besimesh fetare, simbolesh dhe ritualesh publike, që ishin formuar gjatë historisë së Amerikës dhe që interpretoheshin në trajtë transcendentale për të mbajtur në këmbë kohezionin shoqëror. Arsyeja e lindjes së fesë civile amerikane qëndronte te ndarja midis shtetit dhe fesë, në njërën anë, dhe te ekzistenca e një shoqërie civile shumë aktive në anën tjetër. Me kohë, feja civile amerikane ishte formuar përmes laicizimit të fesë dominuese, asaj protestante, duke mundësuar që te “kredoja” e saj të besonin edhe ata që nuk u përkisnin kishave e sekteve protestante. Bellah-u vërente se edhe atëherë kur presidentët amerikanë e përmendnin Zotin në fjalimet e tyre ceremoniale, ata përdornin terma që ishin të pranueshme për besimtarët e feve monoteiste në përgjithësi. Mesazhi i tyre ishte se Zoti i kishte dhënë një mision kombit amerikan dhe se ai ishte gjykatësi i tij i fundmë. Kjo ishte një fe civile që kishte të bënte me rendin e ligjin e jo domosdo me shpëtimin individual të qytetarëve. Përmes saj, shenjtëria dhe funksioni mitiko-themelues i fesë i vishej gjithë kombit dhe shtetit amerikan.
Në studime të tjera, Bellah-u dhe disa kolegë të tij argumentuan se feja civile ishte një dukuri universale, sepse në shumë vende shteti ose kombi legjitimoheshin duke i veshur me një përmasë transcendentale. Feja civile mund të përbrendësonte elemente nga feja kryesore e një vendi ose mund të shfaqet si thellësisht laike e kundërklerikale, siç ka ndodhur në Francë pas revolucionit të vitit 1789. Edhe pse nuk njohim ndonjë studim që ta ketë operacionalizuar “fenë civile” në kontekstin shqiptar, mund të themi se ajo ekziston, edhe në sajë të aftësisë së shqiptarëve për të bashkëpunuar me njëri-tjetrin në sferën publike, pavarësisht përkatësive të tyre fetare. Jo më kot, kur shqiptarëve u kërkohet që ta arsyetojnë ose shpjegojnë këtë aftësi, rëndom përgjigja e tyre e vetvetishme është parulla “feja e shqiptarit është shqiptaria”, duke treguar se vargu i Vaso Pashës është kthyer në një rregull të brendshëm ose formulë për funksionimin e jetës publike shqiptare.
Vargu “feja e shqyptarit asht shqyptaria” mund të analizohet si pjesë integrale e poezisë “O moj Shqypni” ose si parullë a formulë që ka fituar një autonomi relative prej pjesës tjetër të tekstit. Poezia e Vaso Pashës fare mirë mund të quhet manifesti poetik i nacionalizmit shqiptar, sikurse vepra e Sami Frashërit “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhetë”, që pa dyshim është manifesti në prozë i nacionalizmit shqiptar. Në ngjashmëri me tekstin e Samiut, edhe në poezinë “O moj Shqypni” kemi një ndarje në tri kohë: e shkuara e lavdishme e heroike e shqiptarëve, e tashmja e mjeruar dhe projektimi i një të ardhmeje kur kombi rimëkëmbet. Burimin e mjerimit të kohës së tij poeti e gjente te përçarja dhe humbja e identitetit të shqiptarëve: “Ndër nji qind çeta jeni shpërnda/ ca thonë kam fe, ca thonë kam din; njeni: ‘Jam turk’, tjetri: ‘latin’/ do thonë: ‘Jam grek’, ‘shkje’ – disa të tjerë,/ por jemi vllazën t’gjith more t’mjerë”. Del e qartë nga këto vargje se Vaso Pasha nuk e problematizonte fetarinë e shqiptarëve në vetvete, por tendencën që identiteti fetar të shërbente si baza e vetëpërcaktimit identitar të shqiptarëve. Ai i akuzonte klerikët e lidhur me qendra të huaja të pushtetit për propagandën dhe ndikimin e tyre negativ për kohezionin dhe mbrothësinë e kombit shqiptar: “Priftnit e hoxhët ju kanë hutue,/ për me ju damun me ju vorfnue”. Për ta kapërcyer një gjendje të tillë, poeti bënte thirrje për kthimin e vëmendjes tek identiteti kombëtar dhe nxiste besëlidhjen politike shqiptare: “Të gjithë si vllazën n’nji besë shtërngoniu,/ e mos shikoni kisha e xhamia,/ feja e shqyptarit është shqyptaria”.“Shqiptaria” është njëkohësisht tërësia e popullit shqiptar dhe ndërgjegjja kombëtare shqiptare. Që shqiptaria nuk e zëvendësonte besimin fetar, por projektohej si një fe civile, krahas besimeve monoteiste, kuptohet nga mënyra se mbyllet poezia: “Asht tok’ e jona, prind na e kanë lanë,/ kush mos na e preki, se desim t’tanë/ të desim si burrat që vdiqnë motit/ edhe mos marrohna përpara zotit”. Me fjalë të tjera, Shqipëria dhe shqiptarët i ka krijuar Zoti, andaj detyra e nderi i shqiptarëve është mbrojtja e atdheut dhe, për këtë, ata do të përgjigjen para Zotit. Atdheun dhe kombin poeti i vesh me një përmasë transcendentale, duke ua përmendur shqiptarëve zotimin para Zotit dhe këtë e bën në një mënyrë të thjeshtë dhe të pranueshme nga çdo shqiptar, i krishterë a mysliman qoftë.
Shqiptaria, si fe civile që ka në qendër kombin, është besimi që i mbledh shqiptarët e feve të ndryshme, së bashku me ata ateistë. Ajo, deri diku, lejon në trupin e saj infuzione nga fetë abrahamike, që historikisht kanë qenë të pranishme në mesin e shqiptarëve, por nuk identifikohet plotësisht me asnjërën prej tyre dhe as pranon që të diferencojë midis tyre. Martirët e shqiptarisë janë nga të gjitha fetë.
Edhe nëse shprehjen “feja e shqiptarit është shqiptaria” e marrim si një parullë politike të shkëputur prej kontekstit të poezisë, sërish nuk mendojmë se ajo duhet kuptuar sikur “shqiptaria” patjetër duhet t’i mbivendoset ose t’i zëvendësojë fetë tradicionale. Fjala shqipe “fe” buron nga fjala latine fides, që do të thotë “besë ose besim”. Besa ose besimi mund të merren në kuptimin profan si fjalë e dhënë, fjalë e nderit, zotim, bindje ose besueshmëri te persona të tjerë. Kështu, parulla do të ishte e barasvlershme me “besa e shqiptarit është shqiptaria”. Por, sigurisht që me fides shënjohet edhe besimi ose bindja te e shenjta dhe tashmë fjala “fe” përdoret rëndom për t’i përkthyer në gjuhën tonë pikërisht fjalët që në disa gjuhë moderne evropiane kanë rrjedhur prej fjalëve latine religio dhe religare. Domethënia më e vjetër që njohim për fjalën religio ka të bëjë me sjelljen e kujdesshme dhe respektuese ndaj kultit të paraardhësve, ndërsa religare do të thotë tuboj, pra mbledh së bashku ose në një vend. Prej këtij ushtrimi në etimologji, dalim në përfundimin se është veçse e natyrshme që feja e shqiptarit të jetë shqiptaria. Ndërgjegjësimi i një grupi njerëzish se kanë të njëjtën zanafillë (mitike) dhe tubimi i tyre në rituale nderimi për paraardhësit, krijojnë prej grupit një bashkësi fati. Përfaqësimet fetare, në fund të fundit, janë shprehje të solidaritetit të grupeve njerëzore, prandaj parulla “feja e shqiptarit është shqiptaria” del se është thjesht një tautologji.
Tani, është parulla ajo që na dërgon mbrapsht te poezia, varg i së cilës është. Mendimi shekullor i gdhendur në gjuhë duket sikur ia ka sugjeruar Vaso Pashës kultin e të parëve si motiv të poezisë së tij. Qortimi i tij “besën e t’parëve t’gjithë e harroni” ndillte porosinë se ngritja prej rënies/gjumit/harresës duhej të kalonte përmes kujtesës/ndërgjegjësimit kombëtar, që mpiks të shkuarën me të sotmen.
Add new comment