David Grossman: Letërsia ime është një përpjekje për të kuptuar. Do të doja paqe me palestinezët

Në një intervistë për polaken “PrzeKroj”, shkrimtari izraelit David Grossman rrëfen fëmijërinë, lidhjet e familjes së tij me Poloninë, rininë në një vend të lidhur ngushtë me Holokaustin, pasionin për letërsinë dhe reflektimin e realitetit të luftës në të.  

Në librin e tij autobiografik “Një rrëfim për dashurinë dhe errësirën”, Amos Oz shkruan për prindërit e tij që mbërritën në Palestinën e paraluftës nga Vilnius dhe Galicia: “Evropa për ta ishte një tokë e ndaluar e premtuar, një peizazh i dëshiruar [… ] fjalë si 'vilë' ose 'livadh' më emocionuan dhe joshën gjatë gjithë fëmijërisë sime. Ato kishin aromën sensuale të një bote të vërtetë, komode, larg çatisë së pluhurosur prej kallaji, shkretëtirës urbane të hekurit dhe gjembave, kodrave të djegura të Jeruzalemit tonë që mbyten nën peshën e verës së nxehtë të bardhë.” A u mitizua në një mënyrë të ngjashme peizazhi evropian në familjen tuaj?

Miti i Evropës si i tillë nuk u ndje fare; megjithatë kujtimet e atdheut të tyre të vogël, që është Dynów, ishin të dashura – fshati, lumi, aroma e bukës së sapopjekur.

E zgjodha këtë fragment sepse, edhe pse ju dhe Oz u përkisni brezave të ndryshëm, historitë tuaja familjare janë të ngjashme: njëri prind me origjinë nga Galicia, më pas emigrimi në Palestinë para Luftës së Dytë Botërore, Shoah, pjesëmarrja në ndërtimin e vendit të ri të Izraelit nga fillimi. A u ndikua kryesisht puna tuaj nga rritja midis "kodrave të thara të Jeruzalemit tonë" apo u formësua edhe nga tregimet e paraardhësve tuaj - si në rastin e autorit të "Ku ulërijnë çakajtë?"

Kur isha fëmijë, babai im nuk më tregonte shumë. Ndryshoi kur isha tetë vjeç dhe fillova ta pyesja për shumë gjëra të ndryshme. Ai u përgjigj duke më treguar histori për shtetet polake. Deri në 10 vjeç, isha i bindur se jeta hebreje në Evropë vazhdonte tamam si e jona, në Izraelin tim. Ishte tronditëse të merrje pjesë në ceremonitë përkujtimore të viktimave të Shoah-it – papritmas kuptova se jeta e hebrenjve evropianë nuk dukej më si historitë që më kishte treguar im atë. Ai më dha edhe libra të Sholem Aleichem, të cilët i gëlltita me pasion. Mendoj se për shkak të këtij pasioni bëra një jetë të dyfishtë. Nga njëra anë, isha një djalë i zakonshëm izraelit, i apasionuar pas futbollit dhe prisja për thirrjen në ushtri. Nga ana tjetër, të qenit i zhytur në historitë e babait tim dhe të Alejhemit ishte po aq e rëndësishme për mua; Unë u bëra pjesë e tyre, në imagjinatën time në fakt jetoja në këto përralla.

Babai juaj u nis për në Palestinë me nënën e tij, kur ishte ende i ri, në vitin 1936, duke i shpëtuar kështu ferrit të nazizmit. A ndryshonte ndjeshëm fëmijëria juaj në Palestinë nga ajo e bashkëmoshatarëve tuaj që po rriteshin në shtëpi ku kujtimi i Holokaustit ishte ende i gjallë?

Ndihesha se isha ndryshe. Para së gjithash, unë isha një nga fëmijët e paktë në klasën time që i kishte gjyshërit. Megjithatë, Shoah ishte një përvojë brezash dhe ndjenja, vetëdija për të mbijetuar ishte jashtëzakonisht e pranishme, kishte një ndikim te të gjithë, edhe nëse familja nuk e kishte kaluar këtë përvojë. Ne të gjithë u rritëm nën hijen e Shoah. Më kujtohet gjithashtu që njerëzit vazhdonin të flisnin për një vend 'atje'; një "diku" misterioze, pa ndonjë specifikë - veçanërisht të rriturit nuk flisnin për këtë me fëmijët. Çdo ditë shihje numra të bërë tatuazhe në parakrahët e njerëzve, por askush nuk na shpjegoi origjinën e tatuazheve. Tezja ime që i mbijetoi Treblinkës kishte një numër të tillë dhe si fëmijë besoja se nëse i shqiptoja këto numra në rendin e duhur, ajo do të hapej befas dhe do të bëhej një person gazmor, shumë ndryshe nga ajo çfarë ishte në përditshmëri.

A ishte zëvendësimi i kësaj 'atje dike' për Poloninë dhe Dynóë, narrativa që keni dëgjuar edhe në shtëpinë tuaj?

Kishte dy rrëfime: ishte vendi 'atje' dhe ishte ky vend i veçantë për të cilin më tregoi babai im, atdheu i tij i vogël Dynów, të cilin e vizitova me vëllain dhe motrën time herën e parë që ishim në Poloni. Unë mendoj se kam gjetur edhe shtëpinë e familjes, por nuk jam plotësisht i sigurt për këtë. Kisha frikë nga kjo vizitë, sepse në narrativën izraelite, "atje" është shpesh një vend i errët, i zymtë, por doli të ishte plot jetë, i pasur me natyrë.

Po përpiqem të gjej rrënjët e ndjeshmërisë suaj si shkrimtar. Një shtëpi e lumtur, një familje e plotë, kujtime familjare pa zymtësinë e Luftës së Dytë Botërore. Nga ana tjetër, megjithatë, edhe si fëmijë keni qenë dëshmitarë të luftës në Izrael, pasi fëmijëria juaj (vitet 1950 dhe 1960) ishte koha e konflikteve më të mëdha izraelito-arabe: kriza e Suezit, Lufta Gjashtë Ditore, Lufta e Yom Kipurit... Në një botë të tillë, keni filluar të shkruani libra për fëmijë.

Fillova të shkruaj libra për fëmijë vetëm pasi kuptova – falë fëmijëve të mi – se si funksionon mendja e një fëmije. Shkrimi i këtyre librave hapi një rrugëkalim midis meje në kohën e shkrimit dhe meje si fëmijë. Besoj gjithashtu se fëmijët, para se të mësojnë të flasin dhe të shkruajnë, kanë një vetëdije për historinë që u lexohet. Kjo është për shkak se fjalët e lexuara me zë të lartë tingëllojnë ndryshe nga bisedat e përditshme. Për shkak se ne përdorim fjalë dhe struktura të ndryshme, fëmijët fillojnë të bëjnë dallimin midis trillimit dhe realitetit. Ata e kuptojnë se çfarë janë humori, surrealizmi, personazhet imagjinare. Kur shkruaja përralla, doja që edhe prindërit të bëheshin dikush tjetër, dikush që donin t’ua tregonin fëmijëve të tyre. Doja që ata të bëheshin fëmijë.

Kështu e keni parë edhe veten?

Në fillim, nuk e kuptova se mund të funksiononte kështu. Por pas disa vitesh që u shkruaja dhe u lexoja shumë fëmijëve, pashë se edhe unë po bëhesha fëmijë.

Teksa po flisnit për librat për fëmijë – për humorin, surrealizmin, gjuhën – pata përshtypjen se po flisnit edhe për romanet tuaja. A është një proces i qetë zhvendosja midis shkrimit për të rritur dhe shkrimit për fëmijë?

E fillova karrierë time duke shkruar libra për një audiencë të rritur – shumë më të rëndë, më kërkues. Kur shkruaj për një audiencë më të re, dua t'u jap lexuesve një ndjenjë sigurie. Aq më tepër sepse ne kryesisht lexojmë libra para se të flemë, dhe nata është një kohë e vështirë për një fëmijë - ka ëndrra, makthe dhe prindërit nuk mund të shfaqen, ta zgjojnë fëmijën dhe t'i japin rehati. Hijet në mur ose mëngët duken si përbindësha, dhe fëmija është i frikësuar. Nata është një kohë e veçantë në një aspekt tjetër - kur fëmija qëndron vetëm në dhomën e tij, duke dëgjuar zërat e prindërve pas murit, ai ose ajo mund të imagjinojë se si ishte shtëpia para se fëmija të vinte. Unë dua që libri im të jetë si një puthje e natës së mirë në faqe.

Edhe një herë, kam përshtypjen se mund të thoni të njëjtën gjë për librat tuaj për të rritur. Romani juaj “Falling Out of Time” flet për përballjen me humbjen e një fëmije. “Gruaja që i arratisej lajmit të keq” tregon historinë e një gruaje që ikën nga konflikti aq sa mundet dhe një nga protagonistët e “See Under: Love” është një shkrimtar që përjeton mbylljen në një dhomë gazi, të cilën ne e interpretojmë si një mënyrë për të përballuar traumën. Natyrisht, e gjithë puna juaj ka të bëjë me përballjen me humbjen, pajtimin pajtoheni me vdekjen dhe jetesën me një konflikt të pafund. A është shkrimi një formë terapie?

Kur fillova të shkruaj, gjeta një vend ku u ndjeva si në shtëpinë time si shkrimtar. Ky vend është i lidhur pazgjidhshmërisht me humbjen dhe vuajtjen. Unë nuk jam besimtar dhe nuk e di se çfarë ndodh pasi të vdesim, por besoj se njeriu mund të jetojë njëkohësisht në sferën e humbjes dhe asgjësë dhe në sferën e vitalitetit dhe plotësisë. Arti, duke përfshirë letërsinë, ka të bëjë me ekzistencën në këto dy sfera në të njëjtën kohë. Keni të drejtë kur thoni se librat mund të ofrojnë një ndjenjë sigurie edhe kur përshkruajnë brutalitet dhe tmerr. Vetë akti i të shkruarit për këto gjëra ka fuqinë të na shpëtojë, të na pengojë të fiksohemi vetëm te ndjesia e humbjes dhe të na bëjë të ecim përpara.

A është e vështirë për ju të lundroni mes përrallës dhe realitetit? Një ikje nga realiteti është një motiv i vazhdueshëm në shkrimet tuaja; në një histori ju i referoheni Bruno Schulz-it, megjithatë jetoni në një vend ku atentatet dhe luftërat janë të zakonshme, pothuajse një pjesë e jetës së përditshme, ku realiteti troket në derën tuaj - dhe troket fort.

Unë nuk jam një i arratisur dhe dua të jem pjesë e asaj që po ndodh në Izrael. Unë e mbështes plotësisht dialogun me palestinezët, do të doja që pushtimi të përfundojë dhe paqja të mbretërojë. Edhe romanet e mia nuk janë arratisëse; ato thjesht janë të rrënjosura në historinë njerëzore, edhe nëse ndonjëherë duken paksa të botës tjetër. Më interesojnë njerëzit – ata që kanë jetuar në gjendje lufte për dy ose tre breza, si ndikon lufta në shpirtin e tyre, si tkurret shpirti. Ajo që unë shkruaj nuk është një arratisje, është një përpjekje për të kuptuar.

Çfarë është më e rëndësishme për ju, një shkrimtar izraelit që jeton në një vend të shkatërruar nga konflikti i përhershëm: vetë historia apo mësimi që jep? Dëshironi ta tregoni historinë për hir të historisë apo ndoshta preferoni të jeni, në një farë mase, një moralist?

Është një pyetje e mirë! Mendoj se shkrimtarët duhet mbi të gjitha të fokusohen në shkrimin e një historie të mirë. Ata nuk duhet të shqetësohen për asgjë tjetër. Unë nuk them se nuk duhet të përfshihemi në jetën shoqërore dhe politike, por këtë duhet ta bëjmë jo si shkrimtarë, por si njerëz të shqetësuar për vendin dhe fatin e tij. Shkrimtarët nuk kanë të drejta më të mëdha për të folur për realitetin, as nuk thellohen në të më shumë sesa një shofer taksie apo një marangoz. Çfarë mund të bëjnë më mirë atëherë? Ata dinë të përdorin gjuhën, mund ta dallojnë më lehtë manipulimin gjuhësor dhe ta korrigjojnë atë. Shkrimtarët gjithashtu kanë një veçori që u lejon atyre të shikojnë një situatë të caktuar nga perspektiva e një tjetri - për shembull, armikut tonë. Është e rëndësishme.

Shkrimtarët shpesh i mbrojnë librat e tyre që të mos përdoren si komente mbi realitetin bashkëkohor. Autorët janë të lumtur të diskutojnë çështje sociale dhe politike, të shfaqin pikëpamjet e tyre; ata shkruajnë gazetari, ndërsa këmbëngulin në të njëjtën kohë që letërsia e tyre të mos lexohet si gazetari, sepse i konsiderojnë lexime të tilla të letërsisë si reduktuese dhe të cekëta. Çfarë mendoni ju?

Nuk mendoj se letërsia është më e mirë se gazetaria. Unë vetë nuk i shmangem punës gazetareske. Unë ende preferoj të shkruaj fiction sepse më jep shumë liri.

Le ta përfundojmë bisedën tonë duke u rikthyer atje ku filluam. Babai juaj u largua nga Dynóë në 1936; saktësisht 10 vjet më vonë, gjyshërit e mi u larguan nga i njëjti qytet. Sot, ju jeni ulur në banesën tuaj në Jerusalem, unë jam në Varshavë dhe ne po e bëjmë këtë bisedë me telefon. A mendoni ndonjëherë në momente të tilla për një jetë alternative, për 'po sikur'?

Oh! A vini edhe ju nga i njëjti vend?

Unë kam lindur në Przemyśl.

Por është shumë afër [me Dynów]. Jam shumë i lumtur që e dëgjoj këtë. Sa i përket pyetjes suaj – mendoj se shkrimi ka të bëjë me shpikjen e vazhdueshme të realiteteve dhe personazheve alternative që gjithashtu i përkasin të shkuarës.

Deri në takimin tonë të ardhshëm, pra, dhe unë premtoj ta gjej shtëpinë e familjes tuaj përpara vizitës suaj të radhës në Poloni.

Dakord. Babai im është 93 vjeç dhe mendjen e ka të kthjellët. Kur t’I dërgojë këtë përshëndetje nga një bashkatdhetar, do të lumturohet.

Solli në shqip: Gazmira Sokoli