“Credit rating” dhe vlerësimi i borxhit shqiptar

Për vlerësimin e mundësive për kthimin e kredive pra të borxheve që një vend apo dhe një kompani e madhe ka ndaj të tretëve, ka disa shoqëri studimore private- “agjenci të vlerësimit të kreditit” që në mënyrë të vazhdueshme bëjnë vlerësime të cilat shpallen për publikun dhe për të interesuarit, d.m.th ata që japin kredi, borxhe apo dhe blejnë bono thesari te shteteve e të bankave. Në rastin e kompanive vlerësimi bëhet më shumë për bondet e saj se sa për vetë kompaninë. Edhe ne shqiptarët tashmë i njohim kryesoret e tyre. Ato janë:  A. M. Best, Dun & Bradstreet, Standard & Poor's, Moody's dhe Fitch Ratings. Ato vlerësojnë shtetet:  sovereign credit rating. Këtu më poshtë po japim mënyrën me të cilën shprehen vlerësimet nga secila prej tri agjencive kryesore duke dhënë shpjegimet për cilësimin e secilës shkallë vlerësimi.

Problemi i borxhit të Shqipërisë kohët fundit me të drejtë është kthyer në vëmendje të debatit politik për vetë rëndësinë që ka në mbarëvajtjen e ekonomisë shqiptare dhe për vite të shumta në të ardhmen. Në tabelën që vijon po japim vlerësimet për disa nga shtetet me ekonomi të zhvilluar të Evropës dhe ShBA-në, si dhe vendet e rajonit dhe disa, që si ne, janë në tranzicion. Mendojmë se me këtë mënyrë kemi mundësi të gjykojmë më saktë për shëndetin e ekonomisë shqiptare dhe rreziqet, që eventualisht ka  ky nivel i borxhit, si dhe çfarë po ju lemë trashëgimi fëmijëve tanë.

Së pari, borxhi i vendit tonë paraqitet, sipas të dy agjencive të mësipërme, respektivisht  B+ sipas Standard & Poor’s  dhe  B1 sipas Moody’s, që janë shkallë të barasvlershme si tregues të rreziku të lartë për investitorët. Së dyti, këta tregues ndikojnë për shkallë të lartë përqindjesh interesi për kreditë eventuale dhe sidomos për bonot e thesarit që emeton shteti për të financuar borxhin. Kështu sot, për të shlyer kamatat dhe principialet, bonot e thesarit kanë arritur në 7,3%, që rëndon së tepërmi buxhetin e shtetit dhe në llogari të fundit vlerën reale të kredive dhe koston e veprave që ndërtohen me to.

Tabela që paraqesim jep një tablo të plotë të gjendjes së ekonomive kryesore të botës, atyre të Bashkimit Evropian dhe rajonit tonë. Ndërsa për vendet me ekonomi të fortë dhe eksportuese niveli i larte i borxhit përballohet, për vende të tjera si Greqia, Islanda, Irlanda, Portugalia dhe Spanja, rreziku paraqitet i madh dhe ato veç ndihmave monetare nga FMN dhe Banka qendrore Evropiane i janë nënshtruar një regjimi tepër të rreptë ekonomik me shkurtime shpenzimesh, me ulje të deficitit të përvitshëm buxhetor, masa, që siç dihet kanë shkaktuar protesta dhe trazira. Traktati i Lisbonës kërkonte që të gjitha vendet anëtare të BE-së t’i përmbahen një kufiri të sipërm të borxhit prej 60% të GDP-së, që nuk është respektuar me pasoja jo vetëm për ato vende, por dhe për gjithë bashkësinë. Ndërkohë, vendet më të forta kanë marrë vendime shtrënguese të ekonomisë me  ulje të shpenzimeve buxhetore, por edhe me kufizime deri në Kushtetutë të deficitit buxhetor, i cili duhet fillimisht të mos kalojë rritjen vjetore deri sa të ketë një barazim të shpenzimeve me  të ardhurat.

Nëse do të krahasojmë gjendjen e vendeve të rajonit, si ato të Ballkanit, ashtu dhe të tjerat republika ish-socialiste, do të veçonim rastin e Greqisë, në shkallën më të lartë të rrezikut të falimentimit. Po kështu me borxh të lartë është dhe Hungaria, por me më pak rrezik se vendi ynë. Të gjithë të tjerët kush më shumë e kush më pak janë me probleme dhe nga to duhen veçuar Çekia, Polonia, Sllovenia, Sllovakia,dhe Estonia që janë më mirë. Tabela që kemi hartuar me të dhënat më të fundit disponibël të institucioneve ndërkombëtare është besoj mjaftë folëse. Nga ajo mund të gjykojmë jo vetëm për nivelin e borxhit dhe shkallën e rrezikshmërisë për secilin, por edhe për nivelin ekonomik, nga Gdp për frymë, qoftë dhe nga llogaritja mbi bazën e njësimit të fuqisë  blerëse PPP-Purchasing Power Parity.

Për vendet në zhvillim institucionet ndërkombëtare gjykojnë se  borxhi i tyre, për të qenë i përballueshëm, nuk duhet të kalojë  40% të prodhimit të brendshëm bruto (PBB-GDP). Për rastin shqiptar ne gjykojmë se borxhi ka shifra edhe më të larta nga ato që jep qeveria, sepse GDP jepet më e lartë nga vlerësimet e ndërkombëtarëve dhe se në borxhe nuk llogariten ato detyrime jo të vogla që ka shteti ndaj të tretëve. Si do që të jetë, borxhi duhet të ulet sa më parë dhe ky veprim duhet të ketë përparësi në agjendën ekonomike të qeverisë. Gjithashtu qeveria duhet të jetë edhe më shumë transparente duke  i bërë të qartë taksapaguesve ecurinë në vite të borxhit me skenarë të shumtë të nivelit të zhvillimit, pra për ta thënë më qartë sa do paguajmë në vitet e ardhshme, pra sa dotë rëndoj borxhi i sotëm nesër.

Qeveria duhet të ulë shpenzimet, deficitin buxhetor dhe  koston e politikës në përgjithësi, duhet të racionalizojë investimet duke mos filluar njëherësh disa, duke mos bërë investime të parakohshme, duke nxitur prodhimin vendas dhe investimet prodhuese e të tjera masa mbrojtëse. Mendoj gjithashtu se duhet sa më parë të rivendosen marrëdhëniet e mëparshme me Fondin Monetar Ndërkombëtar dhe t’i kërkohet ndihmë urgjente me kredi të favorshme, për të zëvendësuar ato më përqindje të lartë. Do të ndihmonte dhe marrja e statusit të vendit kandidat në BE, që mundëson ndihma dhe programe të dobishme për ne.

Që ekonomia shqiptare është në krizë këtë e kanë të qartë të gjithë me përjashtim të kryeministrit. Rënia e konsumeve, shtrëngimi i kredisë, mungesa e investitorëve të huaj, rënia e blerjeve të banesave si dhe shumë dukuri të tjera, janë një sinjal i qartë për nevojën e ndryshmeve thelbësore në drejtim të ekonomisë, përpara se sa të jetë shumë vonë. Po kaq i dëmshëm është dhe konfliktualiteti politik që ka bllokuar jetën e vendit dhe jo vetëm atë politike. Asnjë politikani e asnjë force politike serioze nuk i lejohet të qëndrojë indiferente.