Homazh Sallakut, sot, në 80 vjetorin e tij të lindjes (Një libër për atë)

E kam shkruar në prag të shekullit të ri, kur tashmë kapitulli i diktaturës enveriane kish dhjetë vjet që ish mbyllur. Librin e pata të vështirë sepse heroi që kam përshkruar në faqet e tij, jo më larg se para një viti, ishte në mes nesh i gjallë, i shëndetshëm e i këndshëm si përherë. Janë më të kollajtë librat për njerëz të vdekur para njëmijë apo pesëqind vjetësh. Janë më të lehtë flakërimet e penës për bëma e thënie, për të cilat nuk gjenden dëshmitarë që t’i hedhin poshtë. Por njerëzit nuk i pranojnë lehtë vlerësimet monumentale për një njeri, që pasi lexojnë një libër për të, e takojnë çdo ditë në rrugë, në plazh a restorant dhe e shohin të dalë nga porta e një banje duke ulur sytë poshtë në pantallona, që të sigurohet se nuk i ka harruar zbërthyer. Nuk i pranojnë edhe kur këto vlerësime madhore ai i meriton, sikurse i meriton Skënder Sallaku.

Askush nuk do ta mbajë mend atë për një fjalim të zjarrtë në ndonjë kuvend, për shpalljen e ndonjë manifesti sipër një tribune, për ndonjë intervistë historike në radiot, që nga mijëra kilometra larg synonin përmbysjen e diktaturës në Shqipëri. Do ta mbajnë mend të ketë rrëfyer me zë të ulët qindra e qindra histori si kjo:

Në periferi të Tiranës, një fshatar ka therrur një viç dhe ua shet mishin e freskët qytetarëve, që vijnë deri aty mbi biçikleta.

-“Sa e mban kilogramin?” pyesin fshatarin.

-“Pesëqind lekë, o la!”

-“Tmerr!”  i a bën një qytetar. “Ke qënë ndonjëherë në dyqanet e shtetit, ti, xhajë?  Njëqind e pesëdhjetë, e shet shteti! Kaq e mban çmimin shteti! E kur shteti e mban…

-“Mirë, o çun,” e ndërpret fshatari, “shko m’ dyqan të shtetit!”

-“Atje nuk ka mish, paaa…”

-“E di si osht puna, o çun?… Edhe una, po të mos kisha mish, njiqind e

pesëdhjetë lekë kisha me e mbajtë çmimin!”

Shumë nga këto rrëfenja gjembaçe që qarkullonin si të thëna prej tij, Sallaku mund të mos i ketë treguar. Ai e dinte ngarkesën e kësaj kontrabande që qarkullonte si e dalë nga hambarët e tij, por Sallaku nuk bëri asnjëherë ndonjë deklaratë publike të llojit “ky mall nuk është i imi”. Ama të gjithë kishin bindje të patundur se në mos i kishte thënë të tëra ato anekdota, gjysmat po. Se ai qe nga ai soj që nuk rrinte dot pa i thënë. Se e kish natyrën dhe djallëzinë e fshehur edhe që t’i tregonte, edhe me mirënjohje të fshehur, t’i pranonte kur ia vishnin.

Ai nuk e pat të lehtë artin e humorit “që kafshonte”, nën frikën e ndëshkimit të tmerrshëm që vinte pas. Por e kish ku e ku më të lehtë se burrat që merrnin penën të gjenin virtutet dhe të bukurat në atë shoqëri të shëmtuar të kohës diktatoriale. Jo se Sallaku ishte më i zoti se ata, por për dy arsye shumë të rëndësishme: e para sepse të bukurat që kërkonin të tjerët, asokohe ishin tmerrësisht të rralla dhe e dyta, sepse ai rrinte prapa mburojës së “shakaxhiut dhe kllounit që zbavit” e nuk kish as epizëm as madhështi në gishtin e tij të shtrembër kur akuzonte në gjyqin e historisë.

Në vitin 1997, në një moshë të madhe, vdiq në Moskë komiku i njohur rus Jurij Nikulin dhe Nju Jork Tajmsi i pat kushtuar kësaj ngjarje dy faqe të tëra gazete me shënime biografike dhe fotografi.

Në reportazhin e të dërguarit të posaçëm të Tajmsit, thuhej se Nikulini ishte një komik mjaft popullor, humorin e të cilit popujt e Bashkimit Sovjetik ishin mësuar ta kishin si bukë të përditshme gjatë gjithë periudhës së rëndë komuniste dhe për këtë aktori gëzonte një famë të jashtzakonshme. Ai tregonte anekdota të hidhura që Brezhnjevi me shokë nuk i gëlltisnin dot dhe Tajmsi rikujtonte një tufë nga ato, ndër të cilat unë zgjodha një frazë të tij, thënë pikërisht gjatë ndrydhjes brezhnjeviane:

“Ne kemi komunistë të ndershëm që i paguajnë kuotizacionet partisë, jo vetëm nga përqindjet e rrogës, por edhe nga përqindjet e rushfeteve që marrin! Të tillë i do komunistët partia jonë!”

Shikoja arkivolin e komikut që pas erës së re në Rusi mbante postin e drejtorit të Cirkut të Moskës. Ia kishin vendosur atë mbi një shtrat topi dhe ai shoqërohej nga ushtarakë me uniformat e paradës. Prapa topit, në krye të kortezhit çapitej Presidenti rus Boris Jelcin dhe, pas tij, një turmë e madhe pafund, dyqind, treqindmijë a ndofta më shumë njerëz që qanin me dhimbje ndarjen nga komiku i dashur. Një bllok me tri foto paraqiste grupe vajtuesish me fytyra të përlotura që shpinin drejt varrezave atë njeri, me të cilin lidheshin gëzimet e një epoke të tërë. Rusë të thjeshtë i patën treguar gazetarit amerikan, se artisti ishte e vetmja pikë takimi e vazhdueshme që miliona banorë të kontinentit sovjetik mbanin me misionin shoqëror të artit në një vend ku mediat ishin të superkontrolluara dhe kur gjinitë e tjera të artit, në mos kufizoheshin duke shfaqur thjesht art të pastër si muzika e baleti, vuanin pezullime të bujshme siç ndodhte tepër rrallë me poezinë, narrativën dhe filmin.

Rusë të ndryshëm që pyeta më pas në Nju Jork, më bindën më shumë për paralelin që mund të hiqej midis artistit tonë dhe Nikulinit. Këta lloj artistë të gjithanshëm ishin bij të një periudhe historike të trazuar, të cilën ata e jetuan si qytetarë të thjeshtë të vendeve me jetë të vështirë, si artistë të klasit të parë që punuan e rrezikuan shumë, si antarë të asaj partie që, ironikisht, ishte vetë farkëtarja e dhunës e shtypjes dhe e gjithë pasojave që vinin.

Të udhëhequr nga ideale demokratike e të vetëdijshëm për rolin e bukur që u takonte edhe jashtë dritave të skenës, këta artistë e bënë jetën e tyre dhe të bashkëkohësve të tyre më pak të hidhur nga sa e nxjerrin llogaritë e të gjithë treguesave të kohës.

Theksoj afërsinë e të dyve, pasi shumë të ngjashme ishin kushtet, miqtë dhe armiqtë e tyre. Edhe valët artistike që u dhanë jetë dhe i mbajtën mbi kreshtat e veta, ishin të njëjta. Ata ishin artistë të një kalibri të veçantë me vlera shumëpalëshe: mendimtarë, kllounë, aktorë të komedisë së shkurtër dinamike që është më afër popullit të shtresuar poshtë. Lloji i veçantë i këtyre komikëve ngjan me një specie që tani jep shënja se po shuhet, ashtu siç janë shuar dinosaurët. Tani kolegët e tyre 40-50 vjet më të rinj as që kanë ndërmend të kacavirren litarëve të arenave dhe bile as që duan të vënë fijen më të vogël të pudrës në fytyrën e tyre. Shumica e këtyre tani ngrihen nga tryezat e restoranteve, marrin në dorë një mikrofon dhe jo pa hir dhe elegancë, nisin e trajtojnë lajmet e kronikave duke ngacmuar modën, personat më publikë të kohës, presidentët, kryeministrat e shefat e policive sekrete duke mos e vënë fare në dyshim se pas mbarimit të shfaqjes, do të arrijnë shëndoshë e mirë në shtratin e tyre të përnatshëm. Shumë prej këtyre nënëqeshin me ironi kur i hedhin një sy repertorit zyrtar të dinosaurëve tanë, duke mos e vrarë mendjen se si jetuan edhe, sidomos, si mbijetuan.

Përse vallë diktatura, në vend që këta lloj artistësh t’i godiste, i ruajti i afroi dhe u përpoq  t’ua shuante shkëndijat kryengritëse, duke i bërë antarë të partisë e duke i graduar në strukturat administrative të vendeve ku punonin?

Rritja e popullaritetit u solli atyre vetvetiu më shumë imunitet, paçka se imuniteti nën diktaturë nuk ka patur kurrë vlera plotësisht të qëndrueshme. Kështu që digën e parë mbrojtëse, artistë të tillë e ngrinin me përsosjen e vlerave të tyre të jashtëzakonëshme. Nga ana tjetër, imazhi i një partie të mbyllur e jo gjithpopullore, fitonte në rast se në radhët e saj ajo regjistronte dhe figura të dashura, njerëz me vlera të fushave të ndryshme të shkencës, letërsisë dhe artit. Edhe sot emrat e artistëve i bëjnë nder partive, prandaj ende ata lajkatohen, mbahen afër, futen në lista kandidatësh parlamentarë, pa vrarë shumë mendjen nëse ia thonë apo nuk ia thonë dot në atë mejdan. Ata mobilizohen në koncerte elektorale të fryrë, duke llogaritur se zgjedhësit do të tërhiqen më shumë nga bukuria e këngëve dhe eleganca e humorit se sa nga programi i partisë, kështu që partia arrin të budallallepsë votuesit dhe artistët bashkë me ta. Edhe kjo nuk është një shpikje vëndase. Kjo edhe në Perëndim nuk është e përbuzur.

Ja këto synime pat libri im. Ai synonte të qe edhe një homazh më i përgjithshëm, për atë gjeni të krijuesve anonimë, por mjeshtër të humorit që nga shtypja dhe varfëria nxorën tërë atë lëndë që mbajti ngrohtë miljona njerëz që rrinin në pritje të shkrirjes së akujve.

Është një homazh edhe për artistët më me pak emër se Skënderi, që iu

bashkuan atij në atë mision të paharrueshëm, të bukur e gati vetmohues.

Por mbi të gjitha ai është për gazsjellësin e mrekullueshëm të rrugës, të

skenës dhe arenave, Skënder Sallakun, i cili, edhe pasi rendi komunist qe përmbysur, teksa unë shkruaja faqet e librit, i binte një telefoni dhe më sillte rrëfenjat e tij të kohës:

Dëgjo: Sula mezi ka rregulluar vizat e kërkon të emigrojë me gjithë grua e fëmijë.

Në aeroport, po presin të fillojë hyrja në avion.

Befas altoparlanti njofton: “Udhëtarët për Vjenë, të hiqen mënjanë. Nisja e tyre shtyhet për shkak se tani po le Shqipërinë një delegacion i lartë qeveritar!”

Aty duken tërë këta të mëdhenjtë, Nanoja vetë, e tërë qeveria, që rëndë rëndë, kalojnë në pistë dhe nisen në fluturim.

Sula me gruan dhe djalin i afrohen prapë derës. Prapë altoparlanti:

“Udhëtarët për Vjenë të hiqen mënjanë e të lirojnë rrugën se një delegacion i Opozitës niset për një udhëtim të gjatë!”

 Kalojnë para Sulës, gruas së tij dhe djalit tërë të mëdhenjtë e Opozitës prapa Sali Berishës, i cili futet i pari në avion.

Djali i vogël i shikon prindërit në sy:

“Po tani kot që të largohemi, o babi. Këta po ikin…”

Si përfundim në këtë ditë të shënuar e në këto shënime të nxjerra nga faqet e librit si një homazh timin, personal në kujtim të tij, dua të them se Skënder Sallaku do të mbetet një artist fenomenal dhe një njeri me zemër të madhe.

Serioziteti i tij për t’i parë shqiptarët të qeshur është një shëmbull prekës dhe frymëzues.