Gjuha e Mujit

Çfarë gjuhe fliste Muji i Ciklit të Kreshnikëve?

Pyetja në vetvete tingëllon absurde, meqë Muji si personazh i Ciklit të Kreshnikëve në versionin shqip, nuk mund të flasë veçse shqip.

Nga ana tjetër, dinamikat narrative të Ciklit zhvillohen gjithnjë si ballafaqime mes turqve (Mujit, Halilit dhe çetës së tyre) dhe kaurëve (shkjave, njerëzve të Kralit). Me të drejtë është vënë në dukje nga disa studiues, se fjala turk, në këtë kontekst, i referohet fesë myslimane të Mujit me shokë, jo etnisë ose kombësisë së tyre.

Kështu, kur Jevrenija shkije i thotë të jëmës se i pëlqen “Sokole Halili”:

E ama ngjat m’i ka qillue,
nji shplakë ftyrës çikës ia ka dhanë
Dashtni n’turk tha, qysh me m’xanë,
fesë e fisit marre me na i lanë?

Siç e vëren Lambertz-i duke analizuar pikërisht këtë pasazh, koncepti i kombit është krejt i panjohur [për Ciklin].

Nga ana tjetër, te Muji e Behuri, Muji i flet kalit të vet turqisht:

turçe gjogut po i bërtet

[Përkundrazi, Halili i flet gjogut të vet shqip (te Halili merr gjakun e Mujit):

Edhe shqyp ai gjogut m’i ka britë

Lambertz-i vëren se vargu i mësipërm ka kuptim vetëm në kontekstin ku Halili u ka folur më parë shkjeve; me fjalë të tjera, ai u ka folur atyre serbisht, ndërsa gjogut të vet ia kthen në shqipe.]

Turqisht u flet Muji zanave edhe te Deka e Halilit:

Zadrani Mujin e ka rrxue
Edhe Muja Zadranit po i thotë:
- Tri fjalë turçe a po m’len me i thanë?

Edhe djali i Mujit, Omeri, i flet turqisht kalit të vet, siç duket nga ky pasazh nga Omeri prej Mujit:

Kur ka marrë djali n’gjog me hypë
n’vithe t’gjogut s’und i ka mrri
e turqisht gjogut i ka britë:
- Në t’thaçin gjok, si t’kanë thanë,
n’dyu gjuj ti për me ra,
n’vithe tua un për me hypë.

Këtë të dhënë, nga universi narrativ i Ciklit, Lambertz-i e shpjegon si rezultat të një keqinterpretimi, nga ana e rapsodëve sllavë, të gjuhës së huaj që flet myslimani, ose “turku” (në kuptimin e përkatësisë fetare, jo kombëtare); dhe se turçe, në këtë rast, nuk do të thotë turqishte, por gjuhë që flet myslimani në përgjithësi.

Ky shpjegim i Lambertz-it do të qëndronte, me kusht që të pranonim se këngët e Ciklit shqip janë përkthime të versioneve sllave; gjë që fokloristët dhe etnologët në Shqipëri e kanë kundërshtuar me të madhe.

Nga ana e vet, albanologu Robert Elsie me të drejtë e shpjegon emrin Gjeto Basho Muji si  Ĉetobaša Mujo, ose “Mujo kreu i çetës ose kapobanda”, në serbishte); madje përsiat se ky mund të ketë qenë personazh historik, i përmendur në një dokument gjermanisht të shekullit XVIII, ku thuhet:

Von Gross Kladuscha, da am maisten tschettiert würdet: der Haram-Bassa Mustaffa, dess Hernizo Brueder, sonsten Khasslitschitsch Musstaffa genandt.

(“Nga Kladusha e madhe, ku mbizotërojnë çetat, Mustafa Harambashi dhe vëllai i tij Hrnjico, i njohur ndryshe edhe si Mustafa Hasliçiç”). Të kihet parasysh se Mujo është shkurtim (hipokoristik) i njohur i emrit Mustafa, ndërsa Harambash ka kuptimin “kapedan i kaçakëve” (gjermanisht: Räuberhauptmann).

Sikurse Gjergj Elez Alia, gjithnjë sipas Elsie-t, përkon me sllavo-boshnjakun Alija Djerzelez dhe turkun Gürz Ilyas.

Në rastin e Gjeto Basho Mujit, sikurse në rastin e Gjergj Elez Alisë, do vërejtur struktura tripjesëshe e emrit – që për Mujin është paretimologjike, sa kohë që Gjeto Basho është një shtrembërim i “çetobashit” boshnjak, dhe vetë Muji, në ndonjë këngë të Ciklit quhet Qeto ose Çeto Bashe Muji (p.sh. te Deka e Halilit, e botuar në Leka, në 1932).

Sipas Çabejt dhe autorëve të tjerë struktura tripjesëshe e emrit është tipike për shqiptarët e trevave veriore, myslimanë dhe katolikë (Dedë Gjo Luli) dhe dikur edhe jugore (në Labëri dhe në zonën e Bregut: Zenel Gjoleka nga Zenel Gjon Leka; Koço Gjipali nga Kiço Gjin Pali, pa përmendur pastaj Gjin Bua Shpatën nga Mesjeta), dhe mund të interpretohet si element arbëror arkaik në cikël.

Për t’u përmendur është edhe Arnaut Osmani, personazh që del edhe në ciklin serb edhe në ciklin shqiptar (disa herë në këtë të fundit) dhe që, me emrin që ka, nuk është se e konfirmon gjë përkatësinë etnike shqiptare të agallarëve të tjerë të Mujit; meqë në një mjedis etnikisht “arnaut”, nuk ka shumë kuptim ta quash dikë Arnaut.

Punët ngatërrohen edhe më, kur dëgjojmë historinë e këtij personazhi, siç ia tregon ky vëllait të vet të cilin s’e ka njohur ende (te Arnaut Osmani e Hyso Radoica):

Atherë foli Arnaut Osmani:
- Fisin tem djalë po ta kallxoj,
Se prej Zaharës vetë jam,
unë jam kenë i grues së vejë,
zenjine nana â kenë,
gjysën e shehrit të veten e ka pasë;
kur Muji në Zaharë ka ra,
luftë të madhe Muji ka ba
edhe të tanë shehrin e dogj
e n’oborr të kishës Muji më ka gjetë,
në bukuri Muji m’ka lakmue,
para vedit n’shalë më ka marrë
e n’Jutbinë Muji më ka çue…

Më pas e merr fjalën Hysoja, për të treguar se edhe ai ishte prej Zaharës, i grues së vejë dhe se Muji ia pati marrë rob vllanë e vogël dhe se nana e tij i kish marrë borxh krajlit e s’ia kish shlyer dot, prandaj ishte detyruar t’ia jepte peng të birin e vetëm që i kish mbetur, Hyson.

Lambertz-i vëren, me këtë rast, se Arnaut Osmani kish lindur sllav, dhe kishte marrë emrin Arnaut vetëm pasi ishte bërë mysliman, duke marrë edhe mbiemrin “Osmani”. Në Cikël, ai njihet (sipas Lambertz-it, por jo Skendi-t) edhe si Dizdar Osman Aga – në turqishte dizdar është komandanti i kështjellës (italisht castellano), ose si Temkoviq Osmani. Lambertz-i shënon edhe se emri i tij fillestar, ose serb i krishterë, ishte Tanak.

Nga ana tjetër, Hyso (vëllai i humbur i Arnautit) mua s’më tingëllon si emër sllavi të krishterë; dhe ndoshta Lambertz-i e merr me mend origjinën e krishterë të Arnaut Osmanit në bazë të këtyre fakteve: që Muji e gjen atë në oborr të kishës; që ai ishte nga Zahara (Zara), qytet i krishterë në Dalmaci (po ajo Zarë që do të priste, pak më vonë, një koloni të vogël arbëreshësh nga zona e Shkodrës); dhe që Hysoja vetë ishte oborrtar i krajlit.

Të tërheq vëmendjen në vargjet e mësipërme që Muji e gjen Arnaut Osmanin “në oborr të kishës”: kjo mund të interpretohet edhe si metaforë për konvertimin e fëmijës nga të krishterë në mysliman. E habitshme është edhe arsyeja pse Muji e merr këtë fëmijë me vete: jo sepse i vjen keq për të, as sepse i duhet për ta rritur si skllav ose si oborrtar ose për çfarëdo shërbimi tjetër, por sepse “n’bukuri e ka lakmue.”

Si virtyt i pamjes, bukuria nuk ndahet nga lakmia, brenda etosit të Ciklit.

Në një këngë tjetër (Muji e Jevrenia), Arnaut Osmani u thotë agallarëve të tjerë se “un meshë mirë dij me çue”; edhe pse i rrëmbyer i vogël prej fisit të vet sllav të krishterë, ky “shqiptar” i adoptuar i mban mend disa gjëra nga fëminia dhe e kapërcen me sukses provën e qiririt (duke e prerë qiririn mes për mes me shpatë, pa e fikur), e cila duhej të tregonte nëse ky ishte vërtet i krishterë apo jo – të jetë kjo jehonë, sado e ndërmjetësuar, e laramanisë së disa shqiptarëve?

Po çfarë gjuhe fliste, pra, Muji i Ciklit të Kreshnikëve shqip, sa kohë që asgjëkundi nuk pohohet, në tekstet ekzistuese, se fliste shqip?

[Lambertz-i përmend një variant minor kënge ku rapsodi shqiptar e ndërron fjalën turçe me fjalën shqip, pasi e kupton kontradiktën midis heroit të një kënge shqip dhe faktit që ai flet turçe ; por nuk ka dyshim se varianti me turçe është autentik.]

Nëse Cikli në versionin shqip nuk është doemos përkthim i versionit sllav, atëherë do të pranojmë se, të paktën në disa prej këngëve, Muji trajtohet si “turk” jo vetëm nga feja, por edhe nga gjuha që flet; ndoshta ngaqë, për mendësinë e një rapsodi mysliman të periudhës osmane, atributi i të qenit “turk” jo vetëm në fé por edhe në gjuhë, do t’ia ngrinte vlerat heroit, sidomos në luftë me shkjaun kaur.

Një shpjegim tjetër do të ishte edhe se Muji e përdorte turqishten si lingua franca, kur komunikonte me shkjaun e krishterë, edhe pse kjo duket si e pabesueshme, në kushtet e kontakteve të përditshme që kishin me shkjaun kreshnikët e Ciklit.

Përndryshe, do t’i besojmë versionit të Lambertz-it, se fjala turçe i referohet çfarëdo gjuhe që fliste një “turk” ose një person i fesë myslimane, nga pikëpamja specifike e kallëzimtarit serb-boshnjak të eposit.

Bibliografi

1. Lambertz, M., Die Volksepik der Albaner, Halle (Saale) M. Niemeyer, 1958.

2. Elsie, R. Some Observations on Albanian and Bosnian Epic Traditions. Paper given at the international Albanological conference: “50 Jahre Albanologie an der LMU München,” Wessobrunn, Germany, 23-25 June 2011.

Marrë nga Peizazhe të Fjalës