Histori/Batalioni "Antonio Gramsci" në Luftën Antifashiste Nacionalçlirimtare shqiptare*

Tragjedia e 8 shtatorit i goditi italianët në Shqipëri mbase më shumë sesa shokët e tyre ushtarakë në atdhe, sepse u bë më e fortë ndjenja e braktisjes dhe e pasigurisë në të cilën kishin mbetur italianët në atë cep të mbretërisë (Shqipëria) pas pushtimit fashist. Pas Armëpushimit, 120 000 burra u gjendën në shtigje të ndryshme: rreth 75 000, ndërsa refuzuan propozimet për bashkëpunim me gjermanët, u kapën nga ish-aleati dhe u çuan në kampet e internimit; megjithatë, për çdo 7/8 ushtarë që kundërshtuan refuzimin e tyre, 1 pranoi: kështu që rreth 8 000 burra treguan besnikëri ndaj fashizmit që duke i dhënë fund luftës së bashku me Aleancën.

Rreth 10 000 trupa ia dolën të arrinin në portet shqiptare më të afërta me divizionet e tyre dhe u nisën për në Itali, ku, megjithatë, udhëtimi nuk mori fund për të gjithë. Për ata që nuk mund të ktheheshin në shtëpi dhe, megjithëse armiq për gjermanët, por të lodhur nga lufta dhe që nuk kishin ndërmend të luftonin përsëri, mundësia ishte një: të refuzonin çdo propozim dhe të hidhnin armët. Ishin afërsisht midis 15 dhe 20 000 njësite.

Sipas numrit të raportuar këtu, do të mbeteshin midis 10 dhe 7 000 njësi, të cilat përbënin ushtrinë që italianët mund të shfrytëzonin në mbështetje të luftës së armatosur kundër nazifashizmit në Shqipëri. Por mungesa totale e mbështetjes fillestare nga Komanda Supreme e Aleancës dhe Aleatët, do të thoshte se, në fillim, vetëm 3 000 burra ishin në gjendje të merrnin armët dhe të krijonin një organizatë strukturore dhe logjistike për t'u përballur me Rezistencën e Armatosur. Ata u ndanë në dy kategori:

1. ata që u formuan në Trupat e Komandës Italiane në Male, me iniciativën e nënkolonelit Mario Barbi Cinti, më 15 shtator 1943, dhe e nisën aktivitetin në mënyë të plotë nga 28 shtatori, nën udhëheqjen e gjeneral Arnaldo Azzi - autoriteti më i lartë ushtarak italian në Shqipëri deri në largimin e tij në qershor 1944 - dhe nënkolonel Goffredo Zignani, i cili ishte vendosur që nga mesi i tetorit së bashku me 5000 burra, në 13 batalione, në zonat ushtarake të Pezës, Dajtit, Beratit, Dibrës, Elbasanit, Vlorës, ​​Matit, Korçës, Gjirokastrës. Burra të vendosur për të luftuar gjermanët, për t’i qëndruar besnikë Mbretit, Kombit dhe Komandës Italiane dhe që u përpoqën të ishin të organizuar dhe të koordinuar në mënyrë të vendosur në luftën e tyre, derisa, të braktisur nga Italia dhe Aleatët, në mënyrë të përsëritur të mundur, u ndanë në qershor 1944, por vijuan të mbanin marrëdhëniet midis Italisë dhe Shqipërisë sa më shumë që të ishte e mundur, duke garantuar riatdhesimin e italianëve që mbetën në tokë;
2.  ata që u regjistruan vullnetarisht në radhët e Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare Shqiptare, komisari i përgjithshëm i të cilës ishte Enver Hoxha dhe Shefi i Shtabit, Spiro Moisiu, të rreshtuar ideologjikisht dhe të udhëhequr nga komunistët. Në nivel më të ulët, në numrin e forcave në terren, sesa Trupat e Komandës Italiane në Male, ata bashkëpunuan me këto të fundit në luftën e përbashkët kundër nazifashizmit, por krijuan me kalimin e kohës njëfarë ndjenje mosbesimi ndaj kësaj mase italianësh të organizuar, të vendosur në malet e tyre, madje edhe ish-pushtues. Sigurisht, të pritur më mirë vullnetarët partizanë italianë, ideologjikisht më të afërt, individualisht ose në grup, zgjodhën të luftonin në ushtrinë e tyre. Italianët që u bashkuan në të u lejuan të krijonin një batalion të katërt autonom, që iu shtua 3 të tjerëve të krijuar tashmë nga partizanët shqiptarë, të cilët ndoqën fizionominë e rregullt: ekipe me 6 elementë secili që në grupe prej 3 ose 4 konvergonin në toga, çdo 4 toga kishin një kompani dhe çdo 4 kompani përbënin një batalion. Më 10 tetor 1943, nën komandën e Terzilio Cardinalit, u formua batalioni "Antonio Gramsci" - për nder dhe në kujtim të themeluesit të Partisë Komuniste të Italisë, viktimë e antifashizmit, me origjinë të largët shqiptare - në 3 kompani të 3 toga secila, me një total prej 170 burrash.

Njerëzit e Gramsci-it

Brigada e Parë Partizane Shqiptare, e cila u përshtat nga batalioni “Gramsci”, komandohej nga Mehmet Shehu. Një shënim me dorë i firmosur prej tij dhe që mban datën 12 tetor 1943, raporton forcat e brigadës: a) partizanë shqiptarë: 630, b) partizanë italianë: 166, c) gjuajtës italianë: 200, d) të tjerë: 100, gjithsej: 1096. Partizanët italianë kishin mbërritur në Komandë të armatosur me pushkë dhe mitralozë të lehtë. Në një raport të përpiluar tre ditë më herët për Ushtrinë Nacionalçlirimtare Shqiptare, komandanti i Brigadës së Parë - pas marrëveshjeve të bëra me gjeneralin Azzi dhe apelit të lexuar para trupave dhe oficerëve të Trupave të Komandës Italiane në Male - kishte njoftuar formimin e bërthamës së batalionit "Antonio Gramsci" me 137 vullnetarë italianë. Asnjë oficer nuk i ishte bashkuar batalionit, mbase – sipas shënimeve në Ditarin Historik Ushtarak të "Gramsci"-t - sepse Komandanti i Brigadës së Parë kishte thënë se askush nuk duhet të përfitonte nga gradat.

Morali ishte shumë i lartë. Ditarët flasin për një klimë të përgjithshme qëndrueshmërie dhe vendosmërie mes italianëve dhe të dashamirësisë së shqiptarëve ndaj tyre, pavarësisht asaj që atyre iu desh të duronin gjatë pushtimit. Por idetë i bashkuan dhe pati gatishmëri të të dy palëve për të luftuar. Kur armiku është një dhe ideja është gjithashtu e tillë, e vetmja mbetet lufta. Ata menjëherë morën pjesë në operacionet e Brigadës së Parë. Vetëm dy ditë pas vendosjes së tyre, partizanët e batalionit "Gramsci" sulmuan një makinë gjermane në rrugën Elbasan-Peqin. "Morali është shumë i lartë", është lajtmotivi që përsëritet në ditar. Kjo ishte një ditë para shkatërrimit të saj pothuajse të plotë, në Berat, më 15 nëntor 1943, pasi bënë paradë nëpër rrugët e qytetit, të shoqëruar nga populli që brohoriste për Ushtrinë Nacionalçlirimtare. Atë 15 Nëntor, Batalioni i Komandës së Zonës Berat, i cili ishte i varur nga Trupat e Komandës Italiane në Male, u komandua nga Antonio Curti. Bateritë "Cotta" dhe "Menegazzi", direkt nën varësinë e Ushtrisë Nacionalçlirimtare, ia kishin dalë të iknin para sulmit. Batalioni "Gramsci" e ngarkoi qytetin me detyrën për të ngritur një pritë në rrugën që të çonte në aeroportin aty pranë, i cili ishte në duart e gjermanëve.

Njësitë e Divizionit të 100 të Gjermanisë - të ndihmuar nga forcat nacionaliste shqiptare dhe tradhtia e Xhelal Staraveckës (komandant i Batalionit të 2-të të Brigadës I Sulmuese Shqiptare), i cili i tregoi armikut ekzistencën dhe pozicionin e forcave partizane - në 5:30 të mëngjesit, sulmuan të tërë frontin, së pari në kodrat ku ishte pozicionuar "Gramsci", pastaj në fushë e përgjatë rrugëve. Berati ishte humbur. Komanda e Zonës e Trupave Italiane në Male dhe batalioni i Gramsci-t u shkatërruan. Morali nuk mund të ishte më i lartë. Batalioni u reduktua në minimum: nga 170 partizanë mbetën vetëm 48, të cilët i shpëtuan vdekjes falë ujërave të lumit Osum, në të cilin ata u hodhën për të gjetur shpëtim. Shokët e tjerë vdiqën në betejë ose u morën peng nga armiku. Komandanti Terzilio Cardinali, me disa shokë, arriti në rajonin e Malkakastrës, ku Brigada e Parë Sulmuese Shqiptare ishte angazhuar në operacione kundër forcave nacionaliste të Ballit Kombëtar.

Ata rifilluan veprimtarinë e tyre menjëherë: operacione kundër forcave naziste, kërkime, luftime: Kapinovë, Bargullas, Dobrenjë, Novaj, Libova. Në Libovë, ata i kaluan Krishtlindjet. Ndërkohë, partizanë të rinj ishin regjistruar; pra ata nuk u shkatërruan plotësisht. Për dallim nga batalionet e tjera të Trupave të Komandës Italiane në Male, të goditura njësoj nga armiku, "Gramsci" po rindërtohej. Kjo, natyrisht, falë ndihmës shqiptare. Mehmet Shehu e mbështeti dhe e inkurajoi Terzilio Cardinali-n për të vijuar luftën e tyre të përbashkët, në mënyrë që “marshi drejt fitores përfundimtare" të vijonte bashkërisht. Rindërtimi i "Gramsci"-t do të thoshte rindërtim i të vetmit entitet italian komunist në tokën shqiptare, që mund të mbështeste forcat çlirimtare, materialisht dhe ideologjikisht.

Ishte ideja ajo që mbijetoi dhe u ringrit. Një ide që mbajti gjallë dëshirën e zjarrtë për të ecur përpara në luftë edhe në muajt më të vështirë, siç ishin janari, shkurti dhe marsi 1944, me klimë jashtëzakonisht të ashpër, ushqim shumë të pakët  dhe sulme të vazhdueshme të armikut.

Në mars, morali u ringrit pas kapjes së 480 armiqve; më 28 maj në Belsh, për t’u hakmarrë ndaj humbjes së Beratit, burrat e "Gramsci"-t u zhvendosën në një garnizon gjerman aty pranë dhe e eliminuan. Energjia u rikthye dhe operacionet po ia dilnin ta detyronin armikun të tërhiqej. Deri në korrik, batalioni ishte angazhuar në zonën e Çerenezës (Dibër), ku duheshin sulme të përsëritura për të luftuar forcat e armikut, të shumta në numër, të armatosura dhe të pozicionuara mirë. Në sulmin e fundit, më 8 korrik, falë të cilit u çmontua kondërshtari dhe u çlirua e gjithë zona, ra, për shkak të goditjes me plumb në kokë, komandanti Terzilio Cardinali. Vdekja e komandantit karizmatik do t’i shenjonte ditët që pasuan. Giuseppe Marchi u emërua komandanti i ri, ndërsa zv/komandant Emilio Marconi.

Aktiviteti i batalionit "Gramsci" bëri të mundur në muajt në vijim operacione pritash dhe shkatërrimi të rrugëve të komunikimit, me qëllim pengimin e forcave gjermane dhe kolaboracioniste, duke sulmuar drejtuesit e saj, kolonat dhe kamionët.

Më 10 tetor 1944, komandanti i ri i batalionit Giuseppe Monti dhe komisari politik Bruno Brunetti nënshkruan dhe i dërguan një mesazh Komandantit Mehmet Shehu:

Divizioni i Brigadës së Parë Sulmuese

BTG. "Antonio Gramsci"

Zonë e Lirë, 10 tetor 1944

Shokut komandant të Divizionit të Parë

MEHMET SHEHU

Batalioni “Antonio Gramsci” në përvjetorin e parë të themelimit të tij, me shpirtin luftarak të orëve të para dhe me sigurinë e fitores përfundimtare, ju dërgon përshëndetjet më të përzemërta revolucionare.

Me shpirtin, por jo me luftëtarët e orëve të para. Një vit më vonë, batalioni kishte pësuar ndryshime të shumta: mundje, humbje të shokëve të ekipit, rekrutë të rinj. Ai evoloi, u rigjenerua, por shpirti luftarak, siç siguronte Brunetti, ishte i njëjti, i pandryshuar.

Pas operacioneve në tetor, e gjithë zona Tiranë-Durrës nga kryqëzimi për në Shkodër ishte nën kontrollin e batalionit; në nëntor i vetmi qytet i pushtuar ende nga forcat gjermane ishte Tirana dhe, tani, ata ishin të gjithë të përqendruar për aktin përfundimtar të kësaj lufte për liri: Partizanët shqiptarë dhe italianë, në radhët e Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare, batalioni "Gramsci" , bateritë e artilerisë nën Menegazzi-n dhe ushtria italiane e Trupave të Komandës Italiane në Male, tashmë e shpërndarë, mbeteshin ende në tokën shqiptare dhe të organizuara në Komitetin Klandestin të sapoformuar të Italisë. Një pjesë e batalionit "Gramsci" operoi në periferitë e afërta për të parandaluar rikthimin e formacioneve të armikut në qytet, pjesa tjetër luftonte në barrikada në qendër. Të gjithë u angazhuan në luftimet që vazhduan deri më 17 nëntor, ku përfshiheshin strategjitë, taktikat, sulmet dhe dhuna.

Më 19 nëntor, partizanët e batalionit "Gramsci" arritën të hyjnë në Tiranën përfundimisht të çliruar nga pushtuesit nazifashistë, ndërsa përshëndeteshin me entuziazëm dhe simpati nga populli.

Humbjet e batalionit "Gramsci" më 20 nëntor 1944 ishin: 15 të vrarë, 24 të plagosur, 140 të zhdukur. Pas çlirimit të Tiranës, batalioni, njësoj si forcat e tjera italiane që luftonin në Ushtrinë Nacionalçlirimtare, u angazhua për të eliminuar formacionet e mbetura "balliste" dhe kolaboracioniste, dhe, jo më pak e rëndësishme, për të organizuar praninë e tij në mënyrë organike atje, duke garantuar kështu operacionet e riatdhesimit. Duke qenë se ishte i vetmi formacion autonom, akoma aktiv, i njohur dhe vlerësuar nga Ushtria Nacionalçlirimtare Shqiptare për kontributin e dhënë - aq sa 92 partizanë italianë të tij morën emërimin si anëtarë të Partisë Komuniste Shqiptare për merita të veçanta – nga batalioni "Gramsci" filluan të rrjedhin ata që kishin luftuar në radhët e departamenteve të tjera, derisa, me urdhër të Komandës Supreme të Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare, më 6 shkurt 1945, ishte Brigada "Antonio Gramsci", e formuar dhe organizuar në 4 batalione, pastaj u rrit në Divizion, i komanduar nga Giuseppe Monti, i formuar nga dy Brigada që morën emrin e Brigadës Terzilio Cardinali (e komanduar nga G. Battista Cavallotto) dhe Brigada Giuseppe Pignataro (komanduar nga Mario Fantacci), në kujtim të dy udhëheqësve partizanë që vdiqën në betejë, me një numër prej 1 800 luftëtarësh.

Megjithatë, i një rendi shumë më të lartë ishte numri i përgjithshëm i italianëve, ushtarakë dhe civilë, të pranishëm në territorin shqiptar pas çlirimit dhe të cilit duhej t'i kushtohej vëmendja e duhur. Gjenerali Gino Piccini, i cili zuri vendin e gjeneralit Azzi pas riatdhesimit të tij në qershor 1944, shef i Komandës së Trupave Italiane të Shqipërisë, kishte qenë prej kohësh aktiv në këtë front, dhe kishte shprehur hapur dëshirën për të mbetur në Shqipëri në mbrojtje të interesave të prezencës ushtarake italiane. Të shumtë ishin ushtarët që ishin ende të vendosur në male në varfëri totale, shumë punonjës ushtarakë italianë ose shqiptarë të tjerë. Piccini tentoi detyrën e vështirë të krijimit të lidhjeve me Komandën Italiane dhe Aleatët me qëllim rregullimin dhe mbrojtjen e pozicionit të tyre dhe sigurimin e kthimeve të kontrolluara. Qendrat e Ndihmës, të ngritura në qytete të ndryshme shqiptare, u shndërruan në Seksione të "Rrethit Garibaldi", Rrethi Demokratik Italian i krijuar që nga nëntori fillimisht në Berat dhe më pas në Tiranën e çliruar, me iniciativën e burrave të batalionit "Gramsci" dhe me miratimin e policisë lokale shqiptare. Aksioni i gjeneralit Piccini dhe Rrethit Garibaldi vijoi paralelisht. Rrethi u bë pikë referimi për ndihmën e italianëve, veçanërisht të ushtrisë, që, duke nisur nga muaji mars, nisi edhe një botim periodik të përjavshëm me titull "Bashkimi", në të cilin italianët morën pjesë në mënyrë aktive dhe entuziaste deri në ditën kur u krye riatdhesimi i fundit .

Në të njëjtin muaj, me rëndësi ishte, për moralin dhe fatin e bashkatdhetarëve të tij, vizita e nënsekretarit të Luftës, Senatorit Mario Palermo, nga 9-17 mars 1945. Në ato ditë, Mario Palermo u takua me përfaqësuesit e Qeverisë së Përkohshme dhe të Forcave të Armatosura të Shqipërisë, Piccini dhe kampet e ushtrisë italiane, departamentet e brigadës "Gramsci" dhe "Rrethin Garibaldi". Pas disa bisedimeve me kreun e qeverisë shqiptare, Enver Hoxha, u nënshkrua një marrëveshje që përmbante klauzolat, të cilat do të bëheshin bazë për marrëdhëniet midis Italisë dhe Shqipërisë përgjatë vitit 1945 dhe për rregullimin e veprimtarive të ardhshme të riatdhesimit. U vendos që të sëmurët, të plagosurit dhe ushtarakët e armatosur, burrat e "Gramsci"-t dhe bateritë e artilerisë (rreth 2 000 luftëtarë) do të riatdhesoheshin së pari, në shenjë mirënjohjeje për sakrificat e bëra. Të ndjekur nga ushtarët e paarmatosur që kishin punuar me shqiptarët (rreth 10 000), në atë kohë të burgosurit e gjermanëve dhe të fundit civilët (rreth 8 000) me përjashtim të disa kategorive specialistësh, të cilët supozohej t’i ndihmonin shqiptarët në rindërtimin e vendit.

Nga prilli, aeroporti i Tiranës u lidh me Barin për të siguruar kthimin në Itali, së pari të të plagosurve dhe të sëmurëve. Në maj filloi riatdhesimi i Divizionit Gramsci. Në Durrës, afër portit, ishte ngritur posaçërisht një Zyrë Konvikti, nën drejtimin e Bruno Brunettit, për të menaxhuar operacionet në mënyrën më të mirë të mundshme. Të parët që u riatdhesuan ishin anëtarët e Brigadës Pignataro, të komanduar nga Mario Fantacci, në dy etapa së bashku me Komandën e Divizionit, Komandën e Brigadës Cardinali dhe dy bateritë e artilerisë (të vetmet njësi të mbetura të rregullta të Ushtrisë së 9-të, u larguan me oficerët e tyre, uniformat dhe pankartat deri në fund). Ishte mëngjesi i 3 majit, deti ishte i qetë dhe largimi u bë në mënyrë të disiplinuar dhe të rregullt, një shembull dinjiteti.

Sidoqoftë, pas mbërritjes, pritja që ata meritonin, nuk iu dha. Batalionet e nisura me Mario Fantaci-n mbërritën në portin e Brindisit, rreshtuan armët në një skaj të anijes për t'u treguar të gjithëve vlerën e tyre, por askush nuk kishte dalë për t'i pritur. Pas disa orësh, ata zbritën dhe, me flamuj, ecën nëpër një rrugë anësore që çonte në një fushë ku duhej të qëndronin në një mjedis të veçuar, në pritje të ekzaminimeve mjekësore. Me shumë gjasa, qëllimi i Komandës Italiane dhe Aleatëve ishte të shmangnin rënien e tepërt në sy të një divizioni që vinte nga një vend që i kishte dhënë vetes një qeveri të përkohshme komuniste, e cila mbante emrin e Antonio Gramsci-t dhe që për këtë arsye mund të formohej vetëm nga elementë komunistë . Përfundimi që nuk i përmbahet realitetit, duke qenë se në Divizion ishin mbledhur oficerë dhe ushtarë me ideologji të larmishme, të bashkuar nga dëshira e zjarrtë për të qenë antifashistë dhe për të luftuar për lirinë e Shqipërisë dhe Italisë gjithashtu. Më pas, ata u transferuan në kamp në Taranto, ku kishin mbërritur edhe batalionet e mbetura të Brigadës Pignataro dhe ku më vonë do të arrinin të gjitha divizionet e tjera të Divizionit të Përgjithshëm. Ata i dorëzuan armët me urdhër të Komandës Ushtarake Aleate dhe Ministrisë së Luftës Aleate, duke i qëndruar besnik frymës së ushtarëve që duhet t'u binden urdhrave të eprorëve të tyre. Divizioni nuk u përfshi në Ushtrinë e re Italiane. Pas një qëndrimi të shkurtër në Taranto, çdo ushtar u nis për në rajonin e tij, ku pas një licence dymujore, ata do të paraqiteshin pranë trupës që i përkisnin

Kështu përfundoi, nën hije, historia e burrave të divizionit "Gramsci", që aq dhanë aq shumë energji dhe shpalosën vlera në malet shqiptare, duke luftuar për liri. Kjo punë kërkimore, e realizuar falë bashkëpunimit të Arkivit të Shtetit të Tiranës, buron nga dëshira për të davaritur këtë mjegull e për t’i rikthyer vlerat dhe dinjitetin kontributit italian në luftën çlirimtare shqiptare kundër nazifashizmit.

*Fjala e mbajtur nga autorja në konferencën "Lufta Antifashiste Nacionalçlirimtare - lufta për liri, pavarësi dhe dinjitet të popullit shqiptar​", me rastin e 75-vjetorit të çlirimit të Shqipërisë, zhvilluar në Tiranë më 25 nëntor 2019

Përktheu për ResPublica: Gazmira Sokoli