Meritokracia, një iluzion që justifikon pabarazitë

Meritokracia sot gëzon një reputacion të çuditshëm. Shumë politikanë, sipërmarrës, eksponentë të shoqërisë civile, promovojnë shoqërinë meritokratike si atë që duhet dhe e vetmja që plotëson nevojat e saj për drejtësi sociale; shumë filozofë, ekonomistë, politologë, sociologë, nga ana tjetër, e shohin meritokracinë si një ideologji që legjitimon pabarazitë, një premtim të rremë të progresit shoqëror dhe mundësive të barabarta. Si në një jetë të dyfishtë, meritokracia është Doctor Jekyll në debatin publik dhe Mister Hyde në akademi - me përjashtimet e duhura nga të dy palët. Pyetja atëherë nuk lidhet me arsyet ose gabimet e një partie mbi tjetrën, por me natyrën e ambivalencës së natyrshme në meritokraci.

Për të zgjidhur këtë skemë të komplikuar, Universiteti i Cardiff dhe grupi kërkimor Heirs (Lumturia dhe Marrëdhëniet në Ekonomi) organizuan më 15 prill atë që u quajt dita e studimit dhe reflektimit online mbi temën e meritokracisë. “Iluzioni i Meritës”, titulli i zgjedhur për seminarin, sjell ndërgjegjësimin se çështjet thelbësore që lidhen me meritokracinë janë të lidhura me temën e meritës. Katër folës të njohur ndërkombëtarisht - Jo Littler (Universiteti i London City), Robert Sugden (Universiteti i Anglisë Lindore), Daniel Markovits (Yale) dhe Robert H. Frank (Universiteti Cornell) - dhe gjashtëmbëdhjetë studiues nga fusha të ndryshme (ekonomia eksperimentale, ekonomi empirike, filozofi, teologji, sociologji, shkenca politike) diskutuan statusin e studimeve mbi meritokracinë sot, mbi problemet dhe mbi sfidat e ardhshme në lidhje me një temë që, si kritikët dhe mbështetësit e saj, e konsiderojnë si thelbësore për shoqëritë bashkëkohore. Do të paraqesim këtu disa nga reflektimet e tyre, të cilat janë reflektimet tona: ne duam të mbështesim një debat publik që ka qenë rrezikshëm vetë-referues.

Meritokracia i pëlqen shumicës për premtimet e natyrshme që bart ideali i saj: përmirësimi i angazhimit dhe punës individuale, lufta kundër privilegjeve, lëvizshmëria shoqërore e cila, nëse përdorim fjalët e Adam Smith, korrespondon me dëshirën për të përmirësuar kushtet tona. Do të ishte një gabim, kur kritikon meritokracinë, të mos njohësh rëndësinë dhe legjitimitetin e këtyre premtimeve. Larg të qenit partizan, le të pyesim veten në vend se çfarë përfshijnë ato premtime dhe cilat mbahen në shoqëritë meritokratike. Së pari, le të përpiqemi të kuptojmë nëse suksesi është gjithmonë i barabartë me meritën. Nëse do të ishte kështu, pretendimi i meritokracisë për t’i ndarë 'meritorët' e paktë “jomeritorët” e shumtë, do të ishte plotësisht i bazuar. Gjatë historisë, oligarkitë, qeveritë e pak njerëzve, janë përpjekur gjithmonë të paraqiten si aristokraci, qeveri të më të mirëve dhe meritokracia duket se kësaj i shkon për shtat. Megjithatë, kur shohim më nga afër sukseset individuale në shkollë, në sport, në politikë, në ekonomi, ne shohim se ka shumë më tepër sesa thjesht merita.

Eshtë edhe ndihma e njerëzve të tjerë, një dozë talenti natyror, mundësia e arsimimit falas, por edhe ajo që Frank e quan fat apo thjesht shans. Të gjithë këta faktorë që nuk kanë lidhje me meritën, por kur i shtohen asaj, kontribuojnë në suksesin tonë. Në tekstin e tij “Suksesi dhe fati”, Frank na tregon se si, të mbarsur me ideologji meritokratike dhe idenë se masa e suksesit të dikujt është shumatorja e meritave të dikujt, disa politikanë amerikanë kanë kundërshtuar politikat rishpërndarëse dhe ato të mirëqenies sociale. Pse t’i ndihmoj të tjerët nëse unë, duke u mbështetur vetëm në forcat e mia, kam arritur majat?

Është kurioz fakti që një arsyetim i tillë është përhapur edhe në botën e biznesit, sikur të kishte një lidhje të fshehtë midis meritokracisë dhe ekonomisë së tregut. Në realitet, tradita liberale dhe shpirtrat e saj të ndryshëm si Knight, Hayek dhe madje edhe Raëls, e kanë ditur gjithmonë se tregu nuk është një vend ku ecet me meritë. Sugden, trashëgimtar i kësaj tradite, na shpjegoi se tregu është më tepër një shkollë përulësie për idealin meritokratik, sepse shpërblimi i veprimeve individuale nuk varet nga vlera e tyre e brendshme, por më tepër nga vlera që të tjerët u atribuojnë përpjekjeve tona. Nëse angazhohem për të prodhuar gjëra që askush nuk dëshiron t'i blejë, nuk do të mund të kërkoj "meritat" e mia për një shpërblim. Në një rast tjetër, unë mund të prodhoja gjëra shumë të vlerësuara dhe të merrja shpërblim të madh, por më pas, për shkak se ndryshojnë shijet dhe preferencat, ose rrethana të tjera socio-ekonomike, njerëzit mund të jenë më pak të gatshëm të paguajnë frytin e punës sime: kujt do t'i drejtohem atëherë?.

Ata që kërkojnë meritokraci në treg, do të zhgënjehen (pjesërisht). E sigurt është që, siç thotë Hayek në “Ligji, legjislacioni dhe liria”, një shoqëri tregu vështirë se do të qëndronte pa "iluzionin e meritës". Fundja kush do të ngrihej nga shtrati për të punuar nëse nuk do të mendonte se përpjekjet e sotme do të shpërblehen në mënyrë adekuate nesër? Ndoshta kjo është arsyeja pse mes “jomeritorëve”, pra humbësve të garës meritokratike, është shumë e përhapur ajo që Jo Littler e ka cilësuar si deficiti meritokratik, pra pranimi i barazisë dhe legjitimitetit të logjikës së meritokracisë edhe përpara provave të pakundërshtueshme që suksesi dhe merita nuk janë e njëjta gjë. Sikur të kishim një nevojë të lindur për meritokraci, përtej sferës së arsyes.

Ky mekanizëm i vetë-mashtrimit është kaq i përhapur, saqë njerëzit ndonjëherë krijojnë 'merita imagjinare' për të suksesshmit dhe, ndoshta kjo edhe më shqetësuese, 'pakte imagjinare' për ata që janë në fund të shkallës shoqërore, të fundit, të varfrit. Rimerr terren këtu sërish ideologjia e miqve të Jobit: ai që është i pameritë është fajtor. Askush nuk e thotë kurrë këtë në mënyrë të qartë, por pas kaq shumë fjalimesh, sot si dje, ekziston ideja se varfëria është faj. Mbi të gjitha, problemi me të vërtetë i madh me meritokracinë është se ajo justifikon dhe legjitimon pabarazitë. Sikur pabarazitë, të cilat kanë ekzistuar gjithmonë, dhe ndoshta nuk do të zhduken asnjëherë, kanë nevojë për avokatë mbrojtës. Është e qartë se, nëse krahasojmë meritokracinë dhe klientelizmin, debate deformohet. Pika e vërtetë është se meritokracia është bërë legjitimimi etik i pabarazisë, në emër të një keqkuptimi të madh: që talent është meritë (dhe jo dhuratë). Efekti tjetër anësor ka të bëjë me varfërinë: nëse talenti është i merituar dhe prandaj bekohet, jo-talenti bëhet i dobët dhe i mallkuar. Varfëria si mallkim rritet së bashku me meritokracinë. Për këtë mjafton të shikoni se çfarë ndodh në vendet më meritokratike në botë.

Atëherë çfarë të bëjmë? Duhet meritokraci apo jo? Ne propozojmë një debat publik mbi atë se sa e  dëshirueshme është meritokracia dhe mbi përmbajtjen e veprimeve meritore që shoqëritë duan të shpërblejnë. Një ushtrim i reflektimit kolektiv, ndoshta përmes instrumentit të demokracisë diskutuese, ku muret midis akademisë dhe shoqërisë mund të shemben përfundimisht. Drejtësia shoqërore, e lidhur me nevojat tona të thella për drejtësi personale, është një nga të mirat më të çmuara të përbashkëta që kemi. Por nëse nuk gjejmë një mënyrë për ta ruajtur, rrezikojmë ta shkatërrojmë. Këtë duhet ta mbajmë parasysh!

/Avvenire.it /