“Në kulturën shqiptare nuk ka ardhur pluralizmi. Letërsia arbëreshe nuk është toskërisht”*
Primo Shllaku, poet e drejtues i Institutit për Promovimin e Vlerave në Gjuhën Shqipe komenton në një intervistë për “Gazeta Shqiptare” rezultatet e studimit të Prof.Dhurata Shehrit e Prof.Persida Asllanit mbi raportet e letërsisë me dialektet. Të dyja studiueset sollën një pamje të tërësisë së veprave letrare shqipe të botuara (duke shmangur ribotimet) nga 1555 deri më 1972, e cila rezulton në raporte mesatare 70% vepra autoriale në toskërisht dhe 30% në gegnisht. Shllaku i kundërshton këto përfundime duke ndarë letërsinë e arbëreshve nga klasifikimi si letërsi toskërisht, pasi siç thotë ai “nëse arbnishtja ka ngjashmëni me tosknishten në sistemet fonetike dhe sidomos në mbaresat, në leksik ajo asht krejt e ndryshme nga tosknishtja, çka na autorizon me pohue drejtpërsëdrejti se gegnishtja e tosknishtja janë ma afër njena-tjetrës ma shumë se tosknishtja me arbnishten e arbneshëve të Italisë”.
Me rastin e 43 vjetorit të mbajtjes së Kongresit të Drejtshkrimit, me nismën e Bibliotekës Kombëtare dhe katedrës së letërsisë në UT, në Tiranë u mbajt një konferencë shkencore. A keni qenë të ftuar në këtë konferencë ju të Institutit për Promovimin e Vlerave në Gjuhën Shqipe?
E kemi marrë vesht vetëm nga shtypi elektronik. Jo, nuk kemi qenë të ftuem në këtë konferencë. Mesa shihet dhe bahet e kjartë në mënyrë të përsëritun, establishmenti zyrtar dhe “akademik” i shkencave humane ka krijue një ide vetmjaftueshmënie për veten e vet dhe kjo asht ma e keqja që mund t’i ndodhë nji fronti studiues. Por kjo le të mbetet çeshtja e tyne, sepse kjo përban nji faktor frenues për të gjithë ata që e zëvendësojnë diskursin e hapun transversal me idenë fodulle të vetmjaftueshmënisë. Ne që sjellim alternativen dhe të ndryshmen në këtë diskurs “a posteriori”, nismëtarët e këtyne eventeve me siguri që nuk na durojnë, por po aq e sigurtë asht se as nuk mund të na përballojnë. Prandej, në pamundësi për t’i citue si pjesëmarrës, do t’i përshkruejmë si vëzhgues. Nga pikëpamja e shfaqjes së të vërtetave, na do t’i ofrojmë publikut shkencor shqiptar variantet tona të pohim-mohimeve dhe do të përpiqemi që kultura e re e shqiptarëve të mos ngecë në gropën e faktit të kryem për një vendim të marrë në kohë tejet të dyshueshme për të gjitha drejtimet zhvillimore të shoqnisë shqiptare.
Një studim i kohëve të fundit nxjerr në pah faktin se letërsia shqipe shkruhet më së shumti në gjuhën letrare. Instituti juaj çfarë të dhënash ka?
Sipas shkrimit të “GAZETA SHQIPTARE” lidhur me këtë konferencë, Dhurata Shehri dhe Persida Asllani që mbanin edhe peshën organizative të konferencës, ndoshta për herë të parë kanë krye nji qasje letrare-gjuhësore ndaj dukurisë së gjuhës letrare. Kjo qasje i ban shum nder këtyne studiueseve, sepse e shfaq për herë të parë problemin në nji kuadër ma të plotë dhe ma shterrues. Deri tashti kemi pasë të bajmë me gjuhëtarë që e shofin gjuhën vetëm si instrument të thjeshtë komunikimi me rregulla të ngushta gramatikore, pa e lidhë atë aspak me letërsinë dhe traditën, me kapacitetet gjeografike të krijueshmënisë letrare, me mitrat historike të prodhimit letrar, me specifikat e optimalizmit shprehës dhe përshkrues e nji seri faktorësh që Kongresi i Drejtshkrimit as që i shtronte e as që mund t’i shtronte për shkak të nivelit mediokër të stafit organizativ si dhe klimës panagjiriste në të cilën u zhvillue.
Në konferencë thuhet se letërsia shqipe filloi vetëm me nji 30% si letërsi gege përkundër 70% si letërsi në tosknisht. Edhe po të ishte kështu e vërteta, edhe po qe se na do ta kishim lejen që pjesët t’i quenim si nënndamje të barabarta, raporti i saktë i pasaktësisë së këtij konstatimi do të ishte 33,33% me 66.66%. Dhe për ta amnistue këtë përcaktim aritmetik nga mëkati i lajthitjes, duhet thanë se na e dimë se shqipja e gjysmës së parë të shek.XX njihte haptaz dhe zyrtarisht tri koiné: gegnishten, tosknishten dhe arbnishten e arbneshëve të Italisë. Nëse arbnishtja ka ngjashmëni me tosknishten në sistemet fonetike dhe sidomos në mbaresat, në leksik ajo asht krejt e ndryshme nga tosknishtja, çka na autorizon me pohue drejtpërsëdrejti se gegnishtja e tosknishtja janë ma afër njena-tjetrës ma shumë se tosknishtja me arbnishten e arbneshëve të Italisë. Pra përkundrejt paraqitjes së masipërme me përqindje, sugjerojmë që të preferohet paraqitja se letërsia e re shqipe filloi me arbnishten dhe, në Rilindje të plotë, kishim mrekullisht nji barazpeshim të tri koineve me nga 33.33%. Due t’i kujtoj ndërkaq organizueseve të asaj konference se Rilindja nuk ishte vetëm nji stinë e madhe zhvillimesh, por edhe nji kohë e vetdijshme persiatjesh të kujdesshme lidhë me ekuilibrat endokulturorë.
Dhe për ta mbyllë, kjo çeshtje do të ishte skjarue ma së miri sikur studiueset e masipërme të kishin sadopak parasysh një libër të Stefan Çapalikut me titull “Prijësi për sociologjinë dhe gjeografinë e letërsisë shqipe”.
Në vitin 1972 raportet në letërsinë shqipe, ishin 70% në toskërisht e 30% në gegnisht ndërsa pas këtij viti gegnishtja duket se u shua. Ju si e shihni?
Më duket se e shterruem rezervën tonë rreth këtyne raporteve. Diskutimin ta fokusojmë tek termi “u shua”, ose sikurse thonë disa “u tërhoq”. A u tërhoq gegnishtja? Mendojmë se gegnishtja u tërhoq, por duhet spjegue mirë se çfarë kuptojmë na me këtë fjalë. Ithtarët e Kongresit, ndër ta ai që ma shum se askush tjetër e “vringëllin” këtë fjalë, z. Emil Lafe i cakton këtë kuptim kësaj fjale: gegnishtja e humbi davanë historike, i shterroi hovi jetësor, u gjet përballë konkurrencës së fortë të tosknishtes dhe “e la lojën”. Iku, pra. Ky koncept marksist revolucionar nuk ujdis me logjikën e shestimit gjuhësor, edhe pse në thalb asht hegelian. Nji “gjuhë” nuk mund ta humbasë davanë e saj në një hark kohor 20-30 vjeçar, veç në qoftë se mbi atë të ushtrohet nji presion shtetnor me markë diktatoriale dhe totalitare. Pra vetëm kështu mendojmë na. Gjuha, përkatësisht gegnishtja, mund të largohet, por ky largim nuk asht i përhershëm. Ajo largohet për ta ruejtë veten. Ajo ruen frymën e letërsisë së saj ma të mirë dhe, në rastin ma të keq, pret nji kohë tjetër. Mos të harrojmë se gjuha shqipe ka kalue jo nji here nëpër shtrëngime historike dhe ADN-ja e saj e ka shum të gjallë kujtesën imunitare dhe stratagjemat e përballimit të aktualiteteve në favor të gjithëkohësisë. Tosknishtja asht ma deklamative, ma “shërbimtare”, historikisht ka marrë përsipër edhe funksione të dukshme jashtëletrare. Do të sjell nji shembull. Në kohën e diktaturës u shkruen poema të ndiera për komunizmin, partinë dhe diktatorin. Hymnizime personale dhe mitologjike me nji ndjeshmëni të habitshme, plot patos dhe ndjenjë, plot mirënjohje të thellë dhe të sinqertë, me nji stil të habitshëm pjesëmarrës në atë çka thuhej. Këto shkrime fatkeqe janë shembuj ndoshta unikalë në botë, ku dashuria dhe estetika e saj shkojnë drejt objektit të gabuem. E njajta gja nuk mund të thuhet p.sh, për panagjiriket e Llazar Siliqit që asokohe shkruente me entuziazëm në gegnisht. Poema e tij me refrenin e njoftun e monoton “a ka kala që s’marrin komunistët” tingllon sot edhe atëherë si teneqe. Ky asht shkaku që gegnishtja u tërhoq nga pjaca e letrave shqipe për t’iu kthye “ilegalitetit”.
Cilët janë shkrimtarët që shkruajnë sot në gegnisht? Pse janë “zëra të mbytur”?
Instituti ynë ndjek me shumë vëmendje zhvillimet letrare e gjuhësore në terren. Lidhur me vështrimet e ndryshme dhe të kundërta me zyrtaren, na kemi ngritë variantin tonë dhe kemi folë me fakte, kurse pala tjetër ka folë me hamendje dhe me prepotencë, pra ashtu sikurse do të donin ata që të ishte. E kemi deklarue në TV dhe publikisht sa here që na asht dhanë rasti se lista e shkrimtarëve gegnishtshkrues mbas Kongresit të 1972 sot i ka kalue të 200 emnat. Na kemi dosje rreth emnave, titujve dhe botimeve të kësaj “morie” gegnishtshkruesish mbas Kongresit. Sa i përket qenies “zëra të mbytur” kjo pyetje do të ishte mire t’u bahej atyne që nuk kanë sy me pa e jo ne që e kemi “fillue kangën” qysh në kohë të vështira e me rrezik. Mendoj se në kulturën shqiptare ende nuk ka ardhë pluralizmi. Mendimi politik dhe ekonomik asht shum ma përpara. Kjo ndoshta se në këto fusha interesohen dhe ndërkombëtarët. Kulturën do ta “nxjerrim na prej balte”. Edhe kjo intervistë e imja këtij qëllimi i shërben. Duhet të shtoj se letërsia gege e mbas Kongresit ka jo vetëm të gjithë mbështetjen e traditës, por asht pasunue me ndjeshmëni të bashkohësisë. Dalëngadalë tradita po kthehet e fuqishme, ashtu sikurse ndodh mbas nji krasitjeje të thellë.
Në këtë krizë për librin, sa vend mbetet për letërsinë e dialekteve dhe atë gege?
Kriza asht totale. Na do marrim pjesën tonë të vëmendjes, si dhe pjesën tonë të indiferencës. Letërsia e bukur nuk ka nevojë për “kumbar”, aq ma tepër që këta gjuhëtarët tanë të zyrtaritetit ngulin kambë se nuk ka ndryshime të mëdha mes dialekteve. Pastaj stilet “shpikin” edhe gjuhën. Ndryshimet janë të pritshme dhe të mirëseardhura.
A mbetet e vështirë për t’u lexuar, kuptuar, përthithur e mandej për t’u dashur letërsia gege në një kohë që edhe standardi për brezin e ri po cungohet?
Unë mendoj se letërsia në gegnisht asht nji letërsi me status historik kombtar. Ky status buron nga cilësia e saj dhe arritjet e saj në kohë normale. Diktatura nuk asht kohë normale, ajo asht aksident historik. Të paktën kështu përceptohet dhe mendohet ajo nga kandvështrimi i demokracisë. Humbja e vemendjes për letërsinë në përgjithësi nuk asht vetëm faj i TV dhe i teknologjisë. Politikat kulturore tek ne çalojnë sa i përket gjithëpërfshimjes gjuhësore dhe përparësive. Ka shum anglishte e frengjishte që e kërcënojnë shqipen e jo gegnishtja. Gegnishtja asht idioma e natyrshme e 70% të shqiptarëve. Këtë duhet ta kuptojnë Akademia dhe fakultetet. Por edhe Akademia, edhe fakultetet “ujitin” me fanatizëm pemët e mitologjisë të një stine që shkoi. Ata mbrojnë nji burokratishte që i ka shkëputë lidhjet e saj me gjuhën e gjallë të popullsisë dhe të historisë së shkrimit shqip. Në asnji rast nuk mund të ndodhte diçka ma e randë.
Si mund të promovohet nga shteti letërsia e dialekteve? A bashkëpunoni ju me drejtorinë e fjalës në Ministrinë e Kulturës?
Shteti ka ndryshue këto vitet e fundit politikën përjashtuese, por po ecën me ngadalësi dhe duket që nuk do që të çojë “qentë peshë”. Shqiptarët po i paguejnë haraç të dyfishtë gabimeve të tyne. Koha asht me ndryshue orientimet dhe jo t’i bahet kozmetikë gjuhës. Gjuha duhet të hapet dhe hapja fillon me përfilljen dhe regjistrimin e shkallës së vitalitetit të letërsisë gegnishte. Politikat e syve të mbyllun dhe të vazhdimit të mospërfilljes janë në dam të produktit shpirtnor kombtar. Disa mendime dhe ide kanë mbarue së bashku me sistemin dhe përfillja e tyne i gërsheton epokat me pasoja që shoqnohen me vonesa të tjera. Ministria e Kulturës organizoi në mesin e nandorit nji festival me poezinë gege edhe atje performuen 6 autorë gegë. Prandej m’u duk e painformueme edhe njena prej zonjave të konferencës, kur deklaronte se, në dijeninë e saj, përveç Zorbës nuk njihte autor tjetër që shkruente në gegnisht. Sa për saktësi due ta lajmoj zonjën, autore të këtij konstatimi, se Zorba i ka konvertue tekstet e tij nga gegnisht në tosknisht, me përjashtim të nja dy poemave, të cilat janë edhe maja e gjasë së tij. Me drejtorinë për përmirësimin dhe rijetëzimin e gjuhës na bashkëpunojmë, por jemi për ritme të tjera dhe për përgjegjshmëni ma të madhe.
http://www.balkanweb.com/site/primo-shllaku-letersia-gege-nuk-ka-vdeke/
*Titulli është i redaksisë së "ResPublica"
Comments
Gegerishtja eshte nje pjese e
Gegerishtja eshte nje pjese e pandare e kultures shqiptare; si dialekt eshte me afer gjuhes arkaike shqipe dhe mbajtja gjalle e saj me cdo kusht eshte nje domosdoshmeri.
Sidoqofte z. Shllaku, anashkalon disa argumenta te rendesishem gjate kesaj interviste. Ndarja e letersise ne 1/3, nuk merr parasysh as realitetin demografik e as ate social. Demografikisht folesit e Gegerishtes ne Republiken e Shqiperise, te ciles i referohen statistikat zyrtare, jane numerikisht me te paket (Jugu i Shqiperise eshte me i populluar se Veriu) dhe jane me shume ne zona rurale. Nese aritmetikes i shtojme Kosoven, numerikisht me shume shqiptare flasin Gegerisht, por zonat urbane me te medha te kultures Shqiptare, mbeten Shkodra ne Veri dhe Tirana, Korca, Durresi dhe Berati ne Jug. Ne Kosove/Rep Maqedonise/Mal te Zi niveli i arsimimit shqip dhe letersia shqipe ka qene e shtypur dhe nuk mund te kishte influencen qe pritej.
Jugu i Shqiperise ka qene motori i pavaresise kulturale Shqiptare. Figura shume te ndritura kane dale nga Shkodra, porse nga Jugu ne Rilindjen e hereshme kane dale me shume shkrimtare me ndikim. Po ashtu, letersia Shqiptare jo-Arbereshe, ne emigracion gjate fazave te mevoneshme, ka qene kryesisht toskerisht, kryesisht ne saje te faktit se emigracioni i shekullit te 20-te ka qene me masiv ne Jug sesa ne Veri te Shqiperise, cka beri qe publikimet toskerisht te ishin me te financuara sesa ato gegerisht. Kjo tendence zgjati gjate shekullit te 20te, per arsye se te gjendur nen represion komunist me te forte se ne Jug, Shqiptaret e veriut nxoren me pak shkrimtare.
Gjuha Shqipe pas periudhes otomane ka qene e pakultivuar; alfabeti i pare unik ka qene i vitit 1908 dhe ne ate periudhe shumica e Shqiptareve nuk dinin as te shkruanin e as te lexonin ne asnje gjuhe. Ne keto kushte perkthyesit ishin te paret qe sollen letersi te cilesise se larte ne Shqip. Numri dhe influenca e perkthyesve nga Jugu ka qene me i larte se ai nga Veriu, edhe ne kohen kur gegerishtja ishte gjuhe letrare ne Shqiperi.
Se fundi, gjuha letrare ka nje avantazh ne aspektin numerik. Edhe nese nje shkrimtar flet gegerisht, shkrimi ne gjuhen letrare/toskerisht i jep atij nje avantazh dhe publik me te gjere.
Asnje nga keto konsiderata nuk zbeh rendesisne e gegerishtes dhe faktin qe ajo duhet ruajtur dhe kultivuar. Me siper eshte thjesht nje shpjegim per gjendjen e sotme
Add new comment