Shoqëria e sotme me optikën e Castoriadisit

Interneti dhe materialet që qarkullojnë me shpejtësi na japin sot një informacion të bollshëm për nga ana sasiore. Mjafton të jemi në gjendje t’a klasifikojmë atë, me qëllim që të plotësojmë edhe dimensionin cilësor të njohjes. Të tilla janë intervistat me mendimtarë të ndryshëm në botë apo dokumentaret serioze. 

I shtyrë nga tematika aktuale, si arsimi, shoqëria, teknologjia, po shkruaj këtu në formë të përmbledhur për ResPublica disa mendime të filozofit të njohur greko-francez Cornelius Castoriadis, të shkëputura nga intervistat e tij që qarkullojnë në youtube. 
Intervista e parë është dhënë për profesorin grek të fizikës, Giorgos Grammatikakis, mbase në vitin 1996 në Paris dhe i referohet evolucionit të shkencës së bashku me sfidat përballë shoqërisë. 
Intervista e dytë lidhjet me monologun që Castoriadis zhvillon rreth konsumatorizmit të sotëm dhe zhdukjes së vlerës së ndërgjegjes në ndarjen e punës. 
Intervista e tretë quhet Shoqëria autonome dhe trajton respektimin problematik të institucioneve në shoqëritë e sotme të demokracisë së bëftë. Intervista e fundit mbyllet me arsimin dhe krizën e tij në shoqëritë moderne. Le të shijojmë leximin e këtyre mendimeve dhe mbase gjejmë pikëtakimet imagjinare me shoqëritë ku ne jetojmë! 

*_____*

Rreth shkencës dhe shoqërisë
 

Giorgos Grammatikakis: Kornilio, më lejo të them se shekulli që po jetojmë karakterizohet shpesh herë si shekulli i shkencës.

Me të vërtetë bëhet fjalë për një lulëzim të shkencës, për zbulime të mëdha, teorike dhe të aplikuara. Por kohët e fundit, madje do të thoja se sa vjen dhe çështja bëhet më e mprehtë, ekziston një shqetësim rreth shkencës, por edhe një rrymë antishkencore rreth klonimit apo energjisë bërthamore. Cili është pozicioni juaj? A flasim për një progres të vërtetë? A duhet t’i besojmë shkencës? 
Cornelius Castoriadis: Kjo tematikë ka shumë dimensione. Le të analizojmë ato më të rëndësishmet në këndvështrimin tim. Shohim se ka një zhvillim shumë të madh teknologjik, edhe në vetë shkencën, le të themi për shembull në kosmologji (shkenca e origjinës dhe evoluimit të universit), ku rezultatet kryesore janë të karakterit vëzhgues dhe jo aq shumë teorike. 

Bazohemi akoma në ekuacionet e Ajnshtajnit të vitit 1915 dhe të Fridmanit. Nga ana tjetër kemi pjesën e zbatimit, format e së cilës kanë rëndësi dhe pasoja jashtëzakonisht të mëdha. Kjo është një thikë me dy presa, sepse kemi klonimin, bioteknologjinë, e të tjera.
Giorgos Grammatikakis: Pra flasim për një situatë serioze?
Cornelius Castoriadis: Po, është vërtet serioze, sepse kemi pasoja të cilat asnjë nuk mund t’i parashikojë dhe me të cilat nuk merret askush. Kjo është pjesa e tmerrshme, sepse duket që ky evolucion nuk kontrollohet nga asnjë. Jo duket, por nuk kontrollohet nga askush, është kthyer në një zhvillim të pavarur.
Giorgos Grammatikakis: Në këndvështrimin tuaj, a nuk ka të paktën një mënyrë kontrolli, siç do të ishte për shembull një Këshill të urtësh me fjalë të tjera një institucion elitash?
Cornelius Castoriadis: Unë nuk besoj në Këshillin e të urtëve. Por mendoj se nëse nuk ndryshon struktura shoqërore, madje le të themi struktura psikosociale e njeriut modern, i cili është bërë i babëzitur për progres dhe të tjera si kjo, atëherë nuk mund të ketë ndryshime. Duhet që këtij ndryshimi t’i paraprijë si fillim procesi i ndërgjegjësimit. 
Giorgos Grammatikakis: A mos është biologjia, një fushë përsëri në zhvillim, ajo që mund të shënojë progres të qartë?
Cornelius Castoriadis: Mendoj se edhe atje nuk bëhet fjalë për ndonjë progres, të paktën në aspektin teorik. Jetojmë akoma me parimet e Darvinit dhe Vajsmanit, pra me zbulimin e teorisë së evolucionit, gjenetikës dhe biologjisë molekulare, e cila nisi pas vitit 1943, pra pas luftës. Përsëri ajo që shoh është pjesa e aplikuar. Unë gjithmonë ngre pyetjen nëse ka një raskapitje të krijimtarisë në shoqëritë e sotme, të paktën në këtë etapë për të cilën flasim.
Giorgos Grammatikakis: Raskapitje e përkohshme apo që mund të zgjasë?
Cornelius Castoriadis: Këtë nuk mund ta thotë askush. Megjithatë, unë do t’i shtoja apatinë e përgjithshme, prirjet rreth privates tek njeriu, eklekticizmin në art, e të tjera si këto. 
Cila është vlera e vetme sot?
Sot jetojmë në një shoqëri ku e thënë në kontekstin e përgjithshëm secili përpiqet të gëlltisë sa më shumë mundet, qoftë kapitalist apo rrogëtar i thjeshtë. Atij i intereson të blejë një makinë të re dhe është indiferent për gjërat e tjera që ndodhin. 

Vlera e vetme e mbetur është zhvillimi i prodhimit dhe i ekonomisë. Kjo fjali abstrakte mund të përkthehet: “fitoni sa më shumë lekë keni mundësi, mjafton që gjoja të mos shkelni ligjet!” Jo se mos-abuzimi me ligjet është domosdoshmëri morale, por sepse ligjet ekzistojnë si të tilla. 
- Por çfarë ndodh nëse unë mund të shkel ligjet me qëllim që të fitoj sa më shumë lekë? 
- Nëse i shkel, do të më fusin në burg. 
- Por cili do të më fusë në burg? 
- Gjykatësi. 
- Por edhe gjykatësi dëshiron të fitojë para, ashtu si mua, apo jo? Kështu që paska edhe ligje të tjera. Përse anëtarët e Gjykatës Kushtetuese apo policët e kufirit nuk duan të fitojnë para? Pse unë nuk kam mundësi të korruptoj këdo? Në emër të kujt nuk e kam këtë mundësi? Pse njerëzit që punojnë duhet të punojnë në mënyrë të ndërgjegjshme? Sepse ndryshe ata do të humbasin vendin e punës. Pra, pengesa e vetme që secili mund të bëjë çfarë të dojë është kërcënimi i dënimit penal. 

Ajo që dua të them me fjalë të tjera është se kapitalizmi u zhvillua dhe bëri ato që donte të bënte falë të paktën dy faktorëve themelorë.

I pari sepse ekzistonin burime të shumta natyrore, kishte mjaftueshëm oksigjen në atmosferë, burime të cilat u krijuan në planet përgjatë 4 miliard vite të evoluimit biologjik. Rreth 90% e zhvillimit të forcave prodhuese të kapitalizmit patën si parakusht faktin se brenda 100 viteve ne konsumuam 1/3, 1/4, gjymën apo diçka të tillë të këtyre burimeve të shfrytëzueshme. 
Faktori i dytë i kapitalizmit është se shoqëritë e mëparshme kishin krijuar tipe antropologjike të njeriut, me motivacione mendore dhe vlera të tilla që e lejonin sistemin të funksiononte. Këto tipe ishin për shembull punëtori i ndërgjegjshëm, i cili përpara se të prodhonte një makinë mendonte se nëse nuk do të punonte në mënyrë të saktë do të ndodhte një aksident në rrugë ku ai mund të humbte jetën. 

E njëjta vlen edhe për gjykatësin, për të cilin folëm më lart, për mësuesin, për nëpunësin civil, akoma edhe për njeriun e biznesit. Këto tipe janë mbetje apo avantazhe të shoqërive të mëparshme, të cilat shoqëritë e sotme nuk i krijojnë dot më. Gjithmonë ato e janë specie në zhdukje. 

*____*

Shoqëria autonome 

Çdo shoqëri krijon institucionet e saj, por ideja se këto institucione janë krijim i vetë shoqërisë nuk ekziston në pjesën më të madhe të shoqërive, prandaj dhe institucionet mbeten të paprekura. Ideja që mbizotëron është se institucionet kanë ardhur nga diku tjetër. 
Heteronomia e shoqërisë nuk është vetëm shfrytëzimi, shtypja, ekzistenca e pushtetit të ndarë nga shoqëria, e të tjera si këto, sepse heteronomia ka ekzistuar edhe në shoqëritë primitive, në të cilat nuk i shihnim këto fenomene.

Heteronomia e shoqërisë është fakti se shoqëria tjetërsohet brenda institucioneve që i ka krijuar vetë ajo, sepse nuk është ndërgjegjshme për një gjë të tillë dhe në njëfarë mënyre nuk mund ta dijë këtë, është shumë e vështirë për të që ajo të dijë faktin se ajo i ka krijuar vetë. 

Argumenti i njohur i Dostojevskit, me të cilin ky i fundit u dashurua, është se nëse nuk do të kishte Zot, atëherë çdo gjë do të lejohej. Kjo të thotë se nuk është argument vetëm i Dostojevskit por mund të shkojmë larg në kohë për t’a gjetur deri tek Platoni i famshëm, dhe të cilën unë e konsideroj argument gardiani, dmth që ne kemi nevojë për ekzistencën e një Zoti sepse ndryshe këta maskarenj do të bënin çdo gjë që ata dëshirojnë! 

Pavarësisht vulgaritetit të argumentit të Dostojevskit, ai shpreh një të vërtetë të madhe rreth themelimit të shoqërive heteronome, sepse është e nevojshme të thuhet që institucioni ka ardhur nga jashtë, me qëllim që institucioni të konsolidohet në vazhdim.

Nëse njerëzit do ta dinin që janë ata vetë që i bëjnë institucionet, a do të ishin ata të gatshëm për ti respektuar? 

Kjo pyetje e gjen përgjigjen e saj në Greqinë e Antikitetit dhe përgjigjja është: Po! Ne i krijojmë ligjet dhe i respektojmë ato për sa kohë nuk i kemi ndryshuar. Në një farë mënyre kjo mori përgjigje edhe nga lëvizja moderne demokratike dhe revolucionare, e cila i dha hov idesë se populli i krijon ligjet dhe kjo është arsyeja që ligjet duhen respektuar. 

Në këtë prizëm, ajo që unë do ta quaja shoqëri autonome nuk është shoqëria transparente, por një shoqëri e cila është e ndërgjegjshme që nuk ka tejkalime, që nuk ka burim tejkalues të institucioneve dhe ligjeve, që nuk ka jetë pas vdekjes. Atë pra që dinin Grekët e lashtë, të cilët nuk besonin në jetën e përtejme, apo nëqoftë se besonin, ata i jepnin asaj nuanca njëqind herë më të errëta se sa jeta tokësore, ashtu siç duket edhe në udhëtimin e Odiseut. 

Kjo do të thotë se çdo gjë që ndodh, ndodh këtu poshtë, dhe nëse është për t’u bërë, ne jemi ata që duhet t’a bëjmë. Për këtë ne duhet t’i japim vetes tonë, në cilësinë e një tërësie shoqërore, rregulla dhe ligje që na lejojnë të jetojmë si shoqëri autonome dhe si njerëz autonomë brenda kësaj shoqërie. 

*____*
 

Arsimi
Do të thoja se nuk mund të ndajmë arsimin nga kushtet e përgjithshme të shoqërisë. I ndjeri Platon thoshte se edhe muret e qyteteve i edukojnë njerëzit. Dhe mendoj se kjo është një e vërtetë tmerrësisht e madhe dhe me peshë. Edukimi i njeriut fillon nga mosha zero dhe mbaron në moshën Omega, pra deri në momentin që ai vdes. Pra njeriu formohet përgjatë gjithë jetës së tij, formohet nga ato që ai percepton dhe nga çdo gjë që është rreth tij. 

Cili ishte formimi i një Athinasi të Antikitetit, kur ai ecte dhe shihte Akropolin, Agoranë e vjetër, galeritë dhe vendet e tjera, dhe si edukohet një Athinas i sotëm kur ai ecën mes këtij makthi të vërtetë që sot quhet “Athinë” dhe që u bë makth brenda vetëm 40 viteve në sajë të të gjithë politikanëve tanë mendjemprehtë? A nuk është kështu? 
Apo e shtruar ndryshe, si edukohej një Athinas i Antikitetit teksa shihte tragjeditë në Teatrin e Dionisit dhe çfarë edukimi merr sot një njeri që sheh reklamat në televizor apo gjëra të tjera të cilat unë nuk i di? 

Që të ketë edukim të vërtetë, me kuptimin serioz të fjalës, ka nevojë për plotësimin e një kushti themelor: procesi i edukimit bëhet objekt investimi dhe pasioni, si nga ana e mësuesve, ashtu dhe nga vetë nxënësit. Për ta thënë akoma më qartë, nëse nuk ka dashuri brenda edukimit nuk mund të ketë edukim. Nëse dikush mëson diçka në klasë është sepse një mësues, akoma dhe një pedagog universiteti fillon ta dashurojë, dhe këtë e bën për arsyen se vetë pedagogu është i dashuruar me disiplinën që ai lekton.

Dhe që ta them akoma më qartë, arsimtarët sot merren me ambiciet e tyre profesionale, familjet kanë si synim që fëmija e tyre të marrë në duar një letër kualifikimi, ndërsa fëmijët merren me çdo gjë tjetër përveç se të investuarit në gjërat që ata mësojnë. Nuk mund të ketë edukim në këto kushte.

Në Francë për shembull programet e edukimit dhe sistemi i arsimit ndryshojnë thuajse çdo vit. Çdo ministër i ri i arsimit i ndryshon gjërat, të cilat përkeqësohen nga viti në vit. Arsyeja e kësaj të fundit është se nuk mund të ndryshojmë gjërat nëse askush nuk është në gjendje të mendojë se ku është problemi i vërtetë, i cili është pikërisht tek dashuria që folëm më lart. 

Pra, duhet të ekszistojë një qëndrim rreth jetës dhe dijes, dhe jo qëndrimi i thjeshtë se në shkollë shkohet sepse në fund merret në duar një kualifikim i cili do të na bëjë njerëz më të fortë, do të marrim një profesion të mirë dhe kështu do të fitojmë sa më shumë para.

Për sa kohë ekziston ky mentalitet gjërat do të shkojnë keq e më keq, dhe jo vetëm në vende të vogla si Greqia, por edhe në vende si Franca, me tradita qindra-shekullore të strukturave shoqërore, kryesisht në sektorin e arsimit, por që çdo vit po dëshmon rënie të cilësisë së të menduarit te moshat e reja, te nxënësit te mësuesit, të lëndëve që mësohen, si dhe tek familjet e nxënësve.