Sindroma e përçudnuar e përkthimeve joadekuate…

Vitet e fundit kemi ndeshur në një valë të dendur botimesh të autorëve të huaj të përkthyer në shqip, madje do thoshim në disproporcion me letërsinë dhe autorët shqiptarë. Ndofta është një kërkesë e diktuar nga tregu, apo edhe nga oreksi i lexuesve, për të njohur sa më shumë vepra dhe autorë të huaj dikur të ndaluar nga regjimi diktatorial. Ndofta shumë shpejt do të krijohet një mbingopje dhe këndvështrimi do të rikthehet në një dritë të re, nga autorët shqiptarë, që nuk janë të paktë në numër, po ashtu edhe në cilësi… Por tema e bisedës, nuk është tamam kjo, por përkthimet dhe cilësia e tyre e dobët… Një numër i madh autorësh klasikë dhe të ditëve tona, apo nobelistësh, përkthehen në gjuhën shqipe me një intensitet të paparë. Ndërkohë që dëgjojmë rëndom po nga këto shtëpi botuese të prononcohen se libri shitet ngadalë, për të mos thënë vetëm në panaire ku ka shitje të ndjeshme… Shpesh ndeshim në një autor të përkthyer nga disa shtëpi botuese njëherazi, dhe po t’i lexosh librat, shikon se nuk ke të bësh me një autor por disa “autorë”, kur në fakt i përkthyer është vetëm një!? Pra, për të qenë më të qartë, kemi nga një “autor” për pesë përkthyes… Vetëm autorin e vërtetë nuk e gjen kurrkund! Pse? - do të pyesë dikush. Sepse secili përkthyes përkthen sipas “midesë” së tij, duke iu larguar autorit origjinal, jo vetëm në formë, por shpeshherë edhe në përmbajtje. Por X autor është vërejtur se është shitur më shumë nga autorët e huaj, për një apo një arsye tjetër, atëherë edhe shtëpitë e tjera botuese për hir të një fitimi të shpejtë, sepse ka ofertë në treg, nguten të botojnë këtë autor… Por, dihet se ngutja, nuk ka asgjë të mirë, ajo si kudo është në dëm të cilësisë, në këtë rast në dëm të cilësisë së përkthimit. Por kjo është më komplekse se kaq, jo vetëm në rastin e një përkthyesi të dobët, që i ka hyrë kësaj pune se i ka zënë “rrota bishtin”, pra për bukën e gojës. Por edhe të një përkthyesi vërtet profesionist, i cili ka tërë jetën që është marrë me këtë “zanat”, duke iu përkushtuar tërësisht. Padyshim që e para është zotërimi në nivel të lartë i gjuhës nga do të përkthehet vepra letrare apo artistike. E dyta është autenticiteti i veprës së përkthyer me origjinalin, pra me autorin në fjalë… Në këto përkthime të një autori nga pesë përkthyes të ndryshëm, pa arritur akoma të paragjykojmë se kush është profesionist apo jo, njëkohësisht “lexojmë” pesë autorë, që, ndonëse trajtojnë një subjekt të njëjtë, janë tejet të ndryshëm. Madje edhe titujt janë krejt të ndryshëm nga origjinali, janë vënë sipas shijeve të shtëpisë botuese apo sugjerimeve të përkthyesve, krejtësisht spontanisht dhe në mënyrë abuzive me të drejtat e autorit. Pse ndodh kjo? Sepse rëndom një titull erotik është më joshës për lexuesin se vetë titulli që i ka vënë autori. Po kush ia jep këtë të drejtë shtëpisë botuese për të dalë mbi logjikën e titullit që autori e ka konceptuar në funksion të veprës së tij? Por le të vijojmë më tej, me përçudnimet që ka vepra, jo vetëm në formë, por kryesisht ne përmbajtje, duke iu larguar autorit si ajo shprehja “Si djalli nga temjani”. Një përkthyes, për t’u dukur interesant dhe “origjinal” mbi origjinalin nis dhe e personalizon veprën e tjetërkujt nëpërmjet një përkthimi të improvizuar, për t’i dhënë përkthimit “vlera” mbi vlerat që ai disponon, duke iu larguar në fakt veprës nën hijen se po e pasuron atë… Është gabim edhe konceptimi që ka përkthyesi E.Tupja, duke ndërruar titullin e librit origjinal në një titull komercial. Librit “Le Zebre” i Alexander Jardin i vihet titulli “Mos harro të më puthesh”?! Nuk besoj të jetë pyetur autori për këtë ndërrim titulli arbitrar, në të kundërtën ai nuk do ta njihte veprën për të tijën. Me çfarë të drejte bëhet ky ndryshim titulli, i cili presupozon edhe shumë ndryshime të tjera jo autentike në përmbajtje, kush e kontrollon autenticitetin e veprës që përkthehet? Kjo mungesë “kontrolli” që nuk do ngatërruar aspak me censurën, lë shumë shtigje për spekulim edhe në brendinë e një vepre të një autori klasik, apo bashkëkohor qoftë ai… Përkthyesi mund të shkurtojë kapituj, të keqinterpretojë strukturat dramaturgjike të autorit, apo të dalë komplet nga stili dhe individualiteti i shkrimtarit që ai ka marrë guximin të përkthejë… Kjo mund të ndodhë edhe për shumë arsye, sepse përkthyesi është jashtë kuptimit të veprës, nis direkt përkthimin pa ditur se ku ka dashur të dalë autori me këtë vepër, aq e ka kapacitetin si përkthyes, apo për arsye tejet të rëndomta, siç është afati kohor që i ka ngarkuar shtëpia botuese. Pra nxiton dhe bën një përkthim mediokër, vetëm e vetëm që të jetë korrekt me datën e kontratës që ai - siç e thamë më lart - ka lidhur me shtëpinë botuese. Sepse kjo “korrektesë”, megjithëse në dëm me shtëpinë botuese, ndikon te kredibiliteti i tij si përkthyes korrekt që respekton kontratat. Përkthyesi apo shtëpia botuese, nuk ka të drejtë të luajë me titujt që i kanë vënë veprës së tyre autorët origjinalë sipas interesit të saj komercial. Asgjë nuk e përligj këtë abuzim me veprën e autorit. Autori origjinal ka të drejtë të hedhë në gjyq shtëpinë botuese në qoftë se ai e vëren një abuzim të tillë me titullin e veprës së tij. Është më se normale. Shumë e drejtë që veprën e përkthyer nga autori francez David Foenkins “La Delicatesse” e ka përkthyer me titullin origjinal në shqip “Delikatesa”. Të kuptohemi, nuk kemi asgjë me këtë përkthyes-shkrimtar, por morëm shkas nga një intervistë e tij kohët e fundit. Etika formale në fund të fundit, e kërkon që autorit, në qoftë se ai është gjallë, t’i merret leje nga shtëpia botuese për t’ia botuar veprën, se për ndërrimin e titullit as që bëhet fjalë. Një autor e ka menduar gjerë e gjatë se si do ia vërë titullin veprës së tij, dhe nuk ia lë atë në dorë të spontanitetit të njërës shtëpi botimi apo tjetër… Kjo është alfa dhe omega e etikës dhe seriozitetit për të marrë nismën dhe përgjegjësinë e përkthimit të një vepre me autorë të huaj. Por le ta marrim si të mirëqenë se një autor i huaj pranon të përkthehet në shqip, për arsyet që ai vetë i shikon si të arsyeshme. Kemi parë në vite të përkthehen shumë kryevepra botërore, si “Lufta dhe Paqja”, “Ringjallja”, nga Tolstoi, “Vëllezërit Karamazov”, “Krim dhe ndëshkim”, nga Dostojevski, dhe shumë autorë të tjerë nga Lindja, të botuar në kohën e diktaturës. Por dua të ndalem pak tek vepra “Don Kishoti”, i autorit M.Servantes, të përkthyer nga Fan S.Noli dhe Petro Zheji, me një diferencë të madhe vitesh. Pa dyshim, dy përkthyes me zë në fushën e letërsisë dhe të lavdëruar nga koha. Por kur nis dhe lexon “Don Kishotin” e Nolit, të duket sikur bisedon me Nolin, tjetër “Don Kishot” është ai i Petro Zhejit. Por asnjëri nuk është “Don Kishoti” i Servantesit?! Përse ndodh ky fenomen shqetësues? Sepse Servantesi është tjetërsuar arbitrarisht nga këta dy përkthyes, i tjetërsuar në atë gradë (nuk po përdorim fjalën “derexhe”), sa po të ishte gjallë Servantesi nuk do e njihte veprën për të tijën. Vërtet aty është personazhi hidalgo Don Kishote della Manca, dhe shqytari i tij Sanço Panço, prezent është edhe i famshmi kalë gërdallë Rosinant, pa harruar Dylqinje de Toboze, por nuk është aty stili i Servantesit, sepse të dy përkthyesit, të mikluar nga vepra, janë përpjekur ta personalizojnë atë duke futur veten dhe mentalitetin e kohës së tyre, në vend që të ishin sa më të distancuar nga vetja në mënyrën më të ftohtë. Noli e ka thënë vetë se ia ‘përshtati’ “Don Kishotin” mentalitetit të shqiptarëve të kohës së tij, për ta bërë sa më të kuptueshme analogjinë me sistemin monarkik. Petro Zheji futi në këtë personazh universal zhargonin e tij të përditshëm, duke përdorur me dhjetëra herë fjalën “shkurt llafi”. Të gjitha këto, jashtë kontekstit të veprës, ai nis e imagjinon mbi veprën, duke harruar se është thjesht një përkthyes. Kjo nuk ndodh për shembull me “Papën jeshil” apo “Zotin President”, të dyja vepra të Asturiasit! Aty Petro Zheji ruan me fanatizëm autenticitetin e veprës së nobelistit. Përkthyesi, mbasi supozohet se e ka asimiluar veprën në fjalë, duhet të jetë sa më autentik me autorin, ashtu sikurse një instrumentist, nuk mund të improvizojë nga vetja, kur luan Bethovenin apo Bahun. Firo artistike do të ketë gjithnjë, por një përkthyes i madh mundohet me “artin” e tij të përkthimit që firot të jenë sa më të vogla.

Gazeta Shqiptare