Letrës së Kadaresë për Nexhmijen mund t’i bëhet më shumë se një lexim

Shtypi i pardjeshëm kish publikuar një letër të gjatë që Ismail Kadare ia ka dërguar Nexhmije Hoxhës në vitin 1973, 26 prill. Para të pardjeshmes janë publikuar dhe do letra të tjera të shkruara nga i njëjti person e të dërguara në të njëjtën adresë, në atë të Nexhmijes. Dhe është kjo e fundit që i ka nxjerrë në dritë. Për të bërë këtë ka shfrytëzuar gjyqin që po i bëhet, i hapur nga vetë Kadare, lidhur me të drejtën e pronësisë mbi dorëshkrimin e librit ‘Dimri i Vetmisë së Madhe’, që ndodhet në duart e saj. Këto letra nuk do ta kishin parë dritën e botimit, të paktën jo tani, sikur Kadare “të mos ish krruajtur” me kërkesën për dorëshkrimin e librit të famshëm. Por në kundërshtim me çfarë është pritur, letrat e publikuara nuk zbulojnë ndonjë gjë kushedi se çfarë në dëm të shkrimtarit.

Të kuptohemi, ato janë letra që ai ia ka dërguar gruas së diktatorit komunist, e qoftë dhe për këtë arsye, Kadare do donte ose t’mos ekzistonin, ose t’mos publikoheshin. Një korrespondencë e tillë, që flet për një marrëdhënie të qëndrueshme, e mirëbesimi putativ, mes të dyve (“unë vetë ju kam thënë se pas botimit, kam ndër mend ta rishikoj veprën në bazë të vërejtjeve dhe sugjerimeve”, i kujton Kadare një premtim që ia ka dhënë, duke na bërë të mendojmë se takimet mes tyre kanë qenë, në mos tjetër, të kollajta për t’u realizuar nga shkrimtari e të pranuara pa shumë xanxa nga gruaja më e pushtetshme në Shqipëri) është me siguri, dhe apriori, një yçkël në biografinë e Kadaresë; është ai vetë i pari që vuan më së shumti prej kësaj yçkle. Përveç kësaj, nga kjo letër del që ai, në të mirë e në të keq, ishte pjesë e regjimit me të gjitha efektet, frikërat, pasiguritë, favoret, paranojat, etj. Dhe kjo gjë është e ditur.

Por në këtë mes është interesante përmbajtja e letrës, e cila nuk duket se është nga ato që mund ta komprometojë Kadarenë në sytë e lexuesve shqiptarë. Nga një lexim korrekt, i imët dhe i shtruar i kësaj letre (është një lexim që do t’ua sugjeroja atyre që i japin një domethënie kësaj letre, e sidomos atyre që duan të kenë një mendim të mirëpeshuar për Ismail Kadarenë) mund të arrihet në të paktën dy përfundime. Së pari, nuk kemi të bëjmë me një letër tipike të atyre kohëve. Ka një çtendosje të pazakontë stilistike në këtë letër dërguar “atje lart”. Sikur t’ia heqësh zhguallin ideologjik, letra do dukej si pa kohë; madje, do dukej si letër e një shkrimtari dërguar një kolegu, a një botuesi, a një instance të thjeshtë eprore. Frazat janë të zhdërvjellta, dhe tek-tuk më të rafinuara se sa pritet të jenë në atë letër. Ka disa pasazhe pra që i japin letrës një përmasë nazike, që vetë letra në fjalë nuk e meriton. “Flamurtarët e vërejtjeve [që më bëhen mua] i ndërrojnë ato shpeshherë: kur e shikojnë se një palë vërejtje nuk zënë vend, ata vrapojnë të gjejnë të tjera, bile shpesh në kundërshtim me të parat”, shkruan diku Kadare me një eksitim novelisti. Ndërsa pak më poshtë flet për rolin e atij që përballon presione, rol që luhej rëndom ato kohë, por Kadare i vë emër këtij roli dhe e përmend në mënyrë tinzare, dmth duke e refuzuar: “S’kam dashur asnjëherë t’jua them këto sepse nuk desha ta vë veten në rolin e shkrimtarit që ‘përballon presione’.” Në një moment të tretë ai merr pozën e kokoroçit ngrehaluc, që arkivon pickime të të tjerëve për legjitimuar ‘akte vetgjyqësie’ në një të nesërme. “Ironinë e tyre të heshtur e kam ndjerë vazhdimisht pas shpinës sime, gjatë kohës që punoja mbi romanin. Unë këtë ironi e kam të vështirë ta harroj”, i thotë ai ‘shoqes’ Hoxha. Më tej, nyjëton si pa të keq shprehje, që mund të binin ligsht në veshët e një njeriu të nomenklaturës, s’ka gjë se ai i nyjëton për t’i denoncuar e për t’u distancuar, si “roman për Pallatin”, “lufta brenda për brenda Byrosë Politike”, etj.

Së dyti, letra, ndonëse i është dërguar gruas së diktatorit, nuk ka atë tension politik e ideologjik që një letër e tillë do kish sipas shumë gjasash në rastin, kur dërguesi do të ish dikush tjetër i sërës së Kadaresë. Në gjithë atë letër që ka një mijë deri në një mijë e pesëqind fjalë, përmendet dy herë fjala ‘parti’, madje e asocjuar me termin lapërdhar ‘interes’ (interesi i partisë, thuhet), shtihet në punë apelativi shoqja/shoku (letra fillon me fjalët ‘shoqja Nexhmije’), dhe diku ka një ngrefosje prej antisovjetiku që pretendon se sulmohet prej pro-sovjetikëve. Kur vjen puna që don të thotë një fjalë të mirë për romanin e vet (nuk duhet harruar që po ia thotë Nexhmije Hoxhës), Kadareja e përkufizon atë si “të vlefshëm, militant”, dhe si “një roman që populli e pëlqen”. Siç shihet, përcaktorët janë zgjedhur në mënyrë dhelparake. Vetëm adjektivi ‘militant’ është i fajshëm, por nga ana tjetër, ky adjektiv është minimal e minimalist; duket se është aty për ta bërë vlerësimin e librit të pranueshëm për Nexhmijen (Kadare ka lëvizur gjithë kohën në kufirin që ndante luajalitetin e devocionin ndaj regjimit me armiqësinë ndaj të njëjtit regjim, dhe fjala ‘militant’ në këtë rast duket sikur ka funksionin t’mos e largojë shumë nga ky kufi). Ndërsa në një moment tjetër, teksa i duhet të flasë për veten, ai thotë: “Unë nuk kam qëllim tjetër në jetë veçse të shkruaj aq sa të mundem më shumë dhe më mirë për këtë popull dhe për këtë vend”. Ky është një moment, që personalisht më bëri shumë përshtypje. Dhe ka shumë gjasa t’u ketë bërë përshtypje të gjithë atyre që kanë jetuar në komunizëm e që kanë një ide të mirë se çfarë ka qenë komunizmi, veçantërisht ky i Enver Hoxhës. Dhe i Nexhmijes. Jam i prirur të mendoj (ndoshta jam naiv?), që kjo frazë, në të cilën ai përcakton veten dhe qëllimin e tij, është mbajtur nergut e pandotur me fjalën ‘parti’. Ishte një gjë e udhës që në një rrethanë të tillë ta fusje përdhunshëm partinë si element që përkufizonte çdo qëllim, çdo qasje e çdo kokëçarje individuale atëbotë; do ish d’obbligo nëse për këtë qëllim e për këto kokëçarje flitej me gruan e diktatorit. Ndërsa Kadare nuk e bën.

Me këtë nuk është se po kërkoj copëra heroike në jetën e Ismail  Kadaresë, pasi jeta e tij vetëm heroike nuk ka qenë; përkundrazi, ka në jetën e tij plot gjeste që dëshmojnë të kundërtën, dmth që Kadare ka qenë një dhjaks e gjysmë. Në këtë shkrim thjesht u përpoqa të lexoj ‘saktësisht e ashtu si duhet’ një tekst. Ky tekst nuk është se ka nëntekste, por do të ishte trashanike ta lexoje duke injoruar kontekstin. E duke mbajtur në mendje kontekstin, letra të bën përshtypje – po përsëris – për shtendosjen e non-chalance-ën ideologjike. E dikush që nuk arrin ta dallojë këtë non-chalance, ose injoron/s’njeh kontekstin, ose është veç i prirur të kërkojë qime në një vezë, që në të vërtetë i ka ca qime.