Në këtë kohë, ska më mendje të mëdha

Intervistë me shkrimtaren nobeliste Toni Morrison

Libri Kënga e Solomonit i autores Toni Morrison, u botua në vitin 1977 dhe u prit nga kritika shumë mirë. Lexuesit amerikanë kishin gjetur një zë të ri. Intriga e romanit që flet për një të ri që kërkon një traditë popullore frymëzuese, njihej nga libra të tjerë të autorëve afro-amerikanë, por mënyra e të shprehurit të shkrimtares Morrison, sa e ndërlikuar aq e thjeshtë, sa urdhëruese, aq e afrueshme, i jep romanit magjepsje amerikano-latine. Po të kthehemi pas, nga vepra Sula (1973) te romani i saj i parë, Syri më i Kaltër (1969), shihet që ajo provon versione të ndryshme të asaj që e quan “bisedën” e saj, duke provuar përmes temash modeste tonin dhe timbrin që i japin shprehi origjinale materialeve të shumta kulturore të përfshira në veprën Kënga e Solomonit. Si dhe pse arriti ajo në atë zë të veçantë, ishin pyetjet që më sollën në zyrën e shkrimtares Toni Morrison, në Random House (ku punon si redaktore) vetëm pasi përfundoi veprën Fëmija Katran (Tar Baby). Edhe pse intervista jonë u ndërpre disa herë, kur filloi të fliste për të shkruarit, shkrimtarja u përqendrua jashtëzakonisht shumë dhe me tërë vëmendjen. Kjo, dhe jo biznesi i botimeve apo bisedat e shkurtra, -ishin dukshëm vendi ku ajo jetonte. Pavarësisht nga çfarë shprehu, -besnikëria e saj ndaj lexuesit të zakonshëm, personazheve të saj të çuditshëm dhe interesit të saj për folklorin, – dashuria e saj për gjuhën ishte nënteksti dhe mësim i vazhdueshëm i qëndrimit të saj. Ajo kryen aktin e fjalës. Gertrudë Shtajn (Gertrude Stein) thoshte se poezia nënkupton “të përkëdhelësh emra”. Shkrimtares Toni Morrison nuk i pëlqen ta quajnë shkrimtare poetike, por kjo është lidhja e saj pothuajse fizike me gjuhën, e cila i lejon të tregojë historitë e vjetra që ajo e ndien se janë më të mirat.

Keni thënë se do të shkruanit edhe sikur të mos kishte botues. Mund të na shpjegoni se çfarë do të thotë për ju procesi i të shkruarit?

Pas romanit tim të parë, Syri më i Kaltër, të shkruarit u bë një mënyrë për të qenë në harmoni me botën. Ai u bë i nevojshëm dhe më mundësoi të zgjidhja të kaluarën dhe në krahasim me përgjigjet e thjeshta apo zgjidhjen e problemeve, të menduarit e vërtetë ishte procesi i përzgjedhjes, një proces i disiplinuar dhe i udhëzuar. Të shkruarit ishte puna e vetme e bërë për veten time dhe nga vetja ime. Gjatë procesit, gjithkush ushtron sovranitetin në një mënyrë të vetën. Vihen në punë të gjitha ndjeshmëritë, herë në të njëjtën kohë, herë njëra pas tjetrës. Ndërkohë që shkruaj, e gjithë përvoja ime është jetike, e dobishme dhe ndoshta e rëndësishme. Mbase nuk shfaqet në punë, por është e vlefshme. Të shkruarit më jep atë që mendoj se ndiejnë edhe kërcimtarët në skenë, në lidhje me rëndesën, hapësirën dhe kohën. Është diçka energjike dhe e baraspeshuar, e rrjedhshme dhe në prehje. Ndërkohë, ekziston gjithmonë mundësia e rritjes. Unë kurrë nuk mund të arrija majat, kështu që nuk duhet të ndalem kurrë. Të shkruarit ka për mua gjithçka që duhet të ketë puna e mirë: të gjitha kriteret. Mua më pëlqen edhe puna e rëndomtë, rishikimi, redaktimi. Pra, edhe sikur publikimi të ndalej në vendnumëro, do të vazhdoja të shkruaja.

A e kuptoni procesin gjithnjë e më shumë, pas çdo romani që shkruani?

Në fillim kam shkruar për një vend shumë të veçantë për mua, edhe pse nuk e kuptoja çfarë vendi ishte apo si të shkoja atje kasten. Nuk i besoja të shkruarit që erdhi prej andej. Nuk dukej si nga dorë shkrimtari. Ndonjëherë, ajo që shkruaja nga ai vend mbetej e shëndetshme edhe pas rishikimeve rrënjësore, por unë do ta quaja rastësi. Pastaj mësova të kisha besim tek ajo pjesë dhe si mund të arrija atje më shpejt se më parë. Kjo do të thotë që, tani nuk kam pse të shkruaj 35 faqe rraskapitëse që të jem atje ku dua të jem. Nuk dua të them se jam shkrimtare e frymëzuar. Nuk pres të më godasë rrufeja dhe nuk kam nevojë për ndonjë përndritje që të shkruaj, por tani, pas librit tim të katërt, mund të dalloj praninë e një ideje të vërtetë dhe mund të dalloj mënyrën e duhur të të shprehurit të saj. Megjithatë, duhet të rrëfej që nganjëherë humbas interesin te personazhet dhe interesohem më shumë te pemët dhe kafshët. Mendoj se në këtë pikë jam shumë e vetëpërmbajtur, por botuesi im thotë: ‘A do ta ndalësh vallë këtë biznes të bukurisë’. Dhe unë ia kthej: ‘Prisni, prisni deri sa t’ju tregoj për këto milingona.’

Si e mendoni rolin tuaj si shkrimtare?

Unë shkruaj atë që kohët e fundit kam filluar ta quaj ‘letërsi fshati’, trillime letrare që janë pasuri për fshatin, për fisin. Letërsi fshatarësh për njerëzit e mi, e cila është e domosdoshme dhe e ligjshme, por që më lejon edhe të kem kontakt me çdo kategori njerëzish. Mendoj gjatë dhe me kujdes për atë që duhet të bëjnë romanet e mi. Ato duhet të qartësojnë rolet që janë errësuar. Duhet të identifikojnë tek e kaluara, çka është dhe nuk është e dobishme. Duhet të jenë njëfarë ushqimi. Pajtohem me Xhon Berger (John Berger), i cili thotë që fshatarët nuk shkruajnë romane, sepse nuk kanë nevojë për to. Ata kanë një portret të vetvetes nga thashethemet, tregimet, muzika dhe disa festime. Kaq mjafton. Në fillim të revolucionit industrial, klasa e mesme kishte nevojë për një portret të vetvetes, sepse portreti i vjetër nuk funksiononte për këtë klasë të re. Rolet e tyre kishin ndryshuar. Kishin jetë të re në qytet. Romani i shërbeu këtij funksioni, atëherë dhe të njëjtën gjë bën edhe tani. Tregon për vlerat e qytetit, për vlerat urbane. Tani njerëzit e mi, ne ‘fshatarët’, kemi ardhur në qytet, që do të thotë se jetojmë me vlerat e tij. Ka një përballje midis vlerave të vjetra të fiseve dhe vlerave të reja urbane. Është disi e koklavitur. Duhet të ketë një mënyrë për të bërë atë që bëri muzika për zezakët, atë që arrinim të bënim me njëri-tjetrin në jetën private dhe në atë qytetërim që gjallonte nën qytetërimin e bardhë. Mendoj se kjo ka shumë rëndësi për bisedën mbi librat e mi. Nuk po përpiqem t’i jap shpjegime askujt. Vepra ime dëshmon dhe hedh dritë se kush ishin të jashtëligjshmit, kush mbijetoi, në çfarë rrethanash, pse mbijetuan dhe ajo që ishte e ligjshme në komunitet, përballë asaj që ishte e ligjshme jashtë tij. E gjitha kjo është në strukturën e tregimit, në mënyrë që të bëjë atë që bënte muzika. Muzika na mbajti gjallë, por nuk është më e mjaftueshme. Njerëzit e mi janë duke u gllabëruar. Sa herë që ndihem në siklet për atë që shkruaj, mendoj: Si do të reagojnë njerëzit për librin, nëse e lexojnë? Kjo është mënyra ime për të qëndruar brenda hullive. Ata janë njerëzit për të cilët shkruaj. Si lexuese, jam e magjepsur nga librat letrarë, por librat që doja të shkruaja nuk mund të jenë vetëm apo thjesht letrarë, përndryshe do të minoja qëllimet e mia, do të humbja lexuesit e mi. Ja pse nuk dua që librat e mi ti quajnë ‘poetikë’, sepse nënkupton një pasuri të madhe. Unë dua të rivendos gjuhën që flisnin zezakët në fuqinë e saj origjinale. Kjo kërkon një gjuhë të pasur, por jo të ndërlikuar.

Çfarë nënkuptoni me ‘bisedë’?

Unë qëndroj me lexuesin, i mbaj dorën dhe i tregoj një histori shumë të thjeshtë për njerëz të ndërlikuar. Më pëlqen të punoj, të shqetësohem për këtë histori, e cila është një klishe, sepse përvoja e shprehur në të është e rëndësishme: një i ri kërkon fatin e tij; dy miq, njëri i mirë e tjetri i keq; një viktimë përsosmërish e pafajshme. Në letërsi njohim me mijëra histori të tilla. Më pëlqen të shpluhuros këto klishe dhe gjuhë, e t’i bëj të thonë çfarëdo lloj kuptimi që të kenë pasur fillimisht. Kritika ime e vërtetë për shumicën e librave bashkëkohorë, është se ata nuk vlejnë për asgjë. Shumica e librave që kanë njëfarë vlere, – librat që duan të thonë diçka, – trajtojnë ide dhe situata të vjetra.

A do të thotë kjo të punosh me folklorin dhe mitin?

Unë mendoj se mitet tani keqkuptohen, sepse ne nuk flasim me njëri-tjetrin në të njëjtën mënyrë me të cilën më flisnin mua, ndërsa rritesha në një qytet shumë të vogël. Në këtë mikrokozmos të vogël, dihej çdo gjë. Por ne nuk jetojmë atje ku kemi lindur. Mua m’u desh të ikja nga qyteti im për të punuar këtu; kjo ishte sakrificë. Ka një ndjesi të veçantë mbi familjen që unë nuk e kam. Kështu, mitet harrohen ose nuk u është kushtuar shumë vëmendje. Më lejoni t’ju jap një shembull: miti i fluturimit te vepra Kënga e Solomonit. Në qoftë se për disa lexues nënkupton Ikarin, në rregull, kjo është merita ime. Por kuptimi im është specifik: është për njerëzit me ngjyrë që mund të fluturojnë. Kjo ka qenë gjithmonë pjesë e folklorit të jetës sime; të fluturoje ishte një nga dhuratat tona. Nuk shqetësohem sa pa kuptim mund të duket. Ajo është kudo; njerëzit flisnin për të shpesh, madje gjendet te këngët shpirtërore dhe ungjijtë. Mbase mendimi ishte i qëllimshëm: – shpëtim, vdekje dhe gjëra të tilla. Por, ta zëmë se nuk ishte i tillë. Ç’kuptim mund të ketë kjo? Unë u përpoqa ta gjej te Kënga e Solomonit. Në librin e sapopërfunduar, Fëmija Katran, unë përdor një histori të vjetër, sepse, pavarësisht se është zbavitëse, me fund të lumtur, dikur më trembte. Historia flet për një fëmijë me ngjyrë, i cili përdoret nga një i bardhë për të kapur një lepur. Fëmija katran është edhe emër, si fjala zezak, që me sa mbaj mend, të bardhët e përdornin për t’u thirrur fëmijëve zezakë, vajzave zezake. Mua më dukej se katran ishte diçka e çuditshme në një histori uestern dhe kam zbuluar se edhe në mitologjinë afrikane ka një grua katran. Fillova të mendoja për katranin. Njëherë e një kohë, një gropë katrani ishte vend i shenjtë. Të paktën një vend i rëndësishëm, sepse katrani përdorej për ndërtime. Erdhi natyrshëm nga toka. Pati mbajtur të pandarë gjëra të tilla si barkën e vogël të Moisiut dhe piramidat. Te vepra ime, fëmija katran u formësua për të nënkuptuar gruan me ngjyrë që mund të mbajë gjërat e pandara. Historia ishte një pikënisjeje drejt historisë dhe profecisë. Kjo është ajo që nënkuptoj me shpluhurosje të mitit, këqyrjen e tij nga afër për të parë se çfarë mund të ketë në brendinë e tij …

A mendoni se ky lloj të shkruari është i rrezikshëm?

Po. Mendoj se unë mund të ushtroj të gjitha llojet e të shkruarit. Por e vështirë për mua është të jem e thjeshtë, të kem histori jo të ndërlikuara me personazhe të ndërlikuara në to, për ta pastruar gjuhën ashtu si duhet në të vërtetë. Dikush përpiqet të vrasë një dragua vërtet. Ju nuk e vrisni dot, por duhet të zgjidhni një punë që ia vlen ta bësh. Unë mendoj se zgjedh punë të vështirë për veten time dhe mund të mos ia dal mbanë gjithnjë. Në veprat e mia dua të ketë një grimë emocioni dhe kjo do të thotë të afrohesh buzë sentimentalizmit ose të jesh i gatshëm ta lësh të marrë udhën e vet dhe më pas të tërhiqesh. Kështu, sot tregimet duken të dala mode. Por të rrëfyerit mbetet mënyra më e mirë për të mësuar ndonjë gjë, qoftë histori, qoftë teologji, ndaj dhe unë vazhdoj me formën rrëfyese. Nuk ekziston vallë rreziku se, trillimi që keni përshkruar do të pëlqehet për diçka që nuk është? Ju shqetëson ndonjëherë kjo gjë? Jo. Njerëzve të cilët nuk kanë shije shumë të hollë për leximin, trillimi im mund t’u duket “i mrekullueshëm”. Këta njerëz kanë shumë vlerë për mua, sepse unë nuk jam kurrë e sigurt se ajo që atyre u duket “e mrekullueshme”, përbën ose jo vlerë për trillimin. Shpresoj t’u ngjallë interes njerëzve që kanë shije shumë të hollë për leximin. Ajo që vërtet do të doja të bëja tani është të ngjallja interesin e të dyja kategorive në të njëjtën kohë. Për shembull: ndonjëherë ndiej sikur te Kënga e Solomonit, luaj në galeri, sepse duhet t’i nxis lexuesit të shohin njerëz që ata mbase nuk duan t’i shikojnë. Ju nuk e shihni Pilatin. Në të vërtetë ju nuk e shikoni një njeri si Çolli te vepra Syri më i Kaltër. Ata janë gjithmonë prapaskena, jo personazhet kryesore në historitë e tyre. Në mënyrë që të shikojmë këto personazhe në veprat letrare, duhet tërhequr lexuesi, të mbahet njëfarë pozicioni si rrëfimtar, të arrihet pak afri.

Si botuese, ju kërkoni cilësi në punën e të tjerëve. Çfarë mendoni se e veçon veprën tuaj letrare? Çfarë e bën atë të mirë?

Gjuha, vetëm gjuha. Gjuha duhet të jetë e kujdesshme dhe jo e sforcuar. Ajo nuk duhet të humbasë, por duhet të parashtrojë dhe të provokojë njëherësh. Ka diçka që njerëzve me ngjyrë u pëlqen shumë: të thonë, t’i mbajnë në gjuhë, të eksperimentojnë dhe të luajnë me fjalët. Kjo është dashuri, pasion. Funksioni i saj është si ai i një predikuesi: t’ju bëjë të ngriheni nga vendi, t’ju bëjë të humbisni dhe të dëgjoni vetveten. Më e keqja që mund të ndodhë, do të ishte humbja e asaj gjuhe. Ka disa gjëra që nuk mund t’i them pa iu drejtuar gjuhës sime. Është e tmerrshme të mendosh se një fëmijë me pesë kohë të tashme në gjuhën e vet, kur vjen në shkollë ballafaqohet me libra që nuk kanë të krahasuar me atë gjuhë. Dhe pastaj, në lidhje me gjuhën e tij (ku gjuha është vetë ai) i tregojnë gjëra që ndonjëherë shkaktojnë dëm të pandreqshëm. Mbase ai kurrë nuk do të mund ta mësojë prejardhjen e afrikanizmave në gjuhën e tij; mund të mos dijë edhe që “ijë” është fjalë e vërtetë apo se fjala “duzinë” e ka njëfarë kuptimi. Kjo është pasojë vërtet mizore e racizmit. Unë e njoh anglishten standarde. Dua ta përdor që të ndihmoj në ringritjen e gjuhës tjetër, një lingua franceze. Pjesës së procesit të shkrimit për të cilën shqetësohem, po i vjen zëri pa disa hollësira praktike që do ta drejtonin vëmendjen e lexuesit te tingulli. Një mënyrë është që të përdorin ndajfoljet për të përshkruar mënyrën se si dikush thotë diçka. Unë përpiqem të shkruaj dialogun e mëposhtëm në mënyrë që lexuesi ta dëgjojë. Kur Eva te vepra Sula, i vë zjarrin të birit, vajza e saj shkon në dhomën lart për t’i treguar dhe Eva pyet: “Është?”, gjë të cilën mund ta dëgjoni nga goja e çdo gjysheje që pyet “është?” dhe kështu ju jeni të bindur që: a) ajo e di atë që sapo i thanë; b) nuk do të bëjë asgjë për të; dhe c) nuk do të flasë më për të. Ky tingull është i rëndësishëm për mua.

Jo të gjithë lexuesit mund ta kuptojnë këtë gjë.

Nëse them “Heshtje varri”, atëherë ky informacion nënkupton pikërisht atë që thotë, por për të zinjtë ka kuptimin që nga çasti në çast dikush do të thotë një gënjeshtër të madhe. Ose do të tregojë se kush vdiq, apo me kë shkon filani apo fistëku. Lexuesit zezakë do të qeshin me vete. Ka një nivel vlerësimi që u bie në dorë vetëm njerëzve që kuptojnë kontekstin e gjuhës. Analogjia që më vjen ndër mend të përdor është xhazi: nga njëra anë është i hapur, por nga ana tjetër edhe i ndërlikuar, i vështirë për t’u kapur. Kurrë nuk i kam kërkuar Tolstoit të shkruajë për mua, një vajzë e vogël me ngjyrë në Lorain, Ohajo. Kurrë nuk i kam kërkuar Xhojsit të mos përmendë katolicizmin apo botën e Dublinit. Kurrë. Dhe nuk e di pse duhet të më kërkoni t’ju shpjegoj jetën tuaj. Ne kemi shkrimtarë të shkëlqyer që bëjnë këtë gjë, por unë nuk jam një prej tyre. Kjo është çështja e të qënit universal, që për mua është fjalë e zhveshur nga çdo lloj kuptimi. Folkneri shkroi atë që mendoj se mund të quhet ‘letërsia rajonale’ dhe iu botua në tërë botën. Është e mirë, -dhe universale, -sepse është shkruar posaçërisht për një botë të veçantë. Këtë dua të bëj edhe unë. Nëse do të përpiqesha të shkruaja një roman universal, do të ishte gjë e kotë. Pas kësaj pyetje qendron sugjerimi se të shkruash për njerëzit me ngjyrë, në njëfarë mënyre do të thotë të pakësosh të shkruarit. Sipas pikëpamjes sime, ekzistojnë vetëm njerëz me ngjyrë. Kur them “njerëz”, kjo është pikërisht ajo që nënkuptoj. Shumë libra të shkruar nga njerëz me ngjyrë për njerëzit me ngjyrë, e kanë pasur këtë “universalitet” si barrë. Ata shkruajnë për të tjerë lexues, përveç meje.

Një nga ankesat në lidhje me veprën tuaj letrare qoftë në shtypin afro-amerika, qoftë në atë të bardhë, është që ju shkruani për njerëz të pazakontë, njerëz që nuk janë përfaqësues?

Ky lloj gjykimi sociologjik është shumë i përhapur dhe i dëmshëm. “Romani A është më i mirë sesa romani B ose C, sepse A përafrohet më shumë me natyrën e vërtetë të të zinjve.” E pafalshme. Unë vetë jam e magjepsur nga njerëz që janë të jashtëzakonshëm, sepse tek ata mund të gjej atë që vlen edhe për të zakonshmen. Ka libra të shkruar nga shkrimtarë me ngjyrë, që flasin për jetën e zakonshme të njerëzve me ngjyrë. Unë nuk shkruaj libra të tillë. Shpesh lexuesit me ngjyrë më pyesin: “Pse janë librat tuaj aq melankolikë, të trishtuar? Pse nuk shkruani ndonjëherë për diçka që tregon mbarësi, për marrëdhënie të shëndetshme? ” Unë nuk shkruaj për anën komike që nënkupton bashkimin e sekseve. Unë shkruaj për atë që mendoj se mund të quhet mënyrë tragjike, ku ka katarsis, zbulim, përndritje. Ka dallim të madh mes tyre, por unë prirem drejt anës tragjike. Ndoshta kjo vjen sepse në shkollë si lëndë të dyta pata studiuar klasikët. Mendoj se me këtë lidhet edhe çështja e nostalgjisë. Rreziku i të shkruarit për të kaluarën, -siç kam bërë unë, -është ta romantizosh atë. Nuk mendoj se unë vetë veproj kështu, por e ndjej se njerëzit ishin më interesantë dikur sesa tani. Më duket se më përpara gratë dhe burrat kanë pasur sjellje më të skajshme dhe ndryshe nga kohët e sotme, njerëzit i pranonin pa problem. Në komunitetin e njerëzve me ngjyrë ku jam rritur edhe vetë, ka pasur sjellje të pazakonta dhe liri, më shumë prirje për të shprehur veçoritë vetjake, por në përputhje të plotë me mbijetesën e fshatit, fisit. Para se të na vinin para syve mikroskopë sociologjikë, njerëzit bënin gjithçka dhe askush nuk dëbohej nga qyteti. Dua të them që tek vepra Sula, komuniteti nuk e përzuri atë. Ata nuk pranuan as ta lanin, as ta varrosnin. U mbrojtën prej saj, por ajo ishte pjesë e komunitetit. Ata pak njerëz të bardhë, të përjashtuar nga bota respektuar e të bardhëve që shfaqet tek Sula, ishte në lagjen tonë. Në familjen time, ka pasur njerëz me të vërtetë interesantë, që pranonin të ishin sido që të ishin. Kjo pranohej ndoshta sepse në botën e jashtme, njerëzit e pazakontë duhej të ishin ose shërbëtorë, ose punëtorë fabrike të nivelit të ulët. Ata kishin një gamë të gjerë emocionesh dhe aktivitetesh dhe kur filloj të shkruaj, mendja më shkon pikërisht te këta njerëz. Kur të shkoj në kolegje, studentët thonë: -Kush janë këta njerëz? Ndoshta kjo ndodh sepse tani të gjithë duken se përpiqen të jenë ‘të drejtë’. Vënia e emrit është një temë e rëndësishme në veprën Kënga e Solomonit.

 Mund të na shpjegoni domethënien e saj?

Unë nuk i kam ditur kurrë emrat e vërtetë të miqve të tim eti dhe ende nuk i di. Përdornin emra të tjerë. Një pjesë e kësaj ka të bëjë me cungimin kulturor, kurse pjesa tjetër me mospranimin e emrit që u është dhënë në rrethana ku nuk kanë patur mundësi zgjedhjeje. Nëse vini nga Afrika, emri juaj humbet. Kjo është tepër problematike, sepse ai nuk është thjesht emri yt, por familja jote, fisi yt. Po kur të vdisni, si mund të bëni lidhjen me paraardhësit tuaj nëse keni humbur emrin? Kjo është vrajë e madhe psikologjike. Gjëja më e mirë që mund të bëni është të merrni një tjetër emër që bëhet juaji, sepse pasqyron diçka tuajën, apo zgjedhjen tuaj. Shumica e emrave tek Kënga e Solomonit janë të vërtetë. Emrat e muzikantëve për shembull. Kam përdorur emra biblikë për të treguar ndikimin e Biblës në jetën e njerëzve me ngjyrë, frikën dhe respektin e tyre për të, bashkë me aftësinë e tyre për ta shtrembëruar sipas qëllimeve të tyre. Kam përdorur edhe emra të periudhës para-kristiane për të dhënë kuptimin e një përzierje të kozmologjive. Personazhi librit, Milkmen, është i detyruar të mësojë kuptimin e emrit të tij dhe emrat e gjërave. Në gjuhët afrikane nuk ka asnjë fjalë për ‘patate e ëmbël’, por ka një fjalë për çdo varietet të saj. Çdo gjë është e veçantë dhe e ndryshme; sapo i vini diçkaje emrin, keni pushtet mbi të. Milkmeni duhet të eksperimentojë me elementet. Ai futet brenda në tokë dhe më vonë ecën në sipërfaqen e saj. Futet dy herë nën ujë. Fluturon në ajër. Kur ecën në tokë, ndjen një pjesë të saj dhe kjo është arritja e moshës së pjekurisë, fillimi i aftësisë së tij për t’u lidhur me të kaluarën dhe të perceptojnë botën si të gjallë.

Pak më parë përmendët rëndësinë e tingullit. Më duket se puna juaj është edhe tejet pamore dhe e shqetësuar për vizionin, për të parët?

Ka raste kur në shkrimet e mia nuk mund të eci përpara, edhe pse e di saktësisht se çfarë do të ndodhë dhe cili është dialogu, sepse unë nuk kam skenë, apo metaforë nga ku ta filloj. Sapo arrij të shoh skenën, ndodh gjithçka. Tek Sula, Eva pret të kthehet burri i saj i humbur për një kohë të gjatë. Nuk është e sigurt si do të ndihet, por kur largohet, ai i bie borisë së makinës së tij të gjelbër Model-T Ford. Ndërkohë që dëgjohet “ty-tyja” e borisë, Eva e di se e urren të shoqin. Botuesi im më tha se në atë kohë nuk ka patur makina të tilla dhe pata shumë probleme për të rishkruar skenën, sepse duhet të ruaja ngjyrën dhe tingullin. Më në fund shtova edhe një grua me fustan të gjelbër, e cila karakterizohej nga e qeshura e një qyteti të madh, një tingull i huaj në këtë rrugë të atij qyteti të vogël, që e përdora në vend të tungullit të borisë. Me fjalë të tjera, unë e mendoja Sulën si pasqyrë të plasaritur, copëzat dhe pjesët e së cilës duhet t’i shohim një e nga një dhe pastaj t’i bashkojmë. Tek vepra Syri më i Kaltër, përdora një histori abetareje, me fotot e një familjeje të lumtur, si suazë ku pranohej qytetërimi i jashtëm. Abetarja me fëmijët e bardhë ishte mënyra si u paraqitej jeta njerëzve me ngjyrë. Ndërsa vepra vazhdonte, doja që versioni me abetaren të botohej i copëzuar dhe i turbullt, gjë që shpjegon edhe paraqitjen tipografike tw saj.

Veprat e kujt shkrimtarëve të sotëm vlerësoni?

Nuk më pëlqen të bëj lista, sepse gjithmonë mbetet dikush jashtë, por në përgjithësi mendoj se tani në pararojë janë shkrimtarët Amerikës së Jugut. Unë tani do të ankohesha për gjendjen e kritikës. Ka qenë një kohë kur poetët e mëdhenj ishin kritikë të mëdhenj, kur artisti ishte kritik. Tani duket se nuk ka një mendje të mëdha, nuk ka audiencë të madhe kritike për shkrimtarin. Mua më duhet ende të lexoj kritikën që e kupton punën time, apo që është përgatitur për të kuptuar atë. Nuk shqetësohem nëse kritikut i pëlqen, apo jo. Unë do të doja të ndihesha më pak i veçuar. Është si të kesh një gjuhëtar i cili nuk e kupton gjuhën tënde, por të tregon se çfarë thua. Stenli Elkin (Stanley Elkin) thotë se duhet letërsi e madhe, që të ketë kritikë të madhe. Unë mendoj se është e anasjellta. Po të kishte kritikë më të mirë, do të kishte edhe libra më të mirë.

Përktheu: Fari Laçka

"Shqip"