Kisha Serbe-Ekstremi i djathtë, “martesë” me përfitime reciproke apo partneritet organik?

Ndër të krishterët ortodoksë në Serbi, Mal të Zi, Kosovë dhe Bosnje-Hercegovinë, Kisha Ortodokse Serbe (KOS) është institucioni më i besuar. Ajo ka më shumë ndikim dhe është më e fuqishme se çdo figurë politike në veçanti dhe shpesh perceptohet si artikulues autentik i interesave kombëtare dhe një institucion përtej çdo qortimi. KOS nuk është thjesht një instrument i pushtetit të butë; është një nyje e rëndësishme në një rrjet që përfshin politikën, mediat tradicionale dhe sociale, dhe akademinë brenda projektit më të gjerë të Botës Serbe të krijuar nga Serbia në vitin 2020 për të kopjuar botën ruse në tokën ballkanike.

Prandaj, është e përshtatshme që aktorët politikë serbë, grupet e ekstremit të djathtë akoma më shumë, të “luajnë kartën e kishës” për të forcuar legjitimitetin e tyre. Duke thirrur narrativat dhe ideologjinë e kishës ose duke përdorur imazhet ortodokse, lëvizjet e ekstremit të djathtë aspirojnë të hyjnë në politikën e madhe, të legjitimojnë aktivizmin e tyre dhe të shtojnë ndikimin brenda korpusit serb. Kisha e gjen veten në zemër të botës së ekstremit të djathtë, edhe nëse nuk është e përfshirë drejtpërdrejt në krijimin e saj. Megjithatë, që nga fillimi i luftërave në ish-Jugosllavi, KOS nuk është distancuar nga mbështetja publikisht e pikëpamjeve të politikanëve të ekstremit të djathtë. Për shembull, Vojislav Šešelj - krimineli i luftës i dënuar nga Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë (ICTY) - është dekoruar nga KOS dy herë, herën e fundit në shtator 2022.

Kjo lidhje unike politike dhe ideologjike mbështetet në perceptimin e përbashkët të kundërshtarëve dhe pikëpamjeve sociale konservatore që ndajnë kisha dhe grupet nacionaliste të krahut të djathtë. Për ta, vlerat tradicionale janë vlerat konservatore ortodokse që po “sulmohen” nga Perëndimi, e majta ekstreme dhe liberalët, globalizmi, aktivistët LGBT etj. Nëse lëvizjet tradicionale nacionaliste ekstreme serbe, si Partia Radikale Serbe, nuk e vunë fenë në qendër të aktivizmit të tyre politik, një brez i ri i së djathtës ekstreme, i krijuar pas vitit 2000, ka ndërmarrë hapa të rëndësishëm për ta bërë këtë - shpesh duke e veshur ekstremizmin e tyre politik me konservatorizmin ortodoks. Ky brez i ri, më shumë se kurrë më parë, po shfrytëzon një lidhje “shpirtërore” me Rusinë dhe Kishën Ortodokse Ruse (KOR). Ndërsa lufta në Ukrainë vijon, nacionalistët ekstremë serbë janë bërë përkrahës të vendosur të propagandës zyrtare ruse, ndërsa KOS shmang dënimin e Kremlinit për pushtimin e Ukrainës. Një shembull i kësaj ishte udhëtimi i Mitropolitit të Malit të Zi dhe Littoral Joanikije në Moskë në tetor 2022 për t'i kujtuar vendit mikpritës historinë e një vëllazërie fetare midis KOS dhe KOR.

Të gjykuar nga ideologjia dhe aktivizmi i tyre politik, grupet e së djathtës ekstreme serbe mund të ndahen në katër blloqe: konservatorë ultra-ortodoksë, kleriko-fashistë, lëvizjet e ekstremit të djathtë dhe huliganë të futbollit.

Lëvizja serbe Dveri (Porta), fraksioni më popullor ultra-konservator, e percepton veten si pjesë e së djathtës së krishterë ortodokse në rritje në Serbi dhe thekson se është përpjekur të krijojë lidhje të ngushta me KOS-in. Klerikë konservatorë me ndikim brenda kishës nuk hezitojnë t'i japin mbështetje retorike Obrazit (Nderi i Lëvizjes Atdhetare), e cila e ka origjinën në Shkollën Misionare Ortodokse të tempullit të Shën Aleksandër Nevskit në Beograd. Obraz është klasifikuar nga policia serbe si kleriko-fashiste pasi bazohet në traditat konceptuale të lëvizjes fashiste serbe Zbor nga vitet 1930 dhe 1940. Si Dveri ashtu edhe Obraz janë të lidhur ngushtë me ideologjinë e "nacionalizmit të Shën Savës" (duke mbështetur idenë se duhet të ketë një simbiozë të ngushtë midis kishës dhe shtetit) dhe mbështetjen për nacionalizmin klerikal të ish-peshkopit të KOS-it, Nikolaj Velimirović (1920-1956).

Nga ana tjetër, lëvizjet duke përfshirë Tanët, 1389, Patrullën Popullore, Lëvizjen Çlirimtare Ruse dhe Të Betuarit e Partisë Serbe përfaqësojnë një përzierje toksike të nacionalizmit ekstrem serb dhe ideologjisë ruse të euroazianizmit. Tanët avokojnë për një “integrim euro-aziatik” ku Beogradi, Shën Petersburgu, Kievi dhe Alma Ata do të ishin kryeqytetet e një “Bashkimi Euro-Aziatik” të ardhshëm.

Disa grupe të ekstremit të djathtë, si Levijatan ("Leviathan"), mund të maskohen si organizata bamirësie të krishtera ose avokatë të të drejtave të kafshëve. Shtyllat e Vëllazërisë Ortodokse e përshkruajnë misionin e tyre si patriotik dhe humanitar, ndërsa veprojnë me ikonografi të ekstremit të djathtë. Trimat, tifozët famëkeq të dhunshëm të klubit të futbollit Yll i Kuq nga Beogradi, gjithashtu flirtojnë me Ortodoksinë dhe shpesh ftohen të marrin pjesë në evente bamirëse të sponsorizuara nga KOS.

Konkretisht në Mal të Zi, KOS pretendohet se ka lidhje me grupe si Tvrdoš, Stupovi, Miholjski bor (organizata e udhëhequr nga një prift i KOS-it dhe "Bereta e Kuqe") dhe kapitulli malazez i Ujqërve të natës, i cili u formua në shtator 2014. Më 27 shkurt 2002, tri ditë pas fillimit të pushtimit rus të Ukrainës, KOS organizoi një procesion në Podgoricë, ku morën pjesë shumë anëtarë të atyre grupeve. KOS ka qenë gjithashtu në ballë të mbështetjes së aktiviteteve të organizatave ruse brenda Serbisë ose vizitave në Ballkanin Perëndimor (BP). Një nga këto organizata, Ushtria Kozake Ballkanike, u themelua në Kotorr në shtator të vitit 2016 në kishën ortodokse të Shën Nikollës.

Në Bosnje dhe Hercegovinë, KOS-i ka përdorur ndikimin e saj për të mobilizuar serbët e Bosnjës për të mbështetur elitat politike që përkrahin synime të qarta nacionaliste. Kjo është shfaqur në mënyra të shumta, qoftë mbështetja e heshtur e retorikës secesioniste të Milorad Dodik apo roli që KOS luajti në ngjarjet e "ditës së shtetësisë" të entitetit boshnjak Republika Srpska (edhe ajo një festë ortodokse serbe: Dita e Shën Stefanit). Grupet e dhunshme serbe të së djathtës ekstreme janë shpesh të dukshme në vende të njohura për krime kundër myslimanëve. Disa prej tyre janë regjistruar zyrtarisht si organizata joqeveritare, ose, si Shën Gregori Loncari, dhe përdorin humanitarizmin si mbulesë. Vetëm në qytetin e Prijedorit, i njohur për kampet e përqendrimit Omarska dhe Trnpolje, veprojnë disa organizata të ekstremit të djathtë serb.

Disa grupe të lidhura me Rusinë si Ujqërit e Natës, Ushtria Kozake e Ballkanit dhe Nderi Serb dyshohet se po rekrutojnë serbë për të luftuar në anën e grupeve separatiste pro-ruse në Ukrainën lindore. Siç nënvizoi gazeta Novaya Gazeta në vitin 2016, kozakët dhe vullnetarët serbë, të cilët luftuan në Ukrainën lindore, përdoren nga shërbimet sekrete ruse për të kryer operacione të ndjeshme në Ballkan.

Organizatat e ekstremit të djathtë, përveç lëvizjes Dveri, shfaqen margjinale. Megjithatë, duke pasur parasysh narrativat e tyre ortodokse-konservatore dhe qëndrimin pro-rus, mbështetjen e heshtur apo të hapur të KOS-it dhe bashkëpunimin me partitë e fuqishme politike, ato kanë një ndikim të rëndësishëm në sferën publike. Aftësia e tyre për t'u përfshirë në dhunë raciste, nacionaliste dhe homofobike – e cila shtrihet nga ndërprerja e shfaqjeve të filmave dhe rrahja ose sharjet raciste ndaj romëve, myslimanëve, shqiptarëve ose emigrantëve nga Lindja e Mesme deri te vullnetarizmi në Ukrainën Lindore – buron nga qëndrimi lejues i gjykatave serbe, me gjyqe që shpesh përfundojnë me lirime apo vendime të buta për autorët. Në Mal të Zi, për shembull, Ministria e Brendshme e ndaloi lëvizjen ekstreme nacionaliste çetnike, por ky vendim nuk çoi në zhdukjen e rrjetit, dhe ata sapo kanë kaluar në ilegalitet.

Ndërsa rritja e ekstremizmit të dhunshëm në Ballkanin Perëndimor kaloi pothuajse pa u vënë re nga administrata amerikane, Bashkimi Evropian (BE) kohët e fundit është bërë më i shqetësuar për këtë fenomen. Komisioni Evropian sponsorizoi një studim rreth ekstremizmit të dhunshëm të krahut të djathtë në Ballkanin Perëndimor. Parlamenti Evropian ka shprehur dy here shqetësim, në vitin 2022 dhe 2023, për rolin e Serbisë dhe KOS-it në promovimin e interesave ruse në rajon. Me narrativat ruse që tashmë dominojnë në sferën mediatike rajonale dhe sferën publike, ky lloj ultra-nacionalizmi i pakufizuar dhe radikalizmi i krahut të djathtë i shoqëruar me revizionizmin e historisë dhe mohimin e gjenocidit kërkon një reagim më sistematik, më të vendosur dhe më të koordinuar të Shteteve të Bashkuara dhe BE-së.

Botuar në Berkley Center

^{*Vesko Garçeviq është profesor i praktikës së marrëdhënieve ndërkombëtare dhe diplomacisë në Shkollën e Studimeve Globale Frederick S. Pardee në Universitetin e Bostonit. Ai ka qenë ambasador i Malit të Zi në Bruksel dhe Vjenë. Fushat e tij të ekspertizës përfshijnë diplomacinë shumëpalëshe, sigurinë evropiane, zgjerimin e BE-së dhe politikën e dyerve të hapura të NATO-s, tranzicionin demokratik në Evropën Lindore dhe Juglindore, Ballkanin Perëndimor dhe diplomacinë e shteteve të vogla në çështjet globale.} 

^{Përkthimi: ResPublica}