Ndarja dhe çka mbetet pas saj

Të rralla janë veprat letrare, e qoftë edhe ato artistike, shqiptare në të cilat nuk shpërfaqet kriza psikike e autorit mbi tradhtinë e femrës ndaj mashkullit. Sigurisht,  kjo është e kushtëzuar prej kontekstit dhe përvojës dhe sigurisht që kjo është edhe krizë universale, por ajo që ndryshon në letërsinë shqiptare, sidomos në atë më bashkëkohore kur edhe ka filluar të trajtohet më me seriozitet, është se burimi i veprës është i papërvojë dhe të shumtën e herëve i motivuar nga patriarkalizmi dhe i kushtëzuar nga frika e përballjes me vetë krizën dhe femrën.

Mirëpo pak më thellë, sepse nuk janë të gjithë shkrimtarët Don Juan dhe Kazanova, problemi është në frikën e autorëve për të qenë të sinqertë ndaj frikës së tyre, mungesës dhe lexuesit në të vërtetë.

Haruki Murakami (jo me dëshirën e tij) është bërë një prej shkrimtarëve dhe artistëve bashkëkohorë më të njohur në botë, pikërisht me veprën e tij “Norwegian Wood”, (Druri Norvegjez (është fjala për llojin e drurit të njohur me këtë emër në anglishte)) e cila trajton dashurinë ndërmjet shokut dhe të dashurës së një personazhi i cili ka bërë vetëvrasje. Dhe është pikërisht sinqeriteti ndaj personazheve dhe respekti ndaj tyre, dhe ndaj tërë ankthit, tragjikes së frikës në dashuri në mes të një djali dhe një vajze, që e kanë bërë këtë vepër të Murakamit bibël të rinisë në tërë botën. Dhe për më shumë mentaliteti japonez i cili është tejet konservativ dhe në kohën kur është shkruar kjo vepër vetëvrasja, ndalimi dhe virgjëria e femrës kanë qenë çështje tejet të rënda për t’u shtjelluar në këtë shoqëri, e bëjnë edhe më të rëndësishme këtë lidhje dashurie.

Në letërsinë tonë shqipe, është një tregimi i Kadaresë, ku dy personazhet (megjithëse shumë qartë dallohet këtu vet autori apo alterego i tij) një student shqiptar dhe një vajzë ruse, shtrirë në një fushë në periferinë e Moskës, dhe me aeroplanët të cilët fluturojnë mbi këta dy, janë duke pritur ditën e nesërme duke u zvarritur nëpër aurën e dashurisë së këtij çifti. Dhe është pikërisht dita e nesërme kur këta dy do të ndahen përgjithmonë.

Në tërë tregimin çdo objekt, çdo lëvizje dhe çdo vizion ka zërin e tij/saj dhe tingëllojnë sikur nota të një prej fenomeneve mbi të cilin është ndërtuar një pjesë e madhe e letërsisë, dhe që është ndarja e të dashuruarve. Tregimi është situatë, me fundin që dihet, dhe i cili motivon tërë tregimin.

Kadare e shumëfishon sinqeritetin autorial dhe të personazheve përmes kontekstit dhe përmes po këtyre zërave, duke krijuar një zonë tejet seksuale dhe me këtë të paharrueshme. Dhe është pikërisht kjo zonë që penetron tej në lexuesin si një fenomen i bukur dhe tragjik. Mirëpo, pikërisht mbi këtë zonë të bukur dhe të paharrueshme autori ka një qëndrim tejet të sinqertë dhe të hapur, dhe me këtë arrin të përjetësoj për të gjithë lexuesit dhembjen e ndarjes së të dashuruarve.

Ndërkaq, në krahasim, kjo situatë e këtij tregimi, me romanin “Prilli i thyer”, në të dytën ka një ndarje “platonike” ndërmjet personazhit të Dianës dhe Gjorgut. Megjithëse këta dy as nuk arrijnë të shkëmbejnë asnjë fjalë, dhe megjithëse çdo gjë ndërmjet këtyre dy personazheve ndodh në nivelin platonik, kjo është një ndër lidhjet (platonike) më të thella, më të bukura dhe më të ndjeshme në letërsinë moderne.

Derisa në tregimin: dashuria dhe ndarja janë reale dhe të pandalshme, në Prilli i thyer ndodh e kundërta, aty dashuria mbetet iluzore, e parealizuar dhe e pakonsumuar, dhe pikërisht për këtë ndarja është edhe më e dhembshme për shkak të mosrealizimit.

Duke e marrë në konsiderim ndarjen e të dashuruarve si një nga temat shtyllë të letërsisë, duket sikur lexuesit dhe shkrimtarët kanë një pakt të “lëndimit” të njëri-tjetrit përmes shtjellimit të dashurive burrë/grua të cilat janë të mallkuara për ndarje. Është sikur mazohizëm, (ndoshta edhe sadizëm), i shkrimtarëve dhe lexuesve për të krijuar situata, zona dhe përjetime tragjike për njëri-tjetrin.

Ndarja e të dashuruarve, përpos asaj që na mëson historia e estetikës dhe kritika prej Aristotelit e këndej, për bukurinë e tragjikes dhe fisnikërinë e saj, dhe sidomos për katarzën që e prodhon ajo, është edhe një prej përvojave më të vërteta të njeriut.

Në kritikën moderne ka edhe një term për këtë fenomen që njihet si strukturë e “unrequitted love”, pra dashuri e papërmbushur . Dhe është pikërisht ky fenomen në këtë strukturë që e krijon Kadare në këto dy vepra. Megjithëse në logjikën esenciale të njeriut kjo do të duhej të merrej sikur mazohizëm, apo vetëmundim, kjo në të vërtetë është një prej fenomeneve letrare më të bukura dhe më të eksploruara në histori të letërsisë.

Psikanaliza këtë strukturë e merr si shëmbëllim të strukturës së fëmijës me nënën, me ç’rast fëmija, prej të qenët një me nënën (Lacan), pra pa mundësi dallimi të vetes nga nëna, në përvojën e tij/saj kalon deri te ndarja dhe nënshtrimi ndaj babait në fazën e Kompleksit të Edipit. Dhe pikërisht për këtë arsye fëmija/shkrimtari vazhdimisht e përsërit këtë “dashuri të papërmbushur” për të rikrijuar dhe për të ripërjetuar dhe ribashkuar me nënën në fëmijërinë e tij/saj. Apo thënë ndryshe, njeriu është i mbyllur brenda kësaj strukture universale të njeriut.

Ky fenomen i ndarjes dhe “dashurisë së papërmbushur” vazhdon tërë jetën tonë. Shembulli i filmit tanimë të zgjedhur si më i rëndësishmi në historinë e kinematografisë, pra filmit Vertigo të Alfred Hitchckok, shpreh më së miri këtë strukturë të pakalueshme. Në këtë film, personazhi kryesor pëson ndarjen tragjike me vdekjen e të dashurës së tij. Dhe ky i mbetur në këtë mungesë, në obsesion dhe në ankth nga kjo mungesë, arrin të gjejë, gruan më të përafërt me të dashurën e tij, dhe gati se dhunshëm e shtyn po të njëjtën të ndërrojë çdo pamje të saj, derisa ajo nuk ndryshon dhe nuk shndërrohet në të dashurën e vdekur (sigurisht filmi ka kthesa dhe zhvillime të tjera, por kjo është struktura thelbësore e filmit). Ajo që ndërdijshëm artikulon filmi, është ankthi ynë ekzistencial dhe obsesioni për të mbetur dhe për t’u kthyer brenda strehës së nënës, strehë të cilën Julia Kristeva e definon si “chora”, e që është “trupi” psikik i nënës.

Pak më tutje, ajo që nënkupton ky shtjellim është determinimi dhe fati i njeriut në botë. Dhe dashuria e papërmbushur, apo ndarja e të dashuruarve, është përsëritja e përpjekjes së njeriut për të gjetur një strehë, një shtëpi dhe një “zonë” të përjetimit dhe rikthimit të dashurisë infantile. Dhe është pikërisht ky konflikt pozitiv që e buron tërë jetën tonë deri në momentin fundit.

Në tregimin “Gjurmët e gjakut tënd mbi dëborë” të Marquez, ndodh një ndarje tejet tragjike që e thyen lexuesin shpirtërisht dhe estetikisht. Bëhet fjalë për lidhjen e dashurisë në mes të djalit i cili ka pasur baba të pushtetshëm në të kaluarën dhe i cili tanimë është njëlloj gangsteri, dhe të vajzës së një pushtetari aktual (brenda kohës kur zhvillohet ngjarja), dhe e cila përfundon tragjikisht me vdekjen e vajzës. Megjithëse tregimi ka kontekst tejet të gjerë, duke përfshirë sistemin e korruptuar në Amerikë Latine, dallimin dhe logjikën e pakuptueshme të Europës Perëndimore në sytë e djalit gangster nga Amerika Latine etj., struktura esenciale e tregimit është dashuria e papërmbushur e cila krijon tragjiken në shërbim të së bukurës dhe të fisnikërimit të lexuesit.

Tregimi “Gjurmët e gjakut tënd…” në njërën anë rikrijon dashurinë ideale, romantike ndërmjet dy shtresave të shoqërisë, asaj të ultë dhe të lartë, dhe në një mënyrë përmbush – dëshirën – tonë esenciale për bashkimin me “chora”, në anën tjetër krijon masat (atmosferën tropikale, borën, etj) asociative të universit i cili në dallimet dhe në kundërshtitë me ne, është i pandjeshëm ndaj ëndrrës/dëshirës sonë për dashuri ideale.

Pikërisht gjurmët e gjakut mbi bardhësinë e borës në këtë tregim udhërrëfen poetikisht fatin e pamundshëm të dashurisë ideale dhe fundin e saj. Tregimi përfundon në kaosin e Parisit, me vdekjen e të dashurës, dhe vetminë e djalit në botën e rregullave dhe të sistemit të njeriut, derisa po i njëjti djalë ka ardhur prej një rendi rregullash dhe sistemi që ende është i paparashikueshëm, dhe pikërisht kjo shpërfaq pamundësinë e njeriut përballë pandjeshmërisë së botës, dhe izolimin e tij brenda strukturave të përhershme në psikën tonë, siç është dashuria ndërmjet fëmijës dhe nënës.

Në të gjithë këta shembuj, dashuria e papërmbushur, shprehet dhe është shteg i tërë psikës sonë i themeluar qysh në fëmijërinë tonë më të hershme. Pikërisht këtu fillon frika, ankthi dhe obsesioni i shkrimtarit i cili përballet me pandihmëshmërinë e tij në raport me strukturat paraprirëse, përcaktuese dhe formësuese të tij dhe përmes letërsisë tenton të rikrijoj (lexo: përsëris) dashurinë në lumturinë dhe tragjiken e saj.

Ismail Kadare si rrallë ndonjë shkrimtar ka arritur që të vendosë personazhet e tij përballë kësaj pandihmëshmërie të njeriut. Në ballafaqim të dy veprave të lartcekura të Kadaresë, në tregimin dhe në romanin “Prilli i thyer”, arrin të rikrijohet dashuria, mirëpo në të dyjat historia e tyre zhvillohet duke pasur fundin tragjik të paracaktuar, qoftë duke e pritur mëngjesin e ndarjes (tregimi), dhe qoftë duke e pritur ngujimin (vdekjen). Në të dyja veprat, fundi, si largimi dhe vdekja/ngujimi, janë kushtëzimi më i thellë i mundshëm i personazheve dhe vetë njeriut për të dashuruar. Dhe dashuria, pavarësisht humbjes, thyerjes, tradhtisë dhe ndonjëherë mospërmbushjes, del si strehë dhe ngadhënjim mbi fundin, cilido të jetë ai.

Veprat e cekura në këtë shkrim janë shembuj të dashurive të pazakonshme dhe simbolizuese të fatit tonë si njerëz. Në të gjitha këto, dashuria dhe qoftë edhe me ndarjen e nënkuptueshme, janë ana e mirë e ekzistencës së njeriut, dhe janë zbutja e ankthit tonë të jetës në një botë të pandjeshme ndaj nesh.

Ndarja, në të katër këto vepra ndarja është trauma e të kuptuarit të fatit tonë, qoftë edhe ndërdijshëm, se jemi të përjashtuar njëherë e përgjithmonë nga parajsa e bashkësisë me nënën (sipas psikanalizës),  dhe se krejt çka ka mbetur jashtë kësaj parajse jemi ne njerëzit.

Për fund, ndoshta shembulli më i thellë dhe më i vërtetë i njeriut, dhe fatit të tij, është fundi incestuoz ndërmjet personazheve të “Njëqind vjet vetmi” të Gabriel Garcia Marquez. Pas tërë ciklit të jetës, shtresave të njohjes, niveleve të njohjes dhe përvojës në këtë roman, njeriu i kthehet përvojës së tij seksuale dhe të dashurisë përmes incestit të dy kushërinjve. Pikërisht kjo lidhje është edhe “fundi” i botës, siç e njohim, dhe siç e kemin ndërtuar.

"Shqip"