"Kujtohu që je i vdekshëm!"

Përkthyesi dhe poeti Alket Çani me ciklin e ri poetik, “Memento mori”, – një libër ku përfshihen edhe përkthime nga Borges, Michaux, Kavafis, Valéry, Baudelaire etj.. Një takim mes gjendjeve të përkohshmërisë së jetës, udhëtimeve dhe kujtesës.

Gjithmonë disa kushte paraprake favorizojnë krijimin, nxitjen e, për pasojë, shtysën drejt vendimit për një tekst e, në rastin tuaj, poetik. Si erdhën këto deri në idenë e një libri?

Në përgjithësi, nuk më ndodh të analizoj kushtet paraprake të lindjes së një vepre letrare, apo qoftë edhe të një poezie të vetme. Ka autorë që i kushtojnë rëndësi të madhe njohjes së kushteve dhe të gjendjeve të tyre mendore që i paraprijnë ngjizjes së veprave letrare apo artistike. I tillë ka qenë, për shembull, Paul Valéry, që i ka kushtuar një rëndësi të pazakontë këtij procesi; madje, diku, ai thotë: “Po shikoja veten që po shikohej”. Natyrisht që, kur shkruaj, kam njëherësh edhe ndjesinë e gjendjes në të cilën ndodhem, por nuk i kam hyrë ndonjëherë më thellë. E kam cekur paksa këtë te prologu i librit tim të fundit, kur flas për rrethanat e ngjizjes së poezive. Për sa i përket idesë së librit, kisha krijuar paraprakisht një lloj strukture, të cilën u mundova ta ruaj deri në fund.

Ju keni një shkëputje kohore relativisht jo të pakët nga libri i dytë, “Shtrati i Prokrustit”, botuar në vitin 2004. Libri i ri përbëhet nga disa pjesë që thoni se i bashkon titulli si element i përbashkët. Me çfarë mendimi vjen “Memento mori”?

Shkëputja e gjatë kohore ka të bëjë me faktin që shkruaj rrallë dhe pak. Titulli më erdhi natyrshëm duke kërkuar nëse ekzistonte ndonjë lidhje midis poezive dhe pjesëve të librit dhe elementi më i dukshëm që i përshkonte ato, m’u duk se ishte përkohshmëria e jetës. Që këndej edhe ky titull, shprehje e njohur latine, që në shqip përkthehet: “kujtohu që je i vdekshëm”. Njerëzit shpeshherë kanë prirjen ta harrojnë këtë.

Përse ndarja në cikle: Gjeografika, Gjeometrika, Skizma dhe Në bregun tjetër?

Për arsye se poezitë nuk janë shkruar të gjitha me të njëjtin stil dhe me të njëjtën metodë. Çdo pjesë e librit, apo cikël siç thoni ju, është e ndryshme nga tjetra. Por, sidoqoftë, jo krejtësisht e ndryshme. Gjeografika, sepse poezitë e kësaj pjese, duke qenë kryesisht përshtypje udhëtimesh, një lloj ditari – por poetik – udhëtimesh në vende dhe kohë të ndryshme, i kam menduar si grafika të tokës. Gjeometrika, ngaqë poezitë që kam përmbledhur nën këtë titull janë shkruar me rregulla metrike dhe sipas formave klasike të vargëzimit, ndonëse konceptualisht nuk më duken aspak klasike. Poezitë e pjesës së tretë, si nga aspekti formal, ashtu edhe nga ai konceptual, i shikoj si krisje, si çarje, si një kamë të ngulur në gjirin e librit. Këto janë arsyet, si të thuash, më të kapshme, sepse sigurisht që ka edhe arsye të tjera përse u kam vënë këta tituj pjesëve të librit. Por nuk duhen zbuluar gjithë të fshehtat e librit, apo jo. Gjithsesi, fjala skizmë, sikundër edhe dy fjalët e tjera që emërtojnë pjesët e librit e që duken si neologjizma, nuk duhen marrë literalisht, por në një kuptim paksa të figurshëm. Këtu, poezitë e mia mbarojnë. Në pjesën e katërt janë poezi të të tjerëve që unë i kam përkthyer në shqip. I kam vënë kësaj pjese titullin “Në bregun tjetër”, meqenëse përkthyesin e mendoj si një lloj Karonti, një lloj kaluesi, apo transportuesi që merr autorë dhe vepra nga bregu i një gjuhe dhe i shpie në një gjuhë tjetër, në bregun tjetër të lumit të kohës dhe hapësirës. Këtë ide e kam trajtuar në poezinë “Kënga e Karontit”.

Idetë mbi kohën dhe hapësirën janë gjithnjë kërshëri filozofike. I gjejmë këto kategori në poezitë tuaja. Çfarë është koha në poezi, keni një përcaktim tuajin për të?

Për kohën dhe hapësirën ka shumë përkufizime, të cilat mund t’i konsiderojmë si pjesërisht të drejta, pjesërisht të gabuara, por asnjëherë shteruese. Nuk kam ndonjë përkufizim vetjak. Në poezitë e mia, koha dhe hapësira janë herë pas here të ndërthurura, kryesisht sipas koncepteve të Heraklitit dhe të Zenonit të Elesë. Çka nuk përjashton qasje, referenca dhe interpretime të tjera.

Në pjesën e parë të librit, çdo poezi mbaron me fjalën “zhduk”. Ç’është ky alarm? Sigurisht që kuptojmë diçka për të përkohshmen tonë, por pse e keni ngritur në shqetësim? Më tërheqin, konkretisht: “para se të zhduket”, ose “gjersa të zhduket”…

Pikërisht. Ka të bëjë me atë që thamë më sipër kur folëm për titullin dhe fillin që e përshkon librin fund e krye. Nuk mendoj se është alarm dhe as shqetësim. Nuk e kam menduar zhdukjen si shqetësim, por si proces dialektik të qenies në botë. Të tjerat (përsëritja në fund të çdo poezie etj.) janë çështje teknike, sidoqoftë jo më pak të rëndësishme – në poezi – se çështjet metafizike.

Vetmia është “kurthi” ku bien shumë poetë dhe në rastin e poezive tuaja vjen jo pak kjo ndjeshmëri. Pse ka aq shumë dedikime vetmia? Po në rastin tuaj?

Vetminë, më tepër se “kurth”, do ta konsideroja, edhe për rastin tim, si kusht sine qua non të krijimit poetik.

Në ciklin Skizma, keni një poezi, “Ditë marsi”, kujtesë nga ngjarja tragjike e gruas shqiptare që vrau tri vajzat e saj të mitura. Përse, edhe në këtë rast, kujtesa sjell profile artistike, si Medea, që përmendni ju në poezi? Përse “e keqja” mbahet më e fortë në mendjet tona?

Me sa duket kjo është e pashmangshme. Po ndoshta edhe ngaqë “natyra imiton artin”, siç thoshte Oscar Wilde. Dhe meqë jemi te kujtesa, më vjen në mendje Borgesi kur thotë që Homeri shkruan diku në “Iliadë” se hyjnitë u sjellin njerëzve fatkeqësi, me qëllim që brezat e ardhshëm të kenë ç’të këndojnë. Gruaja që theri tri bijat e veta ndoshta nuk e dinte që po përsëriste një skenë antike të teatrit njerëzor, por kjo nuk ka rëndësi. E rëndësishme është (ndonëse mund të tingëllojë cinike) që u shkrua poezia.

E shkuara mban tri kontekste, tri vende, si një trini: Gjirokastër-Tiranë-Paris. Vijnë këto me kuptimin e një “humbjeje”?

Nga një lloj këndvështrimi, gjithçka është humbje; jeta e njeriut është një humbje e pandërprerë: humbje e kohës, e vendeve, e fëmijërisë, e rinisë, e kështu me radhë do mund të numëronim gjithçka. Por humbja mund të jetë edhe një formë e fshehtë e fitores. Ç’fitohet duke humbur? Kjo nuk është edhe aq e lehtë të njihet. Në fund, humb jetën dhe fiton vdekjen. Më tej nuk dimë ç’bëhet. Por e gjitha kjo nuk ka lidhje me qytetet që përmendni ju. Ato janë vendet ku kam shkruar pjesën më të madhe të poezive. Vetëm kaq. Mund të kishin qenë vende të tjerë.

Bëni një dedikim fantastik për poetin Romeo Çollaku, mikun tuaj. Po i themi vargjet e “Udhëtimit”: Sa herë që dua të udhëtoj / e fut veten në një shishe / dhe e hedh në det… Ç’keni menduar pas këtyre vargjeve, ç’janë miqtë?

Në këtë pikë, mendoj se është vendi për një sqarim : shpeshherë njerëzit, kur shohin emrin e një njeriu midis titullit dhe poezisë, besojnë se poezia flet për të, se është e lidhur pikërisht me personin e përmendur, se i është kushtuar atij. Mund të jetë kështu, por nuk është medoemos kështu. Në shumicën e rasteve nuk ka asnjë lidhje midis “përmbajtjes” së poezisë dhe personit që i dedikohet, por është, si të thuash, një dhuratë. Ashtu siç mund t’i dhurohet dikujt diçka, p.sh. një libër, një shishe verë, apo një kravatë, ashtu mund t’i dhurohet edhe një poezi. Në rastin tonë, kjo poezi ka më pak lidhje me njeriun, sesa me shkrimtarin. Romeo Çollaku ka shkruar, ndër të tjera, një libër shumë të mirë me tregime, njëri prej të cilëve titullohet: “Për shtegtarët e pak metrave katrorë”. Pikërisht me këtë tregim lidhet kjo poezi.

Keni tentativa, në këtë cikël, për të thyer poezinë, duke sjellë një lloj proze poetike… diçka të ngjashme me punët e Borges-it… Pse kjo tërheqje?

Nuk do t’i quaja tentativa, por fakte të kryera dhe nuk janë proza poetike, por poezi në prozë (janë gjëra të ndryshme). Poezia në prozë nuk fillon me Borges-in, është më e hershme. Por nuk jam tërhequr drejt saj prej ndikimit të ndonjë autori të caktuar. Është një formë e shprehjes poetike që më pëlqen ta përdor herë pas here.

Borges, Michaux, Kavafis, Valéry, Baudelaire – janë “në bregun tjetër” të këtij libri. Është një përzgjedhje elegante, me sfidë mjeshtërinë e përkthimit. A nuk është paksa e guximshme nga ana juaj të vihen në një libër së bashku me poezitë tuaja? Ne do mund ta merrnim si një lloj egoje për krahasim.

Po, këta janë disa nga poetët që kam përkthyer e që i kam përfshirë në pjesën e katërt të librit. Nuk i kam vënë në libër kurrsesi për qëllime krahasimi, nuk kam asnjë ambicie, në asnjë fushë të jetës dhe jam parimisht kundër çdo forme gare dhe konkurrimi, sidomos në lëmin e arteve dhe letërsisë. Poezitë e këtyre poetëve i zgjodha ngaqë më duken në harmoni me atmosferën e përgjithshme të librit, si dhe për t’i bërë një lloj homazhi artit të përkthimit si një akt i mirëfilltë krijimi.

Ju keni jetuar në Francë dhe nuk ndaloni së përkthyeri nga gjuha frënge. Ç’është kjo letërsi për ju, cilët autorë ju tërheqin?

Mendoj se është një nga letërsitë më të rëndësishme të botës. E guximshme, mjeshtërore, emancipuese dhe pararendëse. Më pëlqejnë shumë autorë të saj, kush më shumë e kush më pak, në kohë të ndryshme. Më pëlqejnë edhe disa nga ata që kam përkthyer. Do vijë një ditë që do ndaloj edhe së përkthyeri; është e pashmangshme.

Përveç Kadaresë, i cili përkthehet sidomos nga frëngjishtja në gjuhë të tjera dhe rrallë nga shqipja, a ka ndonjë autor tjetër shqiptar për të cilin janë të interesuar botuesit apo lexuesit francezë?

Me sa di unë, në Francë, përveç Kadaresë, janë botuar edhe autorë të tjerë shqiptarë. Ma merr mendja se duhet të ketë interes edhe për autorë të tjerë, por, se për cilët, besoj se nuk e dinë as vetë francezët.

A jeni në kontakt me botimet në Shqipëri, miqtë, kolegët? Si e ndiqni letërsinë shqipe?

Me miqtë e kolegët, po; me botimet, për fat të keq, jo edhe aq. Letërsinë shqipe e ndjek këmba-këmbës; por, si kërmilli.

Diçitura: Philippe de Champaigne’s Vanitas (c. 1671)

"Mapo"