Teologjia dhe misticizmi në shekullin e XXI-të

Si është të flasësh për mistiken në një botë konusmi? Mes një shoqërie që ngjan se nuk ka më drejtim moral? Studiuesi kryesor i misticizmit, Bernard McGinn, thotë në një intervistë për “Avvenire” se mistikët e kohës sonë duhen kërkuar edhe larg modeleve që kemi nga e shkuara për këtë kategori. Njerëz që ndoshta bëjnë zgjedhje morale, që reflektojnë thellë mbi kohën dhe që e përballojnë erozionin e kësaj kohe pa përkufizim dhe një moderniteti të rrjedhshëm. Por ata nuk mungojnë në asnjë epokë dhe ky është ndoshta një ngushëllim sado i vogël.

Profesor, pse duhet ta lexosh “Summa Theologiae” sot?

Ajo është një nga shprehjet më supreme të botës mejsetare dhe kjo e bën akoma më të rëndësishme jo vetëm për Europën, trashëgimtare e asaj kohe, po në këtë erë ekumenike, edhe për pjesën tjetër të botës. Të ndalosh së lexuari Tommaso(d’Aquino) do të ishte sikur të ndalje së lexuari “Komedinë Hyjnore” apo së vizituari katedralet europiane. Miliona turistë i admirojnë siç bëjnë me piramidat, Angor Wat dhe të tjera shprehje arkitektonike të pushtimeve të shpirtit njerëzor. Pse atëherë të anashkalosh pushtimet intelektuale? Çdo filozof apo teolog serioz e di se Tommaso d’Aquino duhet lexuar, nuk ka rëndësi sa dakord mund të jesh me të. Një filozof dhe një teolog që do të thoshte se nuk ka nevojë ta lexojë do të pranonte injorancë filozofike.

Si ka ndryshuar teologjia qysh atëhere?

Teologjia, si çdo shprehje e mendimit njerëzor, është përherë në lëvizje, ndryshon me zhvillimin e shoqërisë dhe të kulturës. Ndryshimet intelektuale që kanë ndodhur qysh atëherë janë shumë të ndërlikuara sa për të dhënë një sintezë të thjeshtë. Ndoshta ai themelori është kalimi nga bota e vlerave të qëndrueshme klasike, marrë nga antikiteti grek në shekullin e XVI-të në konceptet moderne të shkencës dhe historisë, kuptuar si zhvillim dhe proces dhe si një vijim i thjeshtë kronologjik. Këto zhvillime, të nisura në shekullin e XVII-të, janë përshpejtuar në këto katër shekujt e fundit. Kalimi nga stabiliteti klasik në vizionin evolutiv bashkëkohor, ka ndryshuar mënyrën sesi konsiderohet Tommaso d’Aquino. Për neotomizmin mes viteve 1850-1960, Akuinizmi shihej si autoriteti i pandryshueshëm dhe i fundit i doktrinës katolike. Nga vitet ’40 e më pas, për shkak të ndikimit të Koncilit Vaticano II, teologu domenikan mbetet një ndër mendimtarët më të mëdhenj të epokës së vet, por do të jetë vetëm një nga zërat e korit të madh të teologjisë katolike.

Cilin rol luan teologjia në një botë të shekullarizuar?

Tetëqind vjet më parë, teologjia ishte “mbretëresha e shkencave”, ndonëse me shkencë asokohe kuptohej një sistem racional deduktiv që diskutonte duke nisur nga hipoteza të kënaqshme mbi realitetin. Sot është shumë më e ngjashme me një disiplinë hibride, bazuar mbi materiale që gjenden në Shkrimet e Shenjta dhe në traditën, por e zhvilluar, korrigjuar dhe adaptuar në dialog me shumë disiplina të tjera, filozofike, historike dhe humane. Teologjia është pra një shkencë humane, legjitime në një botë që pretendon të studiojë të gjitha aspektet e arritjeve njerëzore. Por është edhe një formë e njohjes që rivendikon një lidhje me vlera eprore, transhendente, shpesh të mohuara nga sisteme të shekullarizuara të mendimit. Si e tillë, teologjia mbetet një sfidë për një botë të shekullarizuar.

Çfarë është sot misticizmi?

E njëjta gjë mund të thuhet për misticizmin, që e kuptoj në sensin e përgjithshëm si kërkim të një ndërgjegjeje më të thellë dhe trasnformuese të prezencës së Zotit. Nga pikëvështrimi i besimtarit, misticizmi, apo elementi mistik në besimin fetar është krucial për një besim të gjallë, pra për një bindje se është më shumë se thjesht një angazhim institucional apo një tërësi propozicionesh, po që kërkon të jetojë dhe veprojë në kontakt të brendshëm direkt me Zotin. Për këtë arsye, teologu gjerman, Karl Rahner, vdekur në vitin 1984, një herë u shpreh se kristiani I së ardhmes ose do të jetë mistik, pra dikush që ka patur një përvojë me Zotin, ose nuk do të jetë fare kristian.

Ka shumë persona sot në botë që nuk janë besimtarë dhe që mund të kishin interes fare të vogël për pohimet transhendente të mistikëve por që do të donin të studionin shkrimet e mistikëve si shkrimet fetare për të thella dhe ndikuese të së shkuarës. Mistikët e mëdhenj, si artistët e mëdhenj, kompozitorët, poetët, janë dëshmitarë të disa prej arritjeve më të bukura të shpirtit njerëzor. Kjo është ajo që studiuesi francez i misticizmit, Henri Bremond, ndarë nga jeta më 1934, kishte ndërmend kur thoshte se: “Nuk është e mundur të injorosh mistikët, pa rimohuar veten”.

Çfarë mund të mësojmë nga misticizmi?

Sa herë kemi dëgjuar për persona që thonë se nuk janë fetarë, por që kanë një sjellje spiritual! Kush e përshkruan veten kështu ka refuzuar, me të drejtë ose gabim, institucionet dhe strukturat fetare bashkëkohore, por mendon se jeta nuk reduktohet në egoizmin autoreferencial dhe konsumizëm. Kërkon një realitet spiritual më të thellë, deri edhe mistik, në kuptimin e të padukshmes. Për ta, mistikët, të së shkuarës dhe të tanishmit, kanë shumë për të thënë. Ata nuk flasin me një zë të vetëm apo përcjellin vetëm një mesazh, por dëshmojnë të gjithë fundin e fshehur si burim për një jetë autentike.

E megjithatë sot mistikët duket se janë zhdukur…

Mistikët nuk mungojnë në asnjë epokë, por shpesh është e vështirë të njohësh ato figura religjioze dhe shkrimtarë të bashkëkohësisë që në të ardhmen do të quhen të tillë. Tani jam i angazhuar në hartimin e një libri mbi mistikët modernë, figura të shekujve XIX dhe XX që mund të konsiderohen mistike. Mes tyre, përveç figurave të ngashme me mistikët e shekujve të shkuar, kam në mendje Terezën e Lizosë(Francë), Elisabetën e Trinisë, Nënë Terezën e Kalkutës; ka edhe figura të tjera, arg modeleve të konsoliduar, p.sh Albert Schweitzer, Adrienne von Speyr, Dag Hammarskjöld, Etty Hillesum. Shumë prej personave që konsideroj mistikë kishin një bazë të thellë filozofike dhe teologjike: ky është rasti i Edith Stein, Karl Rahner, Simone Weil.

Përkthimi: Skerdilajd Zaimi