Inskenimi i “para - Rilindjes” katolike*

Ngjarjet në terren dhe të dhënat e debatit rreth kishës ortodokse të Shën Thanasit në Dhërmi çojnë në konkluzionin se përbëjnë një paralele me kahje të kundërt me ngjarjet e shekujve të largët ‘16-18. E para kishte karakter të dukshëm fetar dhe synonte proselitizimin katolik të elementit ortodoks. E dyta përdor argumentin nacional për të fshehur atë fetar kaktolik. Të dyja vendosin përballë ortodoksinë. Në këtë këndvështrim, Dhërmiu nuk është thjesht vendi ku një memorial pa krena po përdoret si enë komunikuese midis paraleleve, por një segment gjeopolitik që po krijon pllaka sizmike.

Paralelja e historike
Aftësia për t’u paraprirë ngjarjeve historike në shekuj, këshilloi ortodoksët e Epirit të shek 17-të që, për t’i shpëtuar presionit myslimanizues otoman, të linin pas konfliktin ekstrem fetar me kishën katolike të vulosur me rënien e Konstandinopojës më 1204 nga Kryqëzata IV latine dhe të kërkonin në mënyrë të përsëritur ndihmë ushtarake nga kisha katolike dhe fuqitë perëndimore katolike të kohës. Madje e pranonin ndihmën për liri me koncesionin e rëndë të ndërrimit të fesë. Por Papati dhe diplomacia e këtyre shteteve, treguan se, në kushtet kur nuk rrezikoheshin më nga invazioni osman, u leverdiste ruajtja e status quosë në Epir. Çlirimi i tij nga osmanët i siguronte ortodoksisë fuqi politike në një zonë gjeopolitike.
Pak më vonë, kur u rritën së tepërmi masat represive myslimanizuese në Epir, Vatikani gjykoi se kjo situatë, bashkë me shpresën epirotase për ndihmë ushtarake, mund të shfrytëzohej për proselitizimin katolik të ortodoksëve përgjatë bregdetit të Epirit, nga Himara në Pargë. (Pas 135 vjetësh përpjekjesh në Himarë nuk kishte asnjë katolik)
Pra, aksioni katolik në Epir, nuk qe bashkëpunues me epirotasit, por synonte asimilimin e ortodoksisë. Në këtë kuptim, ortodoksia në Epir mbeti për shumë kohë midis dy kundërshtarëve të fuqishëm - Perandorisë Otomane dhe Vatikanit. Mbijetesa ortodokse u arrit me sakrifica të mëdha.
Proselitizimi i synuar nga Vatikani në Epir (Himarë – Pargë) ishte katolik (në gjuhë latine) dhe jo unit apo bazilian. Për arsye të kuptueshme Vatikani përdori në këto misione renegatë ortodoksë, shumica grekë të konvertuar në katolikë. Mobilizonte edhe misionarë bazilianë, d.m.th unitë. Në listën e gjatë të misionarëve të Propaganda Fide, arbëreshët përbënin një pakicë. Riti fetar i këtyre të fundit ishte ai ortodoks (lindor-grek). Ky realitet i heq bazën pretendimit të sotëm për kontribut identitar etnik shqiptar të misionarëve katolikë e unitë, qofshin arbëresh. Aq më shumë kur në atë kohë nocioni “etnik” nuk ekzistonte

Paralelja e sotme dhe antiortodoksizmi
Sot konflikti për kishën ortodokse të Shën Thanasit në Dhërmi, përbën aktin e dukshëm të paraleles së dytë, edhe pse në largësi kohore. Ai nuk i kornespondon klimës së mirëkuptimit që shpallin në publik Vatikani dhe Konstandinopoja. (Kryepeshkopi Anastas është pjesë e negociatave)
Kjo do të thotë se, pa përjashtuar ndonjë koncesion jashtë parimeve fetare, përplasja e Dhërmiut ka për autorë strukura shtetërore të mirëkuptuara nga komunitetet fetare. (Në gjithë këtë zallamahi, nuk ka një njoftim me konkluzione shteruese midis qeverisë dhe kreut të KOASH-it në lidhje me këtë çështje).
Në aspektin krahasues, në paralelen e sotme kemi zëvendësimin e strukturave shtetërore të Vatikanit, (Propaganda Fide) me struktura jo fortë të përcaktuara të shtetit shqiptar. Këto strukutra, duke mobilizuar edhe shtresa intelektualësh, kërkojnë të promovojnë katolicizmin si identitet perëndimor shqiptar.
(Pak vite më parë u përvijua e njëjta tablo me Nënë Terezën. Statujat e saj pushtuan aerodromë, sheshe, spitale, shkolla. U konsiderua pasaporta shqiptare për në Perëndim. Por reagime të segmenteve të caktuara fetare shqiptare, detyruan zbehjen e misionit të ri dhënë Nënë Terezës pa dijeninë e saj. E njëjta gjë dhe nga të njëjtat segmente, edhe me monumentin e Skënderbeut. Ky është një tregues se ortodoksia nuk ka aleatë të brendshëm për ruajtjen e integritetit të vet).
Pra, në këtë nismë kemi shtetin që jo vetëm prevalon strukturat fetare, por është edhe i njëanshëm, pasi cenon njërën palë: ortodoksinë. Për t’ia arritur kësaj, bashkë me përhapjen e fesë “identitare”, (në censusin e 2011 katolikët u shpallën gati sa dyfishi i ortodoksëve, rezultat i paparë në historinë e shteti shqiptar), kërkohet edhe sigurimi i një tradite historike. Kësaj tradite të munguar mundohen t’i sigurojnë të drejtën e qytetarisë, duke trajtuar proselitizimin e atëhershëm katolik të ortodoksëve si rezervatin e vlerave kombëtare shqiptare, si dhe duke anashkaluar sakrificat historike kundërshtuese të fesë ortodokse për të ruajtur identitetin e vet fetar. Privilegji a priori që gëzon në mentalitetin nacionalist shqiptar, çdo kontibut perendimor, qoftë edhe si mit, shërben si mjet për të fshehur pikësynimin për rrudhejn e ortodoksisë dhe margjinalizimin e saj. Për këtë vjen në ndihmë identifikimi i armës mbrojtese të ortodoksëve në këtë betejë, - ekuminizmi helen si mbartje kulturore nga Greqia e lashtë në fenë e krishterë lindore, “me thikat pas shpine ndaj shqiptarësisë”.
Në këtë kuptim nuk tentohet vetëm që, ortodoksët shqiptarë të privohen nga e drejta bazale e besimit të tyre, por të privohen edhe nga kontributi i jashtëzakonshëm në favor të ideologjisë kombëtare shqiptare, (përpunuar kryesisht nga ortodoksët epirotas), dhe nga fakti se dijet dhe kultura e tyre mëkëmbën shtetin shqiptar. Ortodokëet paguajnë kështu haraçin për promovimin “e vlerave kombëtare” të cilat u dedikohen misionarëve katolikë të Propagantës Fide, përmes mitizimit fals.
Në këtë përplasje, KOASH, vjen pas një fushate denigruese të udhëhequr nga një grup intelektualësh myslimanë dhe ateistë. Vjen kur ajo po humbet njërin pas tjetrit monumentet e trashëgimisë së vet, të cilët përbëjnë dhe fondin e fundit aktiv të trashëgimisë kulturore të popullit shqiptar. Në kushtet e rrudhjes së skajshme demografike. Në kushtet kur asaj i imponohet me dhunë verbale izolimi nga aleatë të saj të të njëjtit besim. Vjen kur presioni në emër të nacionalizmit shqiptar, i identifikuar si antihelenizëm, ka prodhuar një autocensurë të fortë te ortodoksët.
Këto zhvillime në thelb përbëjnë rrezik të shumëfishtë. Shkelen parimet e laicitetit të shtetit. Shteti bëhet palë me një besim kundër një tjetri. Nga garantues i ekulibrave ndërfetare, kthehet në prishës të tyre. Imponon heshtjen dhe fiton përkrahjen publike, duke e vendosur këtë komunitet në raporte faji nacional me tërësinë e vendit; duke shkaktuar njëkohësisht probleme ndëretnike. Për këtë, jo më kot për këtë u zgjodh Dhërmiu dhe Himara.
Aksioni përmban veprime që tejkalon paralelen e proselitizimit katolik. Në Dhërmi, objekti i kultit ortodoks u shkatërua në emër të vlerave “kombëtare” shqiptare të ofruara nga misionet katolike. Po në emër të tyre Shën Thanasi ortodoks do të spostohet nga vendi i tij i shenjtë shekullor për t’ia lënë vendin Shën Thanasit katolik me pronar shtetin. (Misionarët e Papës nuk guxuan të mohojnë e aq më shumë të shkatërrojnë objektet e kultit ortodoks. Përkundrazi) Në retorikën zyrtare të Tiranës thuhet hapur se ky veprim synon respektimin e historisë së përbashkët (katoliko-shqiptare), duke përjashtuar traditën ortodokse. Objektiviteti historik kërkon ringritjen e kishës ortodokse të Shën Thanasit në vendin e vet të shenjtë dhe bashkë me të edhe të memorialit të Nilo Catalanos, nëse vlerësohet se e meriton, ashtu si ndodhi për mbi 300 vjet. Thuhet madje që Shën Thanasi ortodoks vazhdon të jetë monument kulture dhe në bazë të ligjit në fuqi për trashëgiminë kulturore: “Lejohet ndërtimi... duke respektuar kategorinë dhe llojin e monumentit të dëmtuar”. Perse pra shteti përgatitet për të shkelur ligjin e vet dhe në vend të kishës ortodokse monument kulture të kategorisë së parë, do të ndërtojë një “memorial kulturor-fetar kombëtar”?!
Artan Shkreli interpreton se si monument kulture kisha e Shën Thanasit nuk u shpall për vlerat e saj historike, “por nga prania e atyshme e varrit të një prej figurave me emblematike të shkrimit e mësimit shqip në Himarë e gjetkë.” Por harron se Catalano, “arbëresh” për Shkrelin, jetoi atje disa muaj, pra në pamundësi kohore absolute për të kryer atë vëllim pune që i dedikohet. Se shkollat i gjeti të hapura nga misionarë katolikë me origjinë greke, por të cilësuara katolike (jo greke); dhe është i vetmi që vdiq në Dhërmi dhe pranoi të varrosej në një kishë ortodokse. Nuk përjashtohet që ai të ketë shfaqur interes për traditat dhe gjuhën e folur në atë zonë, por kurrsesi nuk mund të klasifikohet si “gur i çmuar i një historie të mrekullueshme”.
Nga ana tjetër, për të bërë skonto vlerave të kishës ortodokse, Shkreli thotë se ajo është ndërtuar pas pushtimit otoman. Në ligjërimin e tij ai përdor thjesht termin “kishë”, pa e përcaktuar si kishë ortodokse. Ndërkohë studiuesit, të cilëve Shkreli u referohet, kanë deklaruar publikisht se kisha është ortodokse. Njëkohësisht, vetë ai na thotë se ikonostasi i kishës është prej guri që na çon tek arkitektura fetare ortodokse e shekullit VI. Si ortodokse, kisha jetoi edhe pas tërheqjes së eshtrave të Catalanos nga italianët më 1940 dhe deri më 1972.

Cilët janë misionarët e paraleles së re?
Janë ata që vetëorientohen, ose mobilozohen nga politika për t’i dhënë një pamje shkencore mitit që duhet gatuar. Përsa i përket seriozitetit dhe ekzigjencës, nuk mund të krahasohen me misionarët e vjetër katolikë. I karakterizon abuzimi. P.sh teksa afrohet data e kongresit shkencor në Vlorë, misionarët e rinj nuk e kanë zgjidhur akoma problemin e origjinës së Nilo Catalanos, të personazhit kryesor në misionin e ri katolik.
Shtrembërojnë qëllimin e misionit të Propagandës Fide në Himarë. Nga mision proselitizues katolik, e paraqesin në mision shpëtimtar kristian me vlera kombëtare dhe nga mision katolik të mirëfilltë si bazilianë apo unit. Kjo u duhet për ta përdorur në vijim si argument për të thënë se :“Misionarët arbërëshë...ishin të parët që vendosën urat e bashkimit ndërshqiptar përmbi Adriatik dhe veprimtarë të denjë për një kishë kombëtare...Ata u bënë protagonistë të ideologjisë shqiptare...”.
Në një asnjë citim nga dokumentet arkivore qe u dedikohen misionarëve të katolicizmit, nuk përdorët fjala "shqip", si "shkolla shqipe", "gjuha shqipe" etj.. Mbiemri “shqip/e” u prapangjitet emrave “shokllë" , "gjuhë" nga misionarët e sotëm. Termi "shqip" në atë kohë nuk kishte fituar të drejtën e qytetarisë. Sipas Çabejit, emri i ri "shqiptar", filoi të përdorej nga mesi i shekullit XVIII duke bashkëjetuar me emri arbër, ose alban.
Një tjetër misionar i ri nuk nguron të fabrikojë tezën që i duhet politikës,- praninë e spikatur të katolicizmit si pjesë e realitetit “ndërkulturor, e ndërfetar” të Himarës, për të shpallur solemnisht pretendimin se “kisha e Shën Thanasit në Dhërmi është objektivisht sot një monument kulture për arbëreshët dhe shqiptarët”. Ndërsa ky misionar i ri pretendon këtë rol, institucioni përgjegjës për kësi deklaratash, peshkopët arbëreshë të ritit bizantin deklarojnë: “Ne nuk kemi asnjë interes material ose territorial dhe fetar këtu në Shqipëri...”
E për t’i dhënë qëndrueshmëri këtij miti, mitbërësit e rinj nuk harrojnë të promovojnë antihelenizmin e tyre në të gjitha format dhe nivelet.

*Titulli origjinal: Paralele: Nga proselitizimi katolik, tek prishja e Shën Thanasit ortodoks.