Kokë më kokë më 19 nëntor 1990/Po rishikuam historinë, më mirë të ikim

Më 19 nëntor të vitit 1990 Ramiz Alia, autoriteti kryesor në vend, zhvillon një bisedë me Nexhmije Hoxhën, në cilësinë e drejtueses së Institutit të Studimeve Marksiste – Leniniste. Biseda vjen pak ditë para ngjarjeve të dhjetorit ’90, në kontekstin e një Shqipërie “që zjente” nga kërkesa të shumta për ndryshim, por të cilat ende nuk ishin artikuluar në formë politike. Ajo zbulon shqetësimin në majën e piramidës së shtetit dhe Partisë së Punës së Shqipërisë për atë që po ndodhte, ndërkohë që shkëmbimi i pikëpamjeve nxjerr në shesh një qëndrim disa të ngurtë të Alisë për lëshimet.

Ngjan se Hoxha ka reflektuar mbi vijën ideologjike të bashkëshortit të saj, teksa i vë në dukje Alisë se “ndoshta duhet të manovronim”. Biseda ka rëndësi edhe historike për të kuptuar preludin e aktit formal të pluralizmit politik që në perspektivën e PPSh-së ngjan të ketë qenë një lëshim i detyruar. Veçse në mos, Alia po luante teatrin e vet përkundrejt një përfaqësuesje të asaj që më vonë u quajt “Garda e Vjetër” e Byrosë Politike dhe Komitetit Qendror.

***

SHOKU RAMIZ ALIA: Mirë, Nexhmije, më thuaj tani çfarë kishe.

SHOQJA NEXHMIJE HOXHA: Nuk kam ndër mend t’ju mbaj gjatë dhe për çështjen që do të parashtroj nuk kërkoj përgjigje sot.

Problemet që kanë ngritur plenumet e këtij viti, sidomos Plenumi i 12-të, natyrisht na bëjnë të mendojmë si të ndihmojmë më mirë Partinë për zhvillimin e proceseve të reja, si dhe për kapërcimin e vështirësive dhe të shqetësimeve që dalin. Kolektivi i Institutit ka qenë plotësisht i mobilizuar, dhe pothuajse gjatë gjithë kësaj kohe, bashkë me aparatin e Komitetit Qendror, ka marrë pjesë aktivisht në zbërthimin e vendimeve dhe sqarimin e kuadrove dhe të masave. Por, siç e dini, këta nuk janë shquar në shtypin qendror, ose, siç e patë, këta, bashkë me mua, natyrisht nuk ishin në gjendje tu ndihmonin në përgatitjen e materialeve të Plenumit të 12-të. Si drejtuese unë kam përgjegjësinë time në këtë drejtim. Kjo edhe më shqetëson. Jam munduar të reflektoj mbi materialet tuaja orientuese dhe vepruese, por si duket nuk i ndihmoj dot bashkëpunëtoret e mi të shkojnë më lart dhe më thellë.

Në Institut ka disa kuadro që dallohen, që, si të thuash, kanë edhe perspektivë, por ka të tjerë, që, ose janë me kockë tashmë të formuar dhe me një stil të vjetruar, ose janë mesatarë, e disa bile të dobët si punonjës shkencorë, po që kanë vite që kanë mbetur aty. Tani jemi në prag të përgatitjeve për kongresin e Partisë.

Në Parti dhe në shoqëri, siç jeni të informuar, po ziejnë problemet dhe shtrohen pikëpyetje për të kaluarën, të sotmen dhe të ardhmen.

Me çfarë duhet të merret Instituti? Çfarë të programojë nga gjithë këto kërkesa të kohës? Kjo me preokupon. Po marr ndonjë çështje të fushës ekonomike. Për ndjekjen e mekanizmit të ri ekonomik do të formohet grupi i qeverisë, që u tha në mbledhjen e Byrosë Politike. Po Komiteti Qendror, aparati i tij dhe Instituti me ç’aspekte të mekanizmit të ri ekonomik do të merremi? Natyrisht me problemet social-politike dhe psikologjike që lindin nga proceset e këtij sistemi dhe mbi këtë bazë do të studiojmë masat për përsosjen e marrëdhënieve ekonomike në këtë drejtim.

Po me perspektivën e këtij sistemi, me marrëdhëniet e reja që do të krijohen, me fenomenet që do të lindin, kush do të merret?

Kjo është e lidhur edhe me dy evenimentet me rëndësi që kemi përpara: me projektplanin e pesëvjeçarit të ardhshëm dhe me përgatitjen e kongresit të Partisë. Ç’detyra do të ketë Instituti ynë, si institut studimor i Komitetit Qendror për planin pesëvjeçar? Në të kaluarën kishte një bashkëpunim të plotë me organet shtetërore për këtë çështje. Kur vinin materialet e Qeverisë këtu, para se ti kalonin Byrosë Politike, Instituti jepte mendimet e tij. Po tani? Në Plenumin e 12-të ju ngritët disa çështje në këtë drejtim, që duhen parë, por unë nuk e kam të qartë ku do të mbështetet projektplani pesëvjeçar: sa në forcat tona dhe sa në ndihmën e të tjerëve.

Me zhvillimet e reja që ka marrë ekonomia lidhur dhe me aplikimin e formave të bashkëpunimit me jashtë, shtrohet pyetja: sa jemi ne gjendje ne ti konturojmë mirë gjithë mundësitë tona? Natyrisht, për mundësitë e brendshme ne, pak a shume, jemi në gjendje ta bëjmë këtë konturim, ndërsa me tërë kërkesat e reja, me proporcionet, me ndryshimet që mendojmë, korrigjimet që duam të bëjmë në skemat e planifikimit e të tjera, e kemi të vështirë.

Në Plenumin e 12-të ju ngritët çështjen sa duhen nxjerrë mësime nga e kaluara jonë, nga pësimet në Bashkimin Sovjetik dhe nga eksperienca botërore e socializmit etj., duke theksuar bile që në planin tonë të ri ka disa probleme të hapura, të pasqaruara plotësisht.

Lidhur me këto çështje duhen bërë analiza të thella, që duan edhe kohë, edhe forca shkencore. Po a jemi të përgatitur për aq sa duhet? Pesë-gjashtë grupet e studimit, për të cilat ju jeni në dijeni, dhe për tezat që bëmë, u nisën për tjetër gjë dhe përfunduan për tjetër gjë. Këta javën e ardhshme pothuajse mbarojnë nga puna. Të shikojmë çfarë ka dalë nga bashkëpunimi me të gjitha katedrat për gjithë këto studime. Aty duhet të jetë mbledhur kujtesenca e forcave tona shkencore. Studimet e tyre jo vetëm që nuk janë të plota, po unë nuk jam shumë optimiste për konkluzionet që kanë nxjerrë. Pashë për shembull materialin që ka përgatitur grupi i Partisë, por nuk ka dhënë ndonjë gjë të re.

Në fushën e ekonomisë ka disa çështje të rëndësishme, si: format e pronës, prirjet, rrugët e zhvillimit të saj etj. Këto probleme duhen vëzhguar në proces. Si do të bashkëpunojmë ne si institut me aparatin ekonomik të Komitetit Qendror? Bazuar në vendimet e Plenumit të 12-të, gjersa do të ndryshojnë marrëdhëniet me shtetin dhe me administratën ekonomike, unë parashikoj edhe një ndryshim në përbërjen dhe në metodën e aparatit. Sektorin Ekonomik, për shembull, unë nuk e përfytyroj të përbërë jo nga specialistë të mirëfilltë për ndërtim, apo për veterinari e të tjera, po të përbërë nga njerëz politikë dhe ekonomistë të një profili më të gjerë.

Sipas mekanizmit të ri ekonomik, kur ndërmarrja realizon fitimin e planifikuar, punëtorit përveç përftimeve të tjera do t’i jepen edhe deri tri paga plus. Shumë diskutime po bëhen për stimujt edhe nga kategori të ndryshme kuadrosh të inteligjencës. Mjekët, për shembull, kërkojnë që deri edhe si privatë të punojnë.

Kam dëgjuar të thuhet diçka për pagat edhe nga kuadrot e instituteve, si dhe nga nëpunësit e administratave apo të ndërmarrjeve që nuk kanë mundësi shitjeje që pyesin: "Po për pagat tona çdo bëhet?” Kjo çështja e pagave po zien, bile disa kishin hapur fjalë se në mbledhjen e fundit Kuvendi Popullor do të vendoste edhe për pagat.

Çështja e pagave dhe e çmimeve është marrë disa herë në studim dhe diskutim nga Instituti, bile edhe grupi i fundit e ka diskutuar, po, megjithatë kjo është lënë se përbën një barrë të rëndë për buxhetin e shtetit.

Nga ana tjetër, siç keni theksuar edhe ju, që ne të mos pësojmë ato trauma që pësuan vendet e Lindjes dhe Bashkimi Sovjetik, një nga mësimet që duhet të nxjerrim ne është nevoja për të analizuar gjendjen aktuale në këto vende.

Në plenum ju theksuat që forca udhëheqëse e Partisë qëndron ne paraqitjen e ideve, programeve të perspektivave të zhvillimit. Natyrisht, këtë po ta themi më shqip, po e bëni juve, që jeni angazhuar intensivisht dhe plenumi ju ka ndjekur, megjithëse ndonjëri është paraqitur me ndonjë reflektim të vonuar ose ka mbajtur ndonjë rezervë. I tillë ishte për shembull, qëndrimi i Tefta Camit, e cila nuk foli në plenum, po rezervat që kish për ligjin e zgjedhjeve i ngriti në mbledhjen e Kuvendit Popullor.

Lidhur me vendimet e Plenumit të l2-të për organizatat e masave si subjekte politike, për rolin dhe vendin e Partisë në të ardhmen, ka mjaft pyetje që në fakt shprehin një shqetësim. Shumë nga pyetjet që bëhen janë pa vend, ato rrjedhin nga kuptimet e ngushta dhe deformimet në marrëdhëniet e partisë me organet e shtetit dhe organizatat e masave. Por ka pyetje dhe probleme të karakterit parimor dhe teorik që duhen sqaruar.

Lidhur me këto çështje ka lindur diskutimi rreth mënyrës se si duhet ta organizojmë punën: aparati i Komitetit Qendror, Instituti i Studimeve M-L dhe sektorët e tjerë, për përballimin e tyre çfarë duhet të bëjmë? Ti rigrupojmë pyetjet dhe me trajtimin e tyre të merremi veç e veç secili nga ne, apo dikush do ta drejtojë këtë punë? Në aparatin e Komitetit Qendror është sektori i Statutit, ne si Institut kemi bërthamën shkencore që merret me jetën dhe ndërtimin e Partisë, që, po qe se gjykohet e arsyeshme, mund të shkëputet nga ne dhe ti kalojë Statutit që të forcohet ana teorike e problemeve që trajton ky sektor.

Veç këtyre, me këtë çështje ka një katedër të veçantë në shkollën e Partisë; është grupi i instruktorëve që mban lidhje të përditshme me komitetet e Partisë të rretheve dhe presupozohet që këta duhet të bëjnë një punë më të kualifikuar. A do të merret me statutin e Partisë Instituti? Patjetër që do të merret. Ne do të ndjekim bile dhe statutet e organizatave kryesore të masave, për të mos folur për Kushtetutën, që është një "copë" e madhe, që po bëhet me nxitim si të thuash, bile as në planet tona nuk po figuron, po kjo është baza për të gjithë statutet e tjera. Shumë e shpejtuar është, po nuk kemi çtë bëjmë, jemi zënë ngushtë.

Instituti ynë do të merret me ripunimin e Historisë se Partisë, siç e keni parë, por veç kësaj ka edhe shumë probleme që duhen parë në tekstet e tjera politiko-shoqërore që jepen në shkollat e larta, si, bie fjala, të filozofisë, të ekonomisë politike. Me ripunimin e teksteve kanë filluar të merren katedrat përkatëse të shkollave të larta, janë bërë diskutime ku kanë marrë pjesë dhe shokët tanë, por mendoj që problemet me të mprehta duhet ti vijnë udhëheqjes. Për këtë nuk është përgjegjës direkt instituti, por sektori i edukimit. Megjithatë, forcat tona aktivizohen, ato janë pjesëtare të redaksive, shkojnë për kontrolle etj.

Një çështje që lidhet me këto është dhe domosdoshmëria e studimit të fizionomisë të Shkollës së Partisë. Në qoftë se ne duam të bëjmë një ripërtëritje të kuadrit të Partisë, duhet ti japim shumë rëndësi shkollës së Partisë me një konceptim të ri. Këtë vit nuk u bë gjë, por nuk e di se çmendohet për të ardhmen? Se mund të na rrëmbejnë punët e kongresit dhe të kalojë kjo dhe një vit tjetër.

Për të ardhmen e Partisë mendoj se duhet të kemi parasysh disa rreziqe. Mund të ngadalësohet ritmi normal i pranimeve në Parti. Deri dje ishte politika jonë sektare që ua mbylli derën e Partisë mjaft kuadrove me kapacitete të shquara intelektuale, ndërsa tani mendoj se do të ndodhë fenomeni tjetër, nuk do të ketë ndonjë nxitje në intelektualët dhe të rinjtë e dalluar, sepse para tyre ka rënë autoriteti i rolit të anëtarit të Partisë. Intelektualët do të shohin se dhe pa parti do ta kenë të hapur rrugën për në organet shtetërore dhe në funksione të tjera, bile do të preferohen në disa drejtime. Kjo duhet të na bëjë të mendojmë dhe të preokupohemi për të ardhmen e Partisë, për autoritetin e saj në shtet dhe në shoqërinë tonë. Duhet të bëjmë kujdes për pranimet në Parti. Të mos udhëhiqemi prapë nga tabelat dhe statistikat, dhe, që të mos bjerë mesatarja e pranimeve vjetore, të pranojmë në fshat dhe qendra pune atë kush të afrohet.

Natyrisht, Partia do të mbetet parti e klasës punëtore, por kjo nuk do të thotë se ajo duhet të varfërohet nga pikëpamja e forcës intelektuale, nga elementet e pararojës, se është parti në pushtet, që përgjigjet për të gjitha fushat e veprimtarisë shtetërore e shoqërore.

Kisha diçka për punën e grupit të instruktorëve të Komitetit Qendror. Ndarja e tyre me zona mendoj se është më e mirë se ajo që kishim më përpara. Figura e instruktorit të Komitetit Qendror them se duhet te bëjmë çmos që të rritet. Është e nevojshme të luftojmë për të gjetur kuadro që të kenë një horizont më të gjerë. Në fazën e parë ky grup mundet të vazhdojë punën siç i kanë, ndarjen me zona (Veriu, Jugu etj.) Brenda grupeve të ishte instruktori tradicional, që është punonjës partie profesionist, por të marrin pjesë edhe kuadro të tjera, nga universiteti, nga Instituti, nga Shkolla e Partisë etj.

Duke qenë edhe këto në grupe, të paktën diskutojnë së bashku dhe tërheqin vëmendjen për problemet. Kjo duhet bërë për tani në fillim, kurse më vonë, unë mendoj që, qoftë me Shkollën e Partisë, qoftë me forma të ndryshme, duhet të bëjmë një përtëritje rrënjësore në kuadrin, jo vetëm të aparatit të Komitetit Qendror, (si të instruktorëve të organizimit, të sektorit të Statutit e të tjerë, po dhe të sekretarëve). Kjo punë po bëhet, por po bëhet si e rastit dhe ndonjëherë na ka dalë për mirë, siç është shembulli i Durrësit.

Ne kemi gjithë këta anëtarë Partie në aparatet shtetërore, në tregtinë e brendshme, tregtinë e jashtme, në financë, në universitet, të cilët mund ti ngremë në aparatet e Partisë si sekretar e të tjerë, me qëllim që të ngrihen në poste të rëndësishme njerëz të rinj. Bile duhet parë dhe me këta çfarë pune të veçantë mund të bëjmë. Unë them që është koha që ta shikojmë një çikë ndryshe kuadrin e Partisë, gjë që do të rritë autoritetin e forumeve të Partisë, të cilat do të jenë më të lirshme, më të hapëta me masën tjetër intelektuale dhe, natyrisht, do të jenë më në gjendje të sqarojnë bazën.

Problemet e filozofisë dhe të socializmit shkencor (të revolucionit, të diktaturës së proletariatit, luftës së klasave etj.) mbi të cilat janë ngritur shumë çështje për diskutim edhe te ne, mendoj se këto duhen shpjeguar në universitet, në shkollat e larta më drejt, duke theksuar cili ishte qëndrimi ynë në të kaluarën dhe cili është qëndrimi ynë tani, çështë parimore në këtë qëndrim të tezave teorike etj. Vihet re që edhe masa e komunistëve po i ngre këto çështje, në pyetjet që ishin bërë tani kur u punuan materialet e plenumit. Me këto çështje te ne në Institut po merret sektori politiko-shoqëror dhe ai i luftës kundër revizionizmit. Këtij sektori tani ia kemi ndërruar emrin, se është e pakuptimtë, bile e pakuptimtë është dhe përmbajtja e punës që kryen ai. Tani këtë sektor e ka marrë Agim Popa, por puna ka mbetur gjysmë nga sektori i jashtëm dhe gjysmë këtej nga ne, nga Instituti. A ka çështje që duhen studiuar në lëvizjen botërore? Unë mendoj se ka, po këto janë të një karakteri tjetër. Është e domosdoshme të dihet cila është e ardhmja e lëvizjes vetë, batica dhe zbatica që ngriti Amazona, është për një periudhë të gjatë apo për një periudhë të shkurtër, apo është thjesht vetëm një ngritje dhe një ulje e përkohshme?

Kush do të merret me studimin e këtyre problemeve? Nuk do të ishte keq ti përqendrojmë forcat në Institut ose në ndonjë sektor tjetër, kjo duhet parë, por rëndësi ka që dikush të merret. Për këtë çështje dhe në Komisionin Ideologjik të Komitetit Qendror të Partisë u bë goxha debat në mes shokut Foto dhe shokut Sofo. Aty u ngrit çështja e marrëdhënieve tona me partitë e tjera, e qëndrimit të Partisë sonë ndaj partive socialdemokrate, socialiste e të tjera. Shoku Sofo insistonte që më parë ne duhet të kemi një analizë të gjendjes dhe pastaj mbi këtë bazë të shikojmë se ç’duhet të bëjmë, të mbajmë marrëdhënie me partitë e tjera apo jo. Po kjo nuk ka rëndësi tani.

Siç e dini, Instituti ynë e ka emrin Instituti i Studimeve Marksiste-Leniniste të Komitetit Qendror. Ky emër është përcaktuar në çështjet e jashtme, që zinin një peshë të madhe për Partinë tonë.

A duhet të quhet Institut i Studimeve marksiste-leniniste? Që t’ia ndërrosh emrin tani, është e nevojshme të diskutohet, se do të ketë edhe njerëz që do të pyesin pse ju hoq Institutit emri marksiste-leniniste, megjithëse edhe kjo nuk ka shumë rëndësi, se ndonjëherë duhet të shikojmë përmbajtjen dhe jo formën. Ne vendime të tilla po marrim edhe në fusha të tjera. Ç’emër mund të kishte? Ndoshta më e drejtë mund të quhej Instituti i Studimeve Politiko-Shoqërore. Emri do të jetë i lidhur natyrisht edhe me objektin e studimeve që do t’i caktohen Institutit, bile në bazë të saj do të caktohet dhe struktura e Institutit. Edhe ky problem ka lindur te ne.

SHOKU RAMIZ ALIA: Unë nuk jam për t’ia ndërruar emrin Institutit.

SHOQJA NEXHMIJE HOXHA: Edhe unë, nga ana ime po e shtroj këtë çështje, se me shokët nuk e kam diskutuar.

SHOKU RAMIZ ALIA: Është tjetër problemi i profilizimit të tij, në qoftë se do të bëjmë ndonjë gjë, po emri i institutit si organizëm shkencor për studime marksiste-leniniste t’i mbetet. Të gjitha ato çështje që shtrove ti deri tani, janë çështje që kërkojnë studim nga pikëpamja e teorisë marksiste-leniniste, por jo më në formën shabllone të së kaluarës. Aftësia e studiuesve qëndron pikërisht këtu, nëse do të dinë t’i përballojnë problemet që kanë lindur nga ana marksiste, por të lidhura me këtë realitet, me këtë luftë, me fenomenet e reja që kanë dalë sot në botë.

SHOQJA NEXHMIJE HOXHA: Lidhur me përmbajtjen e punës së Institutit, ndoshta do të lindë nevoja e diskutimit të strukturës se tij. Për shembull, bërthama e Partisë që kemi ne, e përbërë nga dy veta, mund të shkrihet, se argumenti që kemi përdorur kur e kemi krijuar (që si mund të jetë instituti pranë Komitetit Qendror dhe të mos merret me problemet e Partisë) nuk qëndron, prandaj, në qoftë se duam të përqendrojmë forcat në problemet e mëdha që po diskutojmë, atëherë sektori i Statutit duhet të ketë dhe aspekt studimor. Ne fakt, ai edhe sot e ka këtë funksion, po nuk ka njerëzit, kështu që kur ju kërkohet ndonjë gjë, bashkëpunojnë me ne si Institut.

Për bërthamën sociologjike që ndodhet pranë sektorit politiko-shoqëror të Institutit të gjithë shokët me të cilët e biseduam janë të mendimit se është koha që ai të shkëputet nga Instituti. Kam marrë vesh se diçka po bën universiteti. Ata kanë filluar të interesohen për këtë gjë dhe mendojnë që ta fusin në programet e shkollës, bile dhe Tirana ka krijuar një bërthamë sociologjike, megjithëse e bëri pa na pyetur fare ne. Në intervistat që dëgjojmë, që i drejton Kiço Blushi, e shoh që Institutin e Studimeve Sociologjike gati-gati po e paraqet si një parti të ardhshme, si të thuash, që ai të merret me çështjet që tia parashtrojë shtetit, pastaj me probleme të sociologjisë.

Natyrisht, ai shtetit do tia marrë paratë dhe do ‘ti mbrojë, se ai institut nuk do të ngrihet kot, po ne kemi mendimin që, ose të jetë institut, ose të jetë një qendër e studimeve sociologjike pranë Akademisë së Shkencave. Këtë mendim e kemi pasur prej vitesh. Në të vërtetë edhe studimet tona kanë aspekte sociologjike, kjo është e natyrshme për institutet që merren me çështje shoqërore, po në rastin konkret bëhet fjalë për studime të një natyre më të gjerë, si studimet sociologjike që bën bota perëndimore.

Unë e quaj të arsyeshme që kjo bërthamë e studimeve sociologjike të shkëputet nga ne e të krijohet si një qendër më vete.

Diçka për sektorin e Historisë së Partisë. Ne jemi të mendimit që ai të jetë, por jo kaq i gjerë siç është aktualisht, mbasi në fakt, puna për rishikimin ose shtojcat e Historisë së Partisë bëhen një herë në 10 vjet. Natyrisht, ky sektor mund të mbetej edhe kështu siç është sot, por në qoftë se do të kishim përgatitur historianë për Historinë e Partisë. Këtë gjë nuk e kemi bërë as kur ishte Ndreçi Plasari, as tani që është Shyqyri Ballvora, se nuk ka asnjë historian të njohur, kapacitet. Megjithatë, ai si sektor mund të mbetet, po ne themi që ta organizojmë në një mënyre që të punojmë dhe me njerëz të jashtëm.

Ne kemi edhe sektorin e studimeve për problemet e lëvizjes së sotme në botën e jashtme. Për riorganizimin e këtij sektori, për problematikën me të cilën do të merret, për vendin ku do qëndrojë, kush do ta drejtojë, njerëzit që do të angazhojë etj., të konsultohemi me Foton, Sofon dhe Agimin. Ne, siç thashë pak më parë, e kishin emërtuar sektor të luftës kundër revizionizmit, tani mendojmë të mos quhet ashtu, se revizionizmi shkoi në fund, po prapë tani janë këto lëvizje të majta, të cilat duhen studiuar se çprirje kanë, nga çlëvizje revolucionare karakterizohet bota e sotme; çtipare kanë sot lëvizjet e popujve, kush i përfaqëson tani lëvizjet revolucionare ne botën e jashtme, cilat janë këto forca, çinteresa kemi ne. Grupin që do të merret me studimin e këtyre çështjeve mund ta lidhim me sektorin e studimeve po1itiko-shoqërore.

Me ndonjërin nga shokët e Institutit e kam ngritur çështjen e riorganizimit të sektorit të botimeve, po këta nuk ma kanë aprovuar. Unë mendoj që sektori i botimeve të 1argohet nga Instituti dhe të lidhet me Arkivin Qendror të Partisë, meqenëse materialet që botohen gjenden në Arkiv.

Veprat e serisë dhe ditarët do të vazhdojmë ti botojmë. Për këtë çështje jam e shqetësuar. Kohët e fundit po punojmë ndryshe, po bëjmë, si me thënë, një krehje shumë më të thellë të materialeve dhe unë që jam e ngarkuar me këtë punë do ta mbaj deri në fund, sepse jo vetëm që kam përvojë të gjatë, por edhe e kam edhe si një borxh. Kam përshtypjen se askush nuk mund të bëjë krehjen e materialeve, ashtu siç mund ta bëj unë. Veç kësaj, them ta mbaj këtë punë, sepse, në fund të fundit, dua të shtoj edhe të lirohem nga detyra e drejtores së Institutit. Këtë e kërkoj.

Po më afron koha e pensionit. Unë nga muaji shkurt i vitit të ardhshëm mbush 70 vjeç, dhe tu them të drejtën, Fronti, sidomos në këtë periudhë, më merr kohë shumë, sepse, për fat të keq, ne nuk zgjodhëm ndonjë nënkryetar që mund të ishte në ndihmë me Leka Shkurtin, po me një autoritet më shumë, që të mund të bënte një pjesë të punës, siç janë mbledhjet me intelektualë, me juristë, konsultimet për kandidaturat e deputetëve, nja tre deri katër mbledhje me grupe të vogla dy deri tre veta nga këshilli, nga kryesia etj. Këto nuk ia lë dot Lekës, si të thuash, i cili është aktivizuar plotësisht, është ai që ju e njihni. Pra, puna në Front mua më merr shumë kohë.

Unë e ndiej qoftë nga ana e moshës, qoftë nga ana e ngarkesës që nuk e përballoj dot Institutin që drejtoj. Për kongresin natyrisht, do të ndihmoj. Botimet janë 10 vëllime në vit. Në qoftë se më përpara çpërfshihej në veprat nuk e shihja, tani unë e shoh një për një, për të gjykuar nëse ia vlen të botohet apo jo.

SHOKU RAMIZ ALIA: Unë e kam thënë dhe e përsëris, nuk jam shumë rigoroz për mbikëqyrjen që u duhet bërë materialeve që botohen. Për mua ato duhen botuar ashtu siç janë.

SHOQJA NEXHMIJE HOXHA: Më ka shkuar mendja, bile, të ndërpres botimin e ditarëve.

SHOKU RAMIZ ALIA: Jo, jo. Kjo nuk duhet bërë.

SHOQJA NEXHMIJE HOXHA: Po jam nisur nga ajo që keni thënë ju, që këto kanë vlerë arkivore.

SHOKU RAMIZ ALIA: Jo vetëm vlerë arkivore, po ato janë histori.

SHOQJA NEXHMIJE HOXHA: Po u lanë pa botuar, "vdiqën" fare. Bile dhe kështu siç janë ato po vdesin. Po nuk u botuan, mbeten nëpër dosje. Ndërsa po u publikuan, janë materiale në ndihmë të studiuesve. Unë e kam ulur shumë tirazhin. Ditarin do ta bëj vetëm 3 mijë kopje.

SHOKU RAMIZ ALIA: Historia duhet të mbetet histori.

SHOQJA NEXHMIJE HOXHA: Unë jam munduar të heq nga botimi ato pjesë të materialeve që mund t’u kundërviheshin këtyre masave që ndërmarrim.

SHOKU RAMIZ ALIA: Unë nuk shoh që ka ndonjë problem.

SHOQJA NEXHMIJE HOXHA: Nuk ka gjëra flagrante, po sidoqoftë, në politikën e jashtme për shembull, ka ndonjë gjë për Kinën që nuk shkon sot.

SHOKU RAMIZ ALIA: Për politikën e jashtme ndonjë gjë duhet parë, se koha kur janë shkruar ato përbënte një periudhë historike të caktuar.

SHOQJA NEXHMIJE HOXHA: Pra, siç thashë, unë do të merrem me mbarimin e veprave, me ditarin e jashtëm dhe me Frontin për një kohë aq sa të gjykohet deri në kongres, si të thuash, në qoftë se do të bëhen kongrese. Frontin e mbaj, se nuk më ngarkon shumë, se edhe unë një punë dua të bëj, nuk dua të shkëputem komplet, megjithëse, siç përmenda pak më parë, edhe mua më erdhi koha e pensionit. Nuk e di se si do të interpretohet.

SHOKU RAMIZ ALIA: Edhe unë këtë e kam problem.

SHOQJA NEXHMIJE HOXHA: Të tërë e dinë që më erdhi koha e pensionit. Unë veç një gjë kërkoj, ndoshta mund të mos jetë e drejtë, nuk dua që dalja ime në pension të bëhet bashkë me shokët që i kritikon Partia. Nuk dua që të dal me Muhon, me Simonin që e ngrenë dhe këta të jashtmit. Dalja ime në pension mund të bëhet e shkëputur prej tyre. Unë se shpejti do të mbush 70-vjetorin e lindjes. Të tërë e dinë që unë jam 70-vjeçare dhe po të jem me Frontin për një kohë, (qoftë si e jashtme me pension apo pa pension) kam edhe veprat, po, me një fjalë, ky vit është viti i fundit. Unë jam e vendosur që drejtimin e Institutit ta marrë tjetërkush.

Si konkluzion: kush do të merret nga sekretarët e Komitetit Qendror me drejtimin e Institutit? Deri tani ne kishim lidhje me Foton, ai na i aprovon planet, po, çështë e vërteta, ai nuk ka dijeni çbëhet, se nuk lexon asnjë nga materialet tona. Nga ana tjetër unë shtroj edhe çështjen sa e ngarkojnë dhe sa e orientojnë Institutin sekretarët e Komitetit Qendror. Asnjë sekretar nuk kërkon studim ose ndonjë vëzhgim, këta vetëm kërkojnë shokët e Institutit për ti çuar në bazë, bile këtë e bëjnë pa na pyetur fare.

Kam edhe çështjen e nevojës për të koordinuar punën për studimet me rrethet, me grupin e instruktorëve, me sektorin ekonomik dhe atë të edukimit. Me punë studimore merremi ne si Institut dhe i kemi vënë në lëvizje të tjerët, të cilët po ia ndiejnë leverdinë kësaj pune, sepse ndihmohen në anën metodike. Kam vënë re që grupi i instruktorëve nuk interesohet fare për studimet që bëjmë; sektori ekonomik po ashtu, kurse sektori i edukimit më ndryshe, bile ai bën dhe vetë disa studime për zakonet prapanike e të tjera, për të cilat besoj ju jeni në korrent. Disa nga këto studime i kemi bërë bashkë.

Sekretarët e Komitetit Qendror dhe ndihmesat nuk e ndiejnë pothuajse fare nevojën dhe mbështetjen nga forcat studimore të Institutit, veçse, me përjashtim të rasteve kur planifikohen tema të përbashkëta. Ne bashkëpunojmë më shumë me katedrat e universitetit dhe me institucionet shtetërore, si: plani, statistika, Instituti i Studimeve Ekonomike, katedrat në Fakultetin Ekonomik, Fakultetin Politiko-Juridik, Shkollën e Partisë e të tjera.

Ne i nxitim rrethet, po ata nuk përplasen te ne. Pas Plenumit të 12-të kanë dalë gjithë ato pyetje. Unë e kuptoj se ka pyetje që mund tu përgjigjen edhe vetë, po ka të tjera që e kanë të vështirë, prandaj duhet të vijnë të konsultohen me shokët tanë, por nuk vijnë.

Edhe sektori Ekonomik nuk i nxit rrethet të ndërmarrin vetë studime për të ardhmen e kooperativave e të tjera. Unë kam dëgjuar, shoku Ramiz, që minatorët në Pukë dhe në ndonjë vend tjetër, që punëtorit të Partisë, kur ai ju ka kërkuar të punojnë gratë e tyre në kooperativë, i kanë thënë: "Hajde të të japim ty dylekëshin apo pesëlekëshin e ditës së punës që do të merrte gruaja në kooperativë, po veç na lër rehat".

Kjo është një çështje që do parë në përgjithësi. Minatorët marrin rrogë të mirë, bile do marrin më pas akoma më mirë. Kështu që prandaj nuk duan që gratë e tyre të punojnë në kooperativë. Instruktorët e Partisë mund tu thonë: “Duhet punuar në bujqësi, që të sigurohet buka e të tjera”. Po pse vetëm tek buka do të mbetet fjala e punëtorit të Partisë? Nuk duhet parë më tej si të nxitet më tej zhvillimi i prodhimit,që kooperativisti të marrë të ardhura më shumë? Këto janë çështje për të cilat duhen bërë studime.

Kam dhe një problem tjetër: nuk po ndihet dora orientuese në aparat. Ju çdo ditë takoheni me sekretarët. Për sa i përket vetes sime, unë nuk marr asnjë gjë nga ato që shtrohen në takimet ditore me sekretarët e Komitetit Qendror. Për të tjerët nuk mund të them ndonjë mendim, se ndoshta çdo sekretar kur del nga takimi mbledh ndihmësit e vet, shefat e sektorëve që lidhet dhe u jep porositë, idetë apo orientimet qe keni dhënë.

Kam përshtypjen që edhe sekretarët e Komitetit Qendror në mes tyre nuk bashkëpunojnë, ose kur bashkëpunojnë, kjo bëhet me raste. Kam vënë re në një rast që ju ngarkuat edhe shokun Foto, edhe shokun Xhelil për diçka, tani nuk më kujtohet, po as njëri, as tjetri nuk ia kishin dhënë njëri-tjetrit që ta shikonin. Ju e mbani mend si bashkëpunonit me shokun Hysni. Me koordinimin e punës së aparatit merrej shoku Hysni, ndërsa ju në fund mblidheshit dhe jepnit orientime një çikë më të hollësishme, më të thella ideologjikisht e teorikisht.

Prandaj, ndoshta do të ishte më e përshtatshme që ti pakësoni takimet me sekretarët dhe një herë në javë të paktën, mund të vijmë në mbledhje edhe ne drejtuesit me përgjegjësi të sektorëve të aparatit dhe atje të dëgjojmë porositë që mund të jepni. Kam përshtypjen sikur shokët sekretarë te Komitetit Qendror nuk ia ndiejnë nevojën Institutit. Bile kështu nga jashtë, nëpër korridore thuhet: “Çbën ky institut me gjithë këta njerëz?”

Kam thërritur sekretarin e byrosë së Partisë së përgjithshme të aparatit të Komitetit Qendror dhe sekretarin e organizatës të instruktorëve dhe i pyeta: “Ju e thoni këtë gjë?” Dhe aty për aty u numërova studimet. Në qoftë se nuk i lexoni, u thashë, ose nuk e dini punën e botimeve është tjetër punë. Se e di si e mendojnë punën e botimeve? Merr botimin dhe fute atje. Po nuk është ashtu, se fjalimi që keni mbajtur dje ose para një muaji, ose vëllimi i vitit 1989 do të shikohet i tëri sërish në dritën e Plenumit të 10-të, të 11-të ose dhe të 12-të.

SHOKU RAMIZ ALIA: Është e qartë ajo.

SHOQJA NEXHMIJE HOXHA: Nuk e kuptojnë ata këtë punë. Me punonjësit e Institutit ndodh edhe një fenomen tjetër: kur bëhen mbledhje jashtë aparatit të Komitetit Qendror të Partisë, si bie fjala, në Shkollën e Partisë apo në universitet, po këta nuk i thërresin. Edhe kur ju thuhet pse nuk na njoftoni, Muharrem Xhafa përgjigjet: "E pyeta shokun Foto dhe ai tha se nuk është nevoja të vinë shokë nga Instituti". Shyqyri Ballvora thotë: "Unë si historian po mbaroj. Kam 30 vjet në këtë institut, një herë nuk thërritem. Pse kaq bosh qenkam?"

Instituti pra, është shumë anësor. Dhe po nuk u rregulluan ca gjëra, mund të vazhdojë të mbetet anësor. Pyetjet që kanë dalë i kam grupuar, po nuk i lexova, se nuk desha tju mbaj juve, po desha të them se ka disa preokupacione Instituti. Çështja kryesore është: a duhet apo nuk duhet të jetë Instituti kështu siç është, apo nuk duhet të jetë fare? A do tu japim tre sektorëve të aparatit të Komitetit Qendror (ekonomikut, ideologjikut dhe organizativit) edhe një karakter studimor dhe kuadrot e Institutit që merren me këto çështje të shkrihen në to? E kam menduar dhe këtë, po kam arritur në përfundim se nuk është e mundur, megjithëse aparati do të drejtojë jo si sot, po prapë do të ketë çështjet operative të Partisë. Po vetëm për të bërë mire punën duhen njerëz. Unë, për shembull, kam mbi katër vjet me organikë bosh ose mbaj në Institut persona që nuk japin dot më shumë.

SHOKU RAMIZ ALIA: Për këtë mund të bisedojmë dhe një herë tjetër, Nexhmije. Mirë atëherë, të them edhe unë disa mendime. Për sa i përket çështjes së organizimit të punës në aparatin e Komitetit Qendror, po të kemi parasysh shqetësimet aktuale, problemet që dalin lidhur me rolin e ri që duhet të marrë Partia dhe organizatat shoqërore, nuk ka dyshim që kjo duhet të reflektojë në organizimin e aparatit të Komitetit Qendror të Partisë. Por duke reflektuar në organizimin e aparatit të Komitetit Qendror, unë me bindje them që Instituti i marksizëm-leninizmit duhet të ekzistojë. Pra, unë nuk e shtroj këtë çështje dhe aq më tepër as atë për ti ndryshuar emrin. Nevoja e studimeve marksiste-leniniste sot del më tepër se kurrë. Në qoftë se deri tani studimet në Institut janë kufizuar, për arsye se disa fenomene që ka pasur realiteti shqiptar janë shpjeguar me situatat që kanë ekzistuar, tani e tutje, mendoj unë, duhet të kapërcejnë edhe realitetin tonë.

Unë do të thosha që socializmi shqiptar dhe zbatimi i marksizëm-leninizmit te ne, sa kohë që ka punuar Partia jonë me kokën e vet, ka qenë shumë korrekt. Shembull në këtë drejtim është lufta nacionalçlirimtare dhe periudha e pare pas çlirimit, veçanërisht, deri para kongresit të parë. Sa herë që reflektoj për këtë periudhe të së kaluarës shoh që konceptimi i socializmit, i shoqërisë se re, i marrëdhënieve që janë krijuar, ka qenë jashtëzakonisht korrekt.

Për ta argumentuar mendimin tim, po marr raportin midis Partisë dhe organizatave të masave. Gjatë luftës dhe në periudhën e parë të çlirimit ky raport ka qenë ai që po kërkojmë të vendosim sot. Autonominë e organizatave të masave nga Partia e kemi pasur pothuajse komplet siç e shtrojmë tani. Pas vitit 1948, që ishte koha e luftës kundër revizionizmit jugosllav, ne morëm nga sovjetikët komplet të gjitha strukturat që kishin ata, domethënë u mbështetëm në eksperiencën e tjetërkujt. E kisha këtu fjalën: kur flas për ekzistencën apo jo të Institutit të Studimeve Marksiste-Leniniste, mendoj që ai na nevojitet për të studiuar jo vetëm eksperiencën tonë dhe mbi këtë bazë të përcaktojë detyrat që na dalin për të ardhmen, por ai duhet te studiojë edhe eksperiencën e socializmit në tërësi, që të nxjerrë mësim për rrugën tonë. Është tjetër problemi i strukturës së institutit.

Kjo duhet parë si shkon në praktikë. Për sa u përket botimeve, unë nuk jam dakord me mendimin që ky sektor të shkëputet nga Instituti dhe të kalojë në arkiv, se materialet akoma i kemi nëpër duar. Të redaktosh një material, duhet një eksperiencë politike që i mungon sektorit të Arkivit. Arkivi ynë nuk ka karakterin e Arkivit të Shtetit, që në fund të fundit ka grumbulluar disa kuadro të kualifikuar.

Kurse për sa u përket veprave të shokut Enver, unë e kam thënë dhe e them mendimin tim që ato duhet medoemos ti nxjerrim dhe ti vazhdojmë. Nuk duhet ti trembemi historisë dhe të mos harrojmë se lufta që na bëjnë armiqtë synon që ne të rishikojmë historinë. Këto janë disa aksioma që fatkeqësisht shumë nga shokët tanë nuk po i kuptojnë, dhe, duke mos i kuptuar këto, nuk kuptojnë as luftën, as taktikat aktuale të Partisë. Lufta që bëjnë sot armiqtë kundër socializmit bëhet për të zhdukur çdo traditë, çdo shenjë të socializmit, për ta shuar krejt atë, dhe bashkë me të të zhdukin edhe komunistët. Po ne ç’duhet të bëjmë? Ne duhet të kundërluftojmë, që të ruajmë me çdo kusht pozitat e socializmit, të mbrojmë kështu lirinë e pavarësinë e atdheut. Një nga synimet kryesore të armiqve është që ne të rishikojmë të kaluarën. Ata e dinë se po qe se ne do të rishikojmë të kaluarën, do të thotë që do të heqim dorë nga socializmi. Mirëpo, në rast se ne do të heqim dorë nga e kaluara, do të thotë se heqim dorë nga e sotmja. Ky është plani i armiqve. Prandaj, nga kjo pikëpamje, mua më duket që ne duhet të ngulim këmbë, gjithnjë e theksoj këtë, të ngulim këmbë në çështjet themelore. Rishikimi i historisë, i së kaluarës është themelore, nga e cila ne nuk duhet të lëshojmë absolutisht.

Aty ku kemi gabuar, nuk duhet të kemi frikë ta themi hapur. Dje po reflektoja me veten time, për të parë se ku kemi gabuar për çështjet e ekonomisë. Mos kemi gabuar në strukturën e ekonomisë? Mos kemi gabuar që i kemi dhënë prioritet shumë të madh grupit të prodhimit të mjeteve të prodhimit, grupit A, dhe kemi nënvleftësuar grupin B, duke rënduar kështu ekonominë? Kur mendoj strukturën e vendit tonë, ta them sinqerisht, pa ndonjë studim të thellë, arrij në konkluzion që ne nuk kemi gabuar në strukturën e përgjithshme ekonomike, as kemi gabuar në prioritetin që i kemi dhënë grupit A. Pse? Është vetë vendi ynë që të shtyn drejt A-së, pra nuk është teoria, po realiteti, disponimi i pasurive kombëtare, të cilat vendi ynë i ka më tepër në fushën e naftës, në kromet, bakrin etj. Pra, do të ishte e pafalshme për ne, në qoftë se do ti linim këto pa shfrytëzuar. Të njëjtën gjë mund të them edhe po të kishim lënë prapa bujqësinë. Në fakt, ne nuk e kemi lënë prapa bujqësinë, siç bënë vendet e tjera. Përkundrazi, me ato fuqi e mundësi që kishim, i kemi dhënë prioritet bujqësisë në disa raste edhe mbi degët e tjera.

A kemi bërë gabime në ekonomi, atëherë? Unë mendoj që gabimi ynë u bë në atë moment kur u prishëm me Kinën, se shkuam me mendimin që tani çdo gjë do ta bënim plotësisht me forcat tona. Planet i lamë siç ishin. Shkëputja nga kinezët na krijoi një problem dhe duhej të gjenim një rrugë për të dalë. Tentativa që u bë nga shoku Enver në atë kohë, nuk u kuptua thellë ose nuk u thellua më tej nga Qeveria, e cila doli me konkluzionin se "ne kemi mundësi”, siç duket nuk reflektuan. Aty filloi rënia në kuptimin e zhvillimit të ekonomisë. Me këtë nuk dua të them se ne ishim në rregull dhe Qeveria nuk ishte në rregull, se të tërë një mendje kishim. Po, preokupacioni lindi në fakt. Përpjekja që u bë nga shoku Enver pasqyronte preokupacionin për të përballuar situatën e re që u krijua, e cila donte një ristrukturim tjetër të ekonomisë.

SHOQJA NEXHMIJE HOXHA: Ne i dhamë supremaci luftës ideologjike. Duhej të bënim një manovrim, të mos i kishim prerë të gjitha urat.

SHOKU RAMIZ ALIA: Atëherë duhej të kishim manovruar në një farë mënyre. Mundet të shfrytëzonim koniunkturën e kohës, kontradiktat. Prandaj rrjedhën historike të ngjarjeve duhet ta pasqyrojmë. Fakte historike duhen pasqyruar dhe pastaj duhen shpjeguar. I përmenda të gjitha këto për të dalë te mendimi që theksova më lart, që ne nuk duhet, absolutisht, ta rishikojmë historinë. Po rishikuam historinë, atëherë më mirë të japim dorëheqjen. Se situata që është krijuar është e tillë, që po pranove të bësh lëshime në çështjet themelore, atëherë këto lëshime janë të mbarsura me rreziqe fatale. Fatkeqësisht, shumë nga shokët tanë këtë nuk e kuptojnë.