Fitorja perse në Termopile do të ishte fitore e Lirisë(Liberty)

Duke nisur nga koha afër vitit 550 p.e.s deri në epokën e Aleksandrit të Madh në vitet 330 p.e.s, çdo brez i grekëve kishte mënyrën e vet të rikonfirmimit, sipas nevojës, të identitetit helenik përkundër kërcënimit përherë prezent dhe të pandryshueshëm pers. Fiksimi grek me persët u përqendrua në minimizimin e kredibilitetit të tyre si superfuqi. Denigrimi i persëve – duke i fyer dhe ironizuar – u shpik për të kontrolluar plagët e ankthit dhe frikës të provokuara nga kërcënimet dhe realiteti i të qenit fqinj i një perandorie, ambiciet territoriale të së cilës ishin shumë reale dhe e cila nuk tregonte asnjë shenjë rënieje. 

Në mënyrë që të ngrihej morali grek, u krijuan një seri prej atyre që mund të quhen imazhe “katartike”; në skenë, në skulpturë dhe në arte të tjera. Këto përçmonin, degradonin dhe nënçmonin persët dhe konfirmonin pre-eminencën greke, veçanërisht atë athinase. 

Një ndër këto objekte është një enë vere e kuqe, që daton në mesin e viteve 460 p.e.s. E njohur si “Vazoja Eurimedon" ajo paraqet një ushtar pers të poshtëruar duke u përkulur para. Pjesa e pasme e tij i ofrohet një ushtari me pozicion të ndyrë, i cili qëndron me penisin e tij në dorë, duke u shtyrë para në drejtimin për të penetruar të pasmen e persianit. Përdhunimi i pikturuar(sepse i tillë është) u krijua si një “temë përkujtimore” në kohën kur athinasit festonin një fitore mbi forcat perse në betejën e lumit Eurymedon në Azinë e Vogël më 467 p.e.s. 
Përdorej në disa lloj festash pijeje, ndoshta në ndonjë tubim ushtarësh. Ena kalonte në një grup hoplitësh, vera derdhej lumë dhe me të nisnin edhe lojërat e pista. Kështu, dorë më dorë, ushtar më ushtar, kalonte edhe persiani. 

Teksa një pijetar kapte kupën, ai riluante dramën e paraqitur në skenë: “Tani unë jam Eurymedon”, mburrej ai. “Më shihni kur t’ia fus këtij persianit”. Imazhi në vazo është një vizualizim perceptiv i humorit të ushtarëve, ndonëse ka shumë gjasë se skena reflekton një realitet të jetuar. Në fund të fundit, përdhunimi pas betejës i ushtarëve të mundur nuk ka qenë asnjëherë vetëm një fantazi e pijes. Vazua e Eurymedonit ishte një shprehje e frymës së kohës athinjote të viteve 460 p.e.s. Ishte një shaka e mirëmenduar mbi ngjarje të papritura por të frytshme politike dhe ushtarake, të cilat demonstruan superioritetin e grekëve përmbi persët barbarë. 

Ku na çon ne ky imazh i një Persie të poshtëruar, mposhtur dhe të ndjerë? Na çon drejtpërdrejt në erën e Iluminizmit Europian, kohën kur intelektualët nisën të teorizojnë se pse Perëndimi ishte bërë kaq dominant në rendin botëror dhe kaq i suksesshëm në përhapjen e qytetërimit të bardhë. Ata dolën me një teori radikale : superioriteti europian nuk vinte prej Kristianizmit siç ishte menduar më parë gjatë Mesjetës dhe Rilindjes, por nga një traditë kulturore që nisi në Greqinë antike. 

Grekët, thoshin ata, shpikën lirinë dhe racionalitetin. Roma më pas i përhapi këto dhurata të çmuara në Europë në një seri pushtimesh imperiale qytetëruese. Kultura të tjera në kufijtë e Greqisë dhe Romës ishin barbare dhe më të këqinjtë dhe më kërcënuesit mes barbarëve ishin persët me kërkimin e tyre për dominim botëror.

Kjo ishte në kundërshtim me rendin natyral të supremacisë së bardhë. Koncpetit iu dha zë nga Charles-Louis de Montesquieu në veprën e tij “Letrat perse ”, shkruar më 1721 : “Liria ”, shkruante ai, “ishte bërë për gjeninë e racave europiane dhe skllavëria për atë të aziatikëve”. Historiani skocez John Gillies u zgjerua mbi këtë mendim më 1787, duke iu përmbajtur idesë se persët “skllavëruan grekët e Azisë së Vogël dhe për herë të parë kërcënuan Europën me terrorin e despotizmit aziatik”. Në harkun e dekadave dhe në shekujt e rinj, u bë “Pesha e Njeriut të Bardhë”, siç e shprehu Rudyard Kipling, të përhapte përfitimet e kulturës liridhënëse helenike në mbarë globin, për të mirën e të gjitha racave dhe izolimin e barbarisë. 

Në shtator 1889, George Nathaniel Curzon, një anëtar i ri i Parlamentit britanik me një destin të madh, nisi një tur tremujor në Persi(e vetmja vizitë e tij në këtë vend). Teksa vërdallosej përqark Persepolisit, ai u prek nga ajo që pa, duke i cilësuar rrënojat si një “mësim solemn i kohërave”. “Leksioni” ishte padyshim ai i Hubris-it(arrogancës shpërfillëse) – Persët, siguronte ai, ishin të paaftë të kuptonin se ata “nuk kishin cilësitë e nevojshme të mbanin një perandori”, apo të qeverisnin efektivisht. Perëndimi dhe rënia e Persisë ishin të pashmangshme, shprehej Curzon, por duhej një grek i staturës së Aleksandrit që të sillte fundin e saj të paracaktuar. Curzon vinte në dukje në veprën e tij pompoze dy vëllimëshe “Persia dhe Çështja Perse”(e cilësuar shpesh si aplikimi më i gjatë për punë; bëhet fjalë për punën e lakmuar të Guvernatorit të Indisë) se ai e shihte shumë të çuditshme rezistencën perse dhe indiane ndaj kolonizimit europian: “aziatiku normal do të preferonte më mirë të keqqeverisej nga aziatikët sesa të mirëqeverisej nga europianët”, shkruante ai disi i hutuar. 

Curzon ishte një produkt i suksesshëm i locus classicus, i një forme të dallueshme britanike të filohelenizmit: sistemit arsimor publik elitar anglez. Këto institucione mashkullore, fabrika privilegjesh, ku gjyqtarë të lartë, nëpunës kryesorë dhe diplomatë të Foreign Office ishin rripa transmisioni, tradicionalisht rrënjosnin Klasiken në zemër të kurikulës së tyre. Gjuha dhe letërsia antike greke konsideroheshin majat e arsimimit dhe grekët përdoreshin për të mësuar brezin e ardhshëm të administratorëve të perandorisë britanike. Është domethenëse që njohja e gjuhës dhe historisë greke qarkulloi vetëm mes kësaj elite më të privilegjuar britanike(kryesisht meshkuj).

Winston Churchill ka thënien e famshme se ai do të lejonte që nxënësit të “mësonin latinishten për nder dhe greqishten si dhuratë”. Megjithatë përtej kësaj bon mot të njohur qëndronte angazhimi i Churchill për të përdorur Klasiken si një mënyrë për distancimin social. Ishte një mjet i fuqishëm që mund të përdorej për të mbajtur klasat të ndara dhe më tej duke ia shtuar procesit të ndërtimit të perandorisë duke përfshirë vetëm majën e shoqërisë në misteret e saj. Klasicisti H.D.F. Kinto, vetë një produkt i sistemit arsimor publik britanik dhe autor i një prezantimi në vitin 1951 të historisë greke(ende një bestseller) i ftonte lexuesit e tij “të pranonin…si një deklaratë të arsyeshme të faktit” se grekët “kishin një konceptim tërësisht të ri të qëllimit të jetës njerëzore dhe treguan për herë të parë cili ishte qëllimi i mendjes së njeriut”. 

Ajo çfarë doli nga kjo trashëgimi e gjatë e filohelenizmit të adoptuar si paradigmë kulturore imperiale është një seri premisash të dëmtuara dhe përfundim i dëmshëm sipas të cilave Greqia kasike ishte një moment i veçantë në historinë e botës dhe se Perëndimi padiskutim që kishte përfituar duke qenë trshëgimtar i kulturës greke. Kjo trashëgimi kishte formësuar historitë kombëtare. Duke shkruar më 1867, filozofi britanik, studiuesi i ekonomisë politike, John Stuart Mill, deklaronte se “edhe si një ngjarje në historinë britanike”, beteja e Maratonës, luftuar mes grekëve dhe persëve më 490 p.e.s, “është më e rëndësishme sesa beteja e Hastings”. Ai deklaronte se “paraardhësit e vërtetë të kombeve europiane nuk ishin ata prej nga rridhte gjaku i tyre, por ata prej nga derivon pjesa më e pasur e trashëgimisë së tyre”. Perëndimorët e shihnin veten si trashëgimtarë të drejtpërdrejtë të mrekullisë së qytetërimit grek. Është logjike për ta të afirmonin për pasojë se kultura perëndimore duhet të jetë po ashtu e veçantë.

Për rrjedhojë, kulturat e privuara nga trashëgimia e Helenizmit klasik duhet të ishin më pak civilizuese në termat e mendimit racional dhe qeverisjes, unitetit në qëllim, inteligjencës dhe ambicies. Imazhi i vjetër grek i një Persie dekadente dhe despotike u riqarkullua për riprezantuar papërshtatshmëritë dhe paaftësitë e të gjithë jo-europianëve. Ky kuptim pervers i hierarkisë së kompetencës kulturore vijon ende të propozohet. Një studiues i njohur gjerman i botës greko-romake, Hermann Bengston, p.sh, e ka rrënjosur karrierën e tij akademike në promovimin e këtij miti të dalë boje të superioritetit perëndimor. Së fundmi ai gjeti detyrimin që të shkruante: 

Pasojat e triumfit grek mbi persët janë gati të pallogaritshme. Duke prapësuar sulmin nga Lindja, helenët shtruan rrugën për zhvillimin politik dhe kulturor të Perëndimit. Me betejën triumfuese për liri nga grekët, Europa lindi, qoftë si koncept ashtu edhe si realitet.

Lirinë që lejoi të ngrihej kultura greke në modelet klasike të artit, dramës, filozofisë dhe historiografisë, Europa ia detyron atyre që luftuan në Salaminë dhe Platea. Nëse ne e konsiderojmë sot veten si një popull që mendon lirisht, janë grekët ata që e krijuan këtë kusht për ne

Ne mund t’i shtojmë këtij, zërin e Andrew Bayliss, një historian në Universitetin e Birmingamit, i cili në vitin 2020, në përvjetorin e Betejës së Termopileve, zhvilluar më 480 p.e.s mes Kserksit të Persisë dh forcave të kombinuara të qytet-shteteve greke mbronte se: 

Trashëgimia më e madhe e Termopileve ishte e ashtuquajtura Epoka e Artë ”…Nëse persët do të kishin patur sukses duke shkatërruar përfundimisht Athinën ata do të kishin ndalur demokracinë në lindje të Athinës dhe ne sot nuk do të mrekulloheshim me madhështinë e Parthenonit në akropolin athinas, apo të ishim në gjendje të lexonim veprat e mëdha të letërsisë si ato të Tukiditit, Eskilit, Sofokliut, Euripidit, Aristofanit dhe Platonit.

Asnjë prej tyre nuk do të ishte e mundur pa frymëzimin që patën Leonidha dhe njerëzit e tij në qëndresën e tyre për liri

Këto sentimente sa kanë mangësi, aq janë edhe false. Persët nuk kishin kurrë për qëllim të shkatërronin "demokracinë" (çfarëdo kuptimi të ketë pasur "demokracia" në kontekstin e kohës). Në fakt, shumë qytet-shtete greke vijuan ta praktikonin "demokracinë" nën sundimin pers – fundja, persët e pranuan mospëlqimin e grekëve të Jonit ndaj tiranëve autokratikë dhe me kënaqësi i zëvendësuan ata me demokraci.

Sikur Akamenidët t’i kishin vënë grekët e kontinentit nën perandorinë e tyre, ata pa dyshim do ta kishin toleruar demokracinë edhe atje. Madje, edhe mund ta kishin inkurajuar atë. Një fitore perse mbi Spartën - shteti më shtypës dhe mohues i lirisë së skllevërve në lashtësi - do të ishte një fitore për lirinë. Kjo do t'i kishte dhënë fund kontrollit spartan, në stil terrorist mbi pjesën tjetër të Greqisë. Ideja se persët penguan zhvillimin kulturor të Evropës është absurde. Që nga epoka e Luftërave Greko-Perse, vetë persët kanë qenë në skajin fundor të një fushate njollosëse historiografike në të cilën ata janë paraqitur si shtypës tiranë të botës së lirë. Angazhimi intelektual perëndimor për promovimin e tipareve të veçanta dhe superioritetit të supozuar të vetin ka qenë shumë i dëmshëm për studimin e historisë së Persisë. Është koha për të korrigjuar shtrembërimin dëmtues të kahershëm që kanë pësuar persët duke i vënë veshin zërit të vërtetë të lashtësisë persiane.

Burimi: Literary Hub

Përkthimi dhe titulli shqip: Skerdilajd Zaimi