Mbi Shahun!

 

…Shahu është bërë sot një lloj strehe. Një hapësirë e të kuptuarit që qeveriset nga disa lloje të thjeshta rregullash dhe paramterash hapësinorë – dy anë, 32 gurë, 64 kuti dhe vetëm 10^120 lëvizje të mundshme.

Shahu flet për ëndërrën e arsyes për të zotëruar fatin. I zhvilluar në Indinë  dhe Persinë e shekullit të gjashtë, perfeksionuar në Epokën e Artë Islamike dhe një materie kryesore e jetës intelektuale europiane që nga dashuria e oborrit e kalorësve mesjetarë te café-table të Jean-Paul Sartre dhe Marcel Duchamp, shahu ndryshonte nga lojëra të tjera si zaret apo tavlla në theksimin që i bën vullnetit të lirë. Në dallim nga kumarxhiu që vendos çdo gjë te hedhja e zarit, një lloj dorëheqjeje fataliste nga kaosi i jetës dhe shpërblimi i papritur, shahisti vepron duke përdorur intelektin dhe strategjinë. Për këtë arsye, ndonëse lojërat e fatit konsideroheshin gjerësisht si haram në Islam, përfshiheshin në një listë lojërash të ndaluara për hebrenjtë nga teologu Maimonides dhe të disaprovuara nga autoritetet fetare në Kristianizmin mesjetar, shahu bënte dallim duke ofruar shpërblimin e përpjekjes mendore në një univers të udhëhequr nga rregulla.

Historia e shahut dhe filozofisë duhet ende të shkruhet. Dhe megjithatë historia e kësaj të fundit është e mbushur me referenca nga i pari. Janë hequr krahasime rreth fuqisë së mendjes për të kontrolluar kundërshtarin(Francis Bacon); apo natyrën e vet konfliktuale gjaknxehtë(Hobbes, Montaigne). Disa kanë gjetur alegori në rregullat e shahut(Saussure, Rawls), apo si pasqyrë e mësimit pedagogjik(Dewey, MacIntyre). Ka edhe një tjetër traditë marksisto-hegeliane që e pranon lojën si aktualizim të ideve përmes betejës didaktike(Emanuel Lasker; Marx dhe Lenin ishin të afeksionuar). Për Walter Benjamin, marshi i historisë është si një lojë shahu e luajtur nga “mekaniku turk”, një automat që ka së brendshmi një grandmaster të vogël. Për Wittgenstein, kuptimi i fjalëve në një gjuhë është si pjesëza të kutisë së shahut. Filozofë më bashkëkohorë kanë përdorur lojën për të eksploruar inteligjencën artificiale(John Searle, Daniel Dennett, duke kujtuar Alan Turing, një amator i ethshëm). Mes këtyre ne gjejmë të dhëna për filozofë që kanë zakon, në disa raste janë obsesivë, të luajnë(Locke, Spinoza, Leibniz, Hume, Voltaire, Rousseau, Hegel, Bertrand Russell).

Ka një traditë që e sheh lojën si një model preçiz për demonstrimin e kazualitetit, madje edhe të silogjizmit. Një tjetër, dominuese në Europën Mesjetare, e shihte atë si përfaqësuese të rendit hierarkik social, të rregulluar në mënyrë hyjnore, me monarkun në majë dhe të zakonshmit e sakrifikueshëm nën të. George Eliot do të riprezantonte imazhin e shoqërisë si një tryezë të madhe shahu në novelën “Felix Holt”. Ka edhe një tjetër traditë në të cilën lojërat përmbajnë çelësin për të kuptuar harmoninë(poshtë) – apo tragjedinë – universit.

Hapja

Hapja e çdo loje është një ushtrim që citohet. Çdo lojë është luajtur pambarimisht përpara(edhe “Bongcloud” në të cilën mbreti në mënyrë jo elegante përulet pas ushtarëve). I Bardhi që lëviz shpejt gurët në qendër të fushës, duke hapur dy kuti me ushtarin e mbretit, padashur hyn në një univers në të cilin çdo hapje(si kjo, i mirënjohuri gambiti i mbretit) apo kundër-hapja(si mbrojtja siçiliane e të ziut) janë studiuar dhe debatuar deri në lodhje.

Piktori dadaist i bërë mjeshtër shahu Duchamp, shkruajti dikur: “Asgjë në botë nuk më intereson më shumë sesa gjetja e lëvizjes së duhur”. Gradualisht ai braktisi botën e artit, për të gjetur shoqërinë e mjeshtrave të mëdhenj në kafenetë e orëve të vona, në kërkim të perfeksionit. Në dallim nga puna vetmitare e artistit, një lojë e bukur kërkon ndërveprim pozicionesh me një partner të talentuar prej nga ku përshfaqen “problemet e saj të bukura”.

Me kohë, ky fiksim i gjetjes së lëvizjes së duhur, apo kërkimi i një të tille, mund t’i magjepsë lojtarët brenda një universi më sfidues sesa një që kolapson përqark tyre. Në “Lojtarët e shahut”, poeti dhe filozofi Fernando Pessoa rikujton origjinat mitike të shahut, një lohë që supozohet se është shpikur nga një mbret pers që vijoi të luante edhe kur qyteti i tij i rrethuar u mor nga sulmuesit:

Çfarëdo që të marrim nga kjo jetë e kotë

Lavdi qoftë apo famë,

Dashuri, shkencë apo jetën vetë

Nuk vlen ajo më shumë

Sesa kujtimi i një loje të bukur

Të një ndeshjeje të fituar

Kundër një lojtari më të mirë

Për aq sa ndeshja zgjat, ajo jeton me një numër afërsisht infinit mundësish. Po kur mbaron? Nuk ka asgjë në fund. Në “Qytete të Padukshme” të Italo Calvinos, udhëtari Marco Polo takon dhe bisedon me perandorin e madh Kublai Khan përmes shahut. Në fillim loja e përthith Khanin e madh që intuitizon në të mundësitë e të kuptuarit të së padukshmes, rrjetin harmonik të rendit që mund të ngërthejë perandorinë e tij të pamatë. Në momente të tjera ai tregohet i dëshpëruar:

Çdo lojë përfundon në një fitore apo humbje: por të çfarë? Çfarë ishte realisht në lojë? Në shah-matin poshtë këmbëve të mbretit, dhënë nga dora e fituesit, mbetet një kuti e zezë apo e bardhë. Duke çliruar pushtimet e veta nga vlera materiale për t’i reduktuar në thelbin e vet, Kublai ka mbërritur në operacionin më të skajshëm: pushtimin përfundimtar në të cilin thesaret shumëformëshe të perandorisë ishin vetëm sëndukë bosh. Ishte reduktuar në një shesh drush të svitvosur: asgjë…

I njëjti sens i kotësisë tragjike shfaqet te novela e parë e Samuel Beckett, “Murphy”, me vizionin e vet të një loje të pazakontë të luajtur nga z. Endon në një institucion psikiatrik kundër protagonistit me emrin Murphy. Lojtarët janë të mbërthyer në një kërcim. Asnjë nuk do të marrë nga tjetri. Gurët lëvizin nëpër fushë, disa herë duke u rikthyer në pozicionet fillestare. Në lojën Fundloja, emërtuar sipas finales, pjesa më emocionale e saj, Beckett mediton mbi absurditetin e një mbreti, i cili që nga fillimi “e di se po bën lëvizje të zhurmshme pa kuptim”, zënë në kurthin e një loje të cilën ai nuk mund ta fitojë kurrë.

Becektt po shtyhej në një perspektivë më të vjetër tragjike, në të cilën mendjet njerëzore nuk janë më lojtarë, por thjesht ushtarë në mëshirën e forcave të largëta. Siç shkruan poeti dhe filozofi Omar Khayyam:

E gjitha është një shah ditë-netësh/Ku fati me Njeriun si ushtar loz

Ka patur prej kohësh një thirrje për të braktisur betejën e kotë. “Jeta është një lojë shahu”, shkruan Schopenhauer; “ne hartojmë një plan; por ai mbetet në varësi të asaj se çfarë kundërshtari është i aftë të bëjë në lojë, sikurse në jetë fati”. Ndoshta është më mirë të dominohet vullneti që dëshiron lojën. Dhe sërish kjo tërheqje nga përsëritja e dëshirës/zhgënjimit, është në vetvete zhgënjyese. Sepse shahu është një lojë pasionante që në çdo moment sjell dramë. Për shkak se shahu është rreth taktikës dhe hapjeve – banalizuesi Ruy Lopez, joshëset Pirc/Modern(mbrojtje), loja mund të zhvillohet vetëm përmes një konfrontimi mes dy vullneteve të dallueshëm.

Cila është marrëdhënia mes lojtarëve? Për disa, askush nuk humbet gjë. “Shahu është luftë mbi tavolinë”, deklaronte Bobby Fischer, mjeshtri i madh dhe i paparashikueshëm i Luftës së Ftohtë. “Objekti është shkatërrimi i mendjes së kundërshtarit”. Kjo qasje me bilanc zero është rimarrë nga ajo pjesë e traditës filozofike, përmës së cilës arsyeja kontrollon pasionet. Brenda lojës çdo gjë është në diskutim. Ne mund të gjejmë diçka të ngjashme si drita kundër errësirës te Manikeizmi – ndonëse në shatranjin pers(një lloj shahu i vjetër) smeraldi e mposht rubinin. Ka një traditë alegorike që vendos në skenë një lojë mes një Kalorësi dhe Vdekjes, që nis nga filmi i Ingmar Bergman, “Vula e shtatë” – në të cilën Kalorësi përpiqet dëshpërimisht të mundë Vdekjen por pa sukses – te piktura faustiane e Moritz Retzsch, Die Schachspieler(lojtarët e shahut). Të mbajmë parasysh filozofin e shekullit të 17-të Thomas Browne në “Religio Medici”:

Kështu Djalli luajti shah me mua dhe duke më falur një ushtar, mendoi të më merrte Mbretëreshën, duke përfituar nga përpjekjet e mia të ndershme

Por i sinqerti ynë doktor Browne proteston shumë. Nuk ka lojë të ndershme pa faull; asnjë përfitim material pa lojë të dyfishtë dhe dredhi. Në një tjetër tregim për lojën për jetë a vdekje, kësaj radhe nga Geoffrey Chaucer në “Libri i Dukeshës”, “Njeriu në të Zeza” luan Damën Fata. Në fillim ai dëshpërohet nga tradhëtia dhe dredhia e saj, por gradualisht nis të admirojë aftësinë e saj për të zotëruar të njëjtat forca që ai shpresonte të vinte në punë. Loja bëhet tani më pak një betejë me shumën zero dhe në vend të kësaj kemi një vallëzim vullnetesh pasionantë, të vetëdijshëm.

Mesloja

Më herët, ne vumë në dukje popullaritetin e shahut në Europë që në kohërat mesjetare. Lidhja e tij me filozofët përfshinte disa prej pjesëtarëve të panteonit të filozofisë moderne. Disa, si Spinoza apo Leibniz, inauguruan një lloj të ri të filozofisë deduktive që procedonte nga premisat a priori. Por loja po pësonte një shndërrim të thellë në kuptimet sociale. Dikur e asociuar në oborret mesjetare me stratagjemat e luftës, në fillim të periudhës moderne, shahu po asociohej përherë e më shumë me seksin dhe barazinë seksuale. Në një shoqëri thellësisht patriarkale dhe të regjimentuar, shahu u bë një ndër arsyet e pakta që një zotëri të lejohej të vizitonte një zonjë në dhomën e saj.

Në pjesën e Sheakspeare “Furtuna”, magjistari Prospero provokon një stuhi për të kapur armiqtë e tij në një ishull të magjepsur, ku ai është syrgynosur me të bijën, Miranda. Përmes magjisë dhe djallëzisë, Prospero zë në kurth armiqtë e tij – Antonio vëllai i tij që e ka përmbysur, Alonso që e ka ndihmuar dhe ndjekësit e tyre.

Në një nivel, loja është rreth kujtesës, “prapambetja e errët dhe abis i kohës” – duke detyruar të tjerët të përballin të shtypurin. Në një tjetër, nivel ajo është rreth lojës së ndërsjellë mbi atë që është e ndershme dhe e rreme. Miranda habitet me “lojën e zogjve” që ka sjellë këta njerëz të çuditshëm, me pamje zotash në ishullin e tyre, teksa stratagjemat e Prosperos përgjumin kundërshtarët e tij me pamjen e qetësisë nën një utopi tropikale. Në aktin e fundit, Miranda luan shah me djalin e Alonsos, Ferdinandin. Prospero ka menduar një martesë mes tyre, por është në ankth se nuk duhet të ketë kontakt seksual para ngjarjes në fjalë. Kështu sinjalizohet mashtrimi:

Miranda: Oh Zot, po më mashtron.

Ferdinandi: Jo, dashuria ime

Nuk do ta bëja as për botën të tërë.

Miranda: Po, do të grindeshe për disa mbretëri

Dhe do ta quaja këtë lojë të ndershme.

Ka që sugjerojnë se kjo skenë është në vetvete një fushë shahu, pjesë e një rregullimi më të gjerë prej 64 fjalësh të rregulluara në dy pjesë. Ndonëse duket e pagjasë – Furtuna me të gjithë maskat e veta të shkëqlyera dhe bubullimat është e gjitha në performancë – ka një ndërveprim të së ndershmes dhe të rremes që e përshkron atë.

Prospero, ish-Duka i Milanos, i uzurpuar mizorisht; përdorimi prej tij i magjisë dhe djallëzisë për të skllavëruar banorët e ishullit dhe provokimi i një stuhie për të kapur armiqtë e tij; rregullimi prej tij i fejesës të vajzës së tij të vetme, Mirandës, për të projektuar restaurimin e tij në pushtet dhe ankthet e tij teksa ajo bie në dashuri në mënyrë pasionante me Ferdinandin; si dhe makinacionet e ndryshme përmes të cilave Antonio, Alonso dhe ekuipazhi i tyre lundrojnë në ishullin e magjepsur. Nga fundi i pjesës, është ende e paqartë nëse Prospero e ka fituar lojën ndershmërisht. Megjithatë ai hedh në det pa dëshirë librat e tij magjikë.

Roli i dinakut reflekton shfaqjen e një sjelljeje të Natyrës në këtë periudhë, asociuar me aftësinë dhe dominimin. Bibla e Mbretit James, kadencat e së cilës do të formësojnë për shekuj letrat angleze, dikton se “Njeriu” duhet “të nënshtrojë” Tokën(Gjeneza 1:28). Filozofi Francis Bacon njihet sot për vizionin e tij të një forme të re, në thelb eksperimentale të filozofisë përmes organizimit të shoqërive shkencore që paraprinë empirizmin dhe universitetin modern. Në “Atlanti i Ri”, Bacon shkruan se Natyra duhet të “përndiqet” që të zbulojë skeretet e saj, në shërbim të “Perandorisë së Njeriut”. Si Lord Kancelar dhe Prokuror i Përgjithshëm i mbretit James IV dhe I, gjatë një kohe të paprecedentë të ekspasionit kolonial në Irlandë dhe Amerikat, Bacon përdor torturën kur merr në pyetje ata që dyshohen për tradhëti.

Ai shkruajti ese për shumë subjekte. Në një prej tyre, ai përdor shahun për të vendosur një dallim të kuptueshëm mes çfarë është thjesht e dhënë në mënyrë passive dhe çfarë mund të fitohet përmes artit dhe arsyes:

Në shah, apo lojëra të tjera të ngjashme, rregullat e para dhe ligjet e lojës janë thjesht postulate pozitive, që duhet të jenë tërësisht të pranuara jo të kundrshtuara: por të luash me aftësi është një çështje arti dhe arsyeje 

Ndoshta -përmes një tërheqjeje të rrezikshme – kjo mund të jetë e ngjashme me metodat që do ta torturonin Natyrën, si një heretik I dyshuar apo i lindur armiqësor, për të zbuluar të vërtetat e fshehura.

Nëse një traditë theksonte aftësimin, tjetra idealizonte pafajësinë e saj. Në “Mbi Kanibalët”, Montaigne argumentonte se populli “barbar” Tupinamba ishte superior ndaj europianëve të korruptuar duke jetuar më afër idealit standard të Natyrës. Një temë e ngjashme shfaqet në “Utopia” e Thomas More. Rimerret ajo nga Gonzalo, këshilltar i Antonis në “Furtuna” teksa ai përfytyron një rikthim te një Natyrë e pafajshme, paraqytetërimore:

Të gjitha gjërat me natyrë të ngjashme duhet të prodhohen

Pa mundim dhe përpjekje

Tradhëtia, krimi, shpata, heshta, arma apo nevojë për çdo makinë

nuk do ta kisha; por natyra duhet të prodhojë

 të gjithë ushqimin, në bollëk

për të ushqyer popullin tim të pafajshëm.

Por menjëherë Gonzalo përqeshet nga shokët e vet. Në këtë ishull pa sovranitet ai e cakton veten mbret. Po kush do të punojë? Për më tepër vepra argëtohet në mënyra në të cilat Natyra zotërohet nga librat e Prosperos, duke skllavëruar goblinin Ariel dhe përbindëshin Carliban(pa ata/ai është aq i pirë sa unë). Implikimet postkoloniale të “Furtunës” janë vënë prej kohësh në lojë. Por vëreni sesi gjuha e Prosperos subjektifikon po as sa e nënshtorn Caliban:

Ti më mësove gjuhë dhe përfitimi im është

Se unë di sesi të mallkoj. Të la Murtaja e Kuqe

Pse mua më mësove gjuhën tënde

Nën utopinë, është një tablo skllavërie, mashtrimi dhe beteja e armiqve për të mbijetuar në kurriz të njëri-tjetrit. Përtej të rremes dhe të vërtetës, ne kthehemi te vështrimi i shahut, jo si mësues silogjizmash, apo lëvizjesh bllokuese mes dashnorësh, por si një luftë e hidhur për vdekje, në të cilën ne mund të mos dalim dot asnjëherë nga ushtrimi i trishtë i pushtetit.

Le të rishohim fushën. Jemi zënë në kurth – jo nga fatalizmi tragjik i hershëm, por nga një lojë ofensive topitëse që ka premisa në supozimet pesimiste rreth njerëzimit si dredhia, intriga, lufta e të gjithëve kundër të gjithëve(dhe Hobes e listonte shahun mes “lojërave polemiste” si tavlla, zari dhe tenisi që evokojnë inat dhe kënaqësi). Ky disponim i dominimit reflekton frikën e përhapur gjerësisht, supersticionin dhe mangësitë e botës moderne në fillimet e veta. Do ta gjejë racionalizimin e vet në ambiente të tjera: egozimi racional i Bernard Mandeville dhe kosheres(referencë për veprën e tij “Përralla e bletëve” red.); justifikimi teorik i skllavërisë dhe pirateria (europiane) te Grotiusi; rrëfimi i “sociabilitetit josocial” te Kanti.

Ndoshta zanafilla e këtij disponimi mund të përdoret për të folur rreth mbishfrytëzimit dhe tjetërsimit territorial të Antropocenit. Por nuk është kjo e vetmja lëvizje e jona.

Ne gjejmë një përdorim shumë të ndryshëm në fushën e shahut te novela e George Eliot, “Felix Holt, Radikali”. Më pak i dashuri i prej personazheve të saj, përdor zgjedhjet shumë të kontestuara në një qytet të kohës Viktoriane për të eksploruar një konflikt më të thellë vlerash. Në njërën anë është idealizmi i më të sinqertit reformator të klasës punëtore, Felix Holt; në anën tjetër oportunizmi i Harold Transome, një pronar tokash që kërkon të bëhet deputet(dhe mbron pasurinë e tij) duke iu drejtuar punëtorëve që sapo kishin marrë të drejtën e votës, me idenë se ai është një prej tyre. Komploti ecën mes një serie mashtrimesh dhe zbulimesh: Harold, që befason shumë njerëz duke u hequr si një “radikal” i dyshimtë; z. Jermyn, agjenti i tij, që keqmenaxhon pronën e tij dhe e përvetëson atë; John Johnson, që korrupton punëtorët me birrë në këmbim të votës për Haroldin; Felix Holt që akuzohet në mënyrë të montuar se ka nisur një përleshje; dhe Esther Lyon, botëkuptimi i së cilës ndryshon kur ajo zbulon babain e saj të vërtetë biologjik dhe të drejtën për pronën Transome. Asnjë prej personazheve nuk është siç duket.

Kurthet funksionojnë më mirë kur lojtarëve u mungon arsimi apo trajnimi për t’i dalluar ato. Siç vë në dukje personazhi Maurice Christian:

Ai u ndje pak a shumë si një shahist fillestar që sheh se gurët janë në një pozicion të çuditshëm në fushë dhe ata mund të hapin rrugën që të japë shah mat, nëse ai do ta dinte sesi

Mjerisht – edhe Christian na mashtron, pasi ka vjedhur identitetin e një tjetri në burg.

Eliot paralajmëron kundër arrogancës së një “imagjinate matematike” që përpiqet të komandojë pasionet e të tjerëve(apo të vetat) përmes një kuptimi të ngushtë dhe instrumental të interesit vetjak. Çdo përpjekje për të luajtur me njerëzit si të jenë ushtarë në lojën e dikujt, mund të sjellë pasoja lehtësisht siç vë në dukje ciniku z. Jermyn:

Ai e merr veten për të mençur, ndoshta sepse u beson vetëm lidhjeve të interesit: por i vetmi interes mbi të cilin ai mund të mbështetet është ai që duket si i tillë në mendjet e atyre që ai përdor apo qeveris. A mund të jetë ai i sigurtë se e di këtë?

Nuk është edhe aq te fakti se interesi vetjak mund të shkojë keq; më tepër është arroganca e supozimit se një skemë, lojë ofensive do të manovrojë armiqtë e dikujt. Disa herë pasionet tona – inati, irritimi, fiksimi për të fituar lëvizjen e radhës – mund të na verbojnë rreth forcave më të mëdha që na qëdrojnë përqark.

Novela filozofike e George Eliot merret dhe rimerret me këtë problem të brishtësisë njerëzore dhe lirisë pasionante në një univers me gjasë të përcaktuar. Secili personazh është vendosur me shkathtësi në fushë, shpesh i pavetëdijshëm për makinacionet e të tjerëve deri në fund të lojës. Shpesh, më e mira çka mund të arrijnë, është një kuptim simpatizues i jetës së të tjerëve, zakonisht nga një udhëtim i rritjes së brendshme përmes betejës. Kështu në fund të “Adam Bede”, novelës së parë të Eliot, përvoja e vuajtjes së personazhit që i jep titullin veprës, si dhe dashuria përherë e më e madhe për Dinah, i kanë dhënë atij një “sens të një qenieje të zgjeruar” dhe një “jete më të plotë” – një “ndjesi që të jep një lloj lirie”.

Meditimet e Eliot mbi njohurinë mirëkuptuese, u rritën përmes punës së saj si përkthyese. Përpara “Adam Bede”, Eliot kishte shpenzuar dy vjet duke përkthyer “Etika” të Spinozës. Ky mund të kishte qenë botimi i parë i kësaj vepre në anglisht, nëse nuk do të ishte bërë pjesë e një mosmarrëveshjeje me botuesin.

Në “Etika”, Spinoza propozon me guxim një filozofi të re natyraliste në të cilën Zoti është immanent, çdo gjë që ekziston është një manifestim I qenies së Zotit apo pushtetit dhe kënaqësia më e madhe e njeriut qëndron jo nën “skllavërinë” e pasioneve, por përmes jetës së arsyes. Spinoza mori metodat e Shkencës së re Bakoniane dhe interesit kartezian në ndërlidhjen trup-mendje dhe I ktheu ato përmbys. Spinoza pranonte se filozofia e tij ishte shumë jo-ortodokse, madje e rrezikshme përkundrejt autoriteteve dominuese fetare botëkuptimin e të cilave ai minonte. Ai përvijoi argumentet e tij në mënyrë deduktive dhe gjeometrike duke sfiduar lexuesit që të pranojnë premisat e tyre.

Megjithatë, ndërkohë që imazhi tradicional i Spinozës, ka qenë shpesh ai i një lëmuesi lentesh të largët, me njohje të një universi të ftohtë, “Etika” është e gjitha një vepër për kuptimin e dëshirave dhe pasioneve njerëzore, në mënyrë që të maksimizohet zgjatja e gëzimit. Kjo nuk është një jetë vetmitari, por një jetë e jetuar mes të tjerëve, në rrethe miqësie dhe kërkimi filozofik, përmes të cilave mund të jetohet një thelb i vërtetë, që është jeta etike.

Por, e mira që kërkon për veten çdokush që jeton sipas arsyes, pra sipas virtytit, është të kuptojë. Ndaj të mirën të cilën kushdo që jeton sipas virtytit e dëshiron për veten, ai do ta dëshirojë për të gjitha qeniet njerëzore

Për Spinozën shkëlqimi njerëzor vjen përmes të jetuarit me “të gjithë natyrën si një individ” dhe të kuptuarit sesi kjo konstituon racionalitetin tonë pasionant. Ky lloj racionaliteti, që shfaqet opak në përkthime të fundit studimore, vihet në pah tek Eliot. Ai thekson vlerën e vetëpranimit dhe kuptimit admirues si çelës të jetës së arsyes:

Për aq sa zotërojmë inteligjencë, ne nuk dëshirojmë asgjë veç të nevojshmes dhe ne mund të pranojmë asgjë veç asaj që është e vërtetë; dhe kështu për aq sa kuptojmë drejt atë që është e vërtetë, përpjekja e pjesës më të mirë të vetë natyrës sonë, është në unison me rendin e përbashkët të natyrës universale

Ka diçka të mrekullueshme në këtë epifani sipas së cilës ajo që na ndan nga të tjerët janë thjesht kufinj porozë. I ulur në tren, Fernando Pesoa hodhi njjë vështrim, mbi të gjithë të gjallët përqark tij, të gjithë njerëzve që u tha mirupafshim dhe për një çast zemra e tij e trishtuar rritet “diçka më shumë sesa i gjithë universi”.

Por spektatori i dashuruar joshet lehtë nga shfaqjet, karakteri i vërtetë i të cilave mund të mos jetë ai që duket. Qetësia e (mendje)hapjes mirëkuptuese të personazheve në novelat e Eliot, si Felix Hot, Adam Bede, Maggie Tulliver, Romola de’Bardi apo Dorothea Brooke mund të prishet nga pasojat e frikërave dhe armiqësisë së njerëzve të tjerë. Me kohë, vetë Eliot magjepset nga një ideal gati-kristian i fisnikërimit përmes vuajtjes. Ky është mësimi i Prosperos, që i kap armiqtë e tij duke i përgjumur në një fantazmagori të këndshme. Ai luan përmes pasioneve dhe dëshirave, duke krijuar gjallërisht një fantazmagori bujare në të cilën rivalët e tij mashtrues mendojnë se ata janë duke arritur fitoren. Çdokush duhet të përballet me trashëgiminë e gabimeve të hershme. Ngjan si një vallëzim vullnetesh të barabartë po aq pasionantë; por banda udhëhiqte ritmin dhe një prej kërcimtarëve merr drejtimin.

Fundloja

Pjesa finale e lojës është fundi, në të cilin kanë mbetur pak lëvizje dhe edhe më pak gurë. Mbreti, i fshehur pas ushtarëve në pjesën më të madhe, tani ndodhet në qendër. Ai përpiqet të bllokojë apo t’u ikë lëvizjeve të kundërshtarit, ndonjëherë në mënyrë të mjerë, ndonjëherë në mënyrë heroike. Atij i bashkohen vetëm disa ushtarë të çorientuar dhe të rraskapitur. Nëse një prej këtyre ia del deri në anë  tjetër të fushës, atëherë loja shndërrohet. Dhe çdo ushtar ëndërron të bëhet mbretëreshë.

Ka një hollësi nga jeta e Spinozës për të cilën as Eliot nuk dinte gjë. Një njeri me pak gjëra, pas vdekjes, në dhomën e tij u gjet një kuti shahu. Në ndryshim nga bashkëpunëtorët, Spinoza nuk e përmend lojën në veprën e tij. Dhe megjithatë, strukturës së “Etikës” mund t’i qasesh si një fushe shahu, në të cilën aksiomat dhe përkufizimet fillestare përcaktojnë rregullat e lojës dhe secila lëvizje procedon shkakësisht si pasojë e një propozicioni, secila e bazuar strategjikisht mbi lëvizje të mëhershme.

Hapja disi konvencionale e Spinozës, duke nisur me përkufizimet në dukje ortodokse mbi Zotin dhe një formë të argumentit ontologjik, shpejt e zë në kurth kundërshtarin e tij në një monizëm që të lë pa frymë, i papranueshëm edhe për lexuesit e tij më liberalë kristianë.

Hegeli, një lojtar shumë i mirë shahu, një herë u shpreh se e gjithë filozofia duhet të nisë nga pikëpamja e Spinozizmit. Por kurthi i Spinonizizmit, siç e pamë, ishte se i gjithë veprimi – nga substanca në shfaqjet e fundme – luan me lojtarin, pa një subjekt që drejton apo përpiqet kundër kundërshtarëve përgjatë shtegut(metafora e preferuar e Spinozës) të lirisë.

Si mundet Spinoza, një vdekatar, të adoptojë një Zot-pamje?

“Etika” krijon që në fillim një lojë kundër asaj që Spinoza e quan paragjykim, prirja e natyrshme dhe e pashmangshme e qenieve njerëzore të formojnë ide të papërshtatshme bazuar në kuptimet dhe dëshirat e tyre të kufizuara, prej nga të cilat shfaqet supersticioni, tirania dhe skllavëria mendore.

Kundër një tradite të krijuar për një kohë të gjatë të melankolisë që ekzaltonte kotësinë e përpjekjeve të arsyes në zotërimin e pasioneve dhe që madje e shihte natyrën njerëzore si një lloj neverie tragjike të Natyrës, Spinoza këmbëngulte se arsyeja, e udhëhequr drejt, dora - dorës me pasionet dhe dëshirat, mund të çojë drejt një lloj lirie fitimtare dhe eluzive(“çdo gjë e shkëlqyer është sa e vështirë aq edhe e rrallë”). Jo atë që kapet me thonj pas një jetë të përtejme, të hutuar nga lëvizja e radhës, por atë që njeh të gjithë lojën nga perspektiva e përjetësisë, sub specie aeternitatis. Vallëzuesit, ritmi; zemërimi apo dredhia; secila bëhet “linjë, sipërfaqe, apo trupa të ngurtë” përmes perspektivës së një tjetër lenteje – materie e magjepsur pasionante në lëvizje. Lojtari i suksesshëm argëtohet në mundësitë e çastit, duke ditur fare mirë dhe se ky çast nuk është ai i një fati spontan(kaosi i të vdekurve) por përmbushja produktive e një përpjekjeje dhe reflektimi të një jete e cila nis përherë, sërish, në mes të lojës.

Dhe nëse kjo nuk funksionon, atëherë duhet të mësosh të humbasësh në mënyrë të sjellshme:

Çfarëdo lloj gjëje që mund të na ndodhë në të kundërt të interesit tonë, ne duhet të përballojmë me qetësi sikur të jemi të vetëdijshëm se ne e kemi bërë detyrën tonë, se fuqitë tona nuk shkojnë kaq larg sa të na mundësojnë të shmangim këto të këqija dhe se ne jemi pjesë e Natyrës, rendit të së cilës i bindemi.

Shah Mat!

Burimi: https://www.thephilosopher1923.org/

Përkthimi shqip: Skerdilajd Zaimi