"Ëndërroj, pra Jam" - 100 vjet Surrealizëm

Ekspozita “Surrealizëm”, (4 shtator 2024 – 13 janar 2025), e cila zhvillohet ende këto ditë në Qendrën Pompidu në Paris, është ekspozita e dytë madhore në radhë e cila i kushtohet lëvizjes së njohur të Surrealizmit dhe ndikimit të saj global jo vetëm në artin e pikturës, por edhe në një sërë artesh të tjera. Ekspozita pararendëse në Bruksel me titullin “Imagjino! - 100 Vjet Surrealizëm Ndërkombëtar”  (21 shkurt 2024 - 21 korrik 2024) hapi siparin e ekspozitave mbi Surrealizmin, e cila do të vazhdojë udhëtimin në Madrid, në Hamburg dhe në Filadelfia të SHBA-s. Në Bruksel, përveç pjesës së Surrealizmit Ndërkombëtar, paralelisht u mbajt edhe një ekspozitë tjetër shumë e pasur, kushtuar posaçërisht Surrealizmit në Belgjikë, me titullin “Histoire de ne pas rire”, frymëzuar nga titulli i shkrimeve teorike të “trurit” të grupit surrealist belg, poetit Paul Nouge. Surrealizmi në Belgjikë, në ndryshim nga vendet e tjera, shënoi jetëgjatësinë më të madhe, mbijetoi si rrymë artistike për një periudhë mbi 60 vjeçare.

Viti 2024, shënoi 100 vjetorin e themelimit të Surrealizmit, lëvizje e cila filloi me publikimin e Manifestit të Surrealizmit në nëntor të vitit 1924 nga Andre Breton, i cilësuar si “Papa i Surrealizmit”. Breton e konsideroi këtë datë si “Viti i Surrealizmit”. Vetë Manifesti përbën një “deklaratë universale”, që fton për rishpikjen e botës, bazuar në moton “Ëndërroj, pra jam”. Manifestet dhe revistat ishin mjete të rëndësishme komunikimi të artistëve avant-garde në fillim të shek. XX. Sipas Manifestit, Surrealizmi është një automatizëm i pastër psikik, i cili synon të shprehë përmes fjalës, shkrimit a formave të tjera, funsionin e vërtetë të mendimit; mendimit të çliruar nga diktati i arsyes, përtej çdo preokupimi estetik dhe moral.

Në fillim Breton e konceptoi Surrealizmin si lëvizje letrare, por në një fusnotë, ai përfshin edhe njerëz nga fusha e pikturës dhe e arteve. Aty përmendet Uccello, Seurat, Moreau, Matisse, Derain, Picasso, Braque, Duchamp, Picabia, de Chirico, Klee, Man Ray, Ernst dhe Masson, stili i të cilëve sipas tij, është surrealist në thelb. Pra, Breton nuk përmend vetëm bashkëkohës, por edhe emra që u përkasin brezave të mëparshëm, si Uccello, Seurat dhe Moreau, duke përfshirë edhe Danten, Hygonë dhe Chateaubriand (Shatobrian) nga fusha e letërsisë. Termi “surrealizëm", u shpik nga Guillaume Apollinaire në vitin 1917, i cili dramën e tij “Les mamelles de Tiresias”, e përshkroi si dramë surrealiste.                                                                                                                                                                               Max Ernst, “Chimère”, 1928

Përgjatë rrugëtimit artistik të njeriut, gjithmonë janë prodhuar vepra të frymëzuara nga ëndrrat, e mbinatyrshmja, irracionalja dhe absurdi, por rëndësia e lëvizjes artistike së Surrealizmit duhet parë në kontekstin e periudhës mes dy luftrave botërore. Dadaizmi, si lëvizje më e hershme, pati një ndikim të madh në lëvizjen e Surrealizmit. Edhe njëra lëvizje, edhe tjetra, shprehën atë çka përjetoi gjenerata e Luftës së Parë Botërore.

Për Dadaistët, filozofia materialiste e klasës borgjeze ishte përgjegjëse për Luftën e Parë Botërore dhe pasojat e saj, ndaj përgjigja e vetme duhej të ishte një anti-art i ri revolucionar. Pavarësisht ndikimit të Dadaistëve, Surrealistët krijuan një strukturë më të qartë idesh dhe ishin më afër realitetit të asaj kohe. Surrealistët, qoftë si vazhdim i Dadaistëve, qoftë si përfaqësues të rinj të lëvizjes pasuese së Surrealizmit, u përfshinë në Luftën e Parë, edhe në formë të drejpërdrejtë, por edhe në frontin e shërbimit mjekësor.

Gjithashtu, Surrealistët qenë më afër bindjeve komuniste dhe ndikimi i Revolucionit të Tetorit në Rusi, u shpreh qartë në Manifestin e I, përmes kombinimit të revoltës artistike me revoltën politike. Manifesti kishte për qëllim jo vetëm “bashkëjetesën” e letërsisë me pikturën, por synonte në ndryshimet politike dhe sociale të çdo aspekti njerëzor, duke kontribuar në zgjidhjen e problemeve kryesore. Koncepti qendror i Surrealizmit, që ndeshet edhe te Dadaizmi, por në mënyrë jo kaq organike, u zhvillua mbi idetë e Frojdit mbi të pandërgjegjshmen dhe “shkrimin automatik”.

 Për shkrimtarin, “shkrimi automatik” nënkupton, që krijimtaria ushqehet nga shtresat më të thella të pavetëdijes, nga ëndrrat dhe haluçinacionet, duke iu larguar sa më shumë mendimin racional. Në esenë e tij “Çfarë është Surrealizmi” (1934), piktori gjerman Max Ernst, i cili para se t’i bashkohej Surrealizmit, ka qenë një nga figurat udhëheqëse të Dadaizmit, përshkruan se sa e vështirë ka qenë në fillim për piktorët e skulptorët të punonin në formën e “shkrimit automatik” dhe të përdornin teknika që korrespondonin me objektivitetin poetik. Ndërsa në esenë e tij të mëvonshme “Përtej piktururës" (1936), tregon se si teknika e kolazhit mes objektesh dhe idesh të pangjashme mes tyre, “kaq bukur, aq sa puqja rastësore e një makine qepëse me një çadër mbi një tavolinë operimi” (nga poema e famshme “Këngët e Maldororit” të poetit francez Lautreamont, e cila shërbeu si një prej burimeve kryesore frymëzuese për Breton), ndikoi në zhvillimin artistik dhe intelektual të Surrealizmit. 

Ekspozita “Surrealizëm” në Pompidu, sikurse edhe ekspozita mbi Surrealizmin në Bruksel vitin e kaluar dhe ekspozitat vijuese gjatë periudhës 2025-2026 në Madrid, Hamburg e Filadelfia, kanë të njëjtën pikturë ilustruese në posterin qendror, pikturën e Max Ernst “Triumfi i Surrealizmit” (1937). Sipas bashkëkuratorit të ekspozitës Didier Ottinger, kjo pikturë është e rëndësishme, ngaqë kuptimi i veprave të rëndësishme nuk shteron kurrë, çdo herë që e shikojmë, i japim një interpretim të ndryshëm. “Triumfi i Surrealizmit” i referohet gravurës së piktorit të famshëm spanjoll, Francisko Goya, ku personazhi është duke fjetur dhe Goya shkruan aty:

Gjumi i arsyes lind përbindësha

Surrealizmi, që nga viti i themelimit, 1924 synonte të “ngrinte” arsyen, e cila ishte dominuese në shoqërinë moderne dhe përbënte pengesë në “shpërthimin” e poezisë. Në pikturën e Max Ernst, Surrealizmi ka vënë arsyen në gjumë dhe përbindëshat zgjohen.

 Piktura në fjalë titullohej fillimisht “Engjëlli i vatrës dhe i shtëpisë” (The Angel of Hearth and Home). Ernst u frymëzua nga nje poezi angleze e shek. XIX, e cila përshkruan feminitetin ideal të periudhës viktoriane. Gruan e përkushtuar pas detyrave të shtëpisë në periudhën e zgjimit të feminizmit anglez. Pra, engjëlli ilustron në njëfarë mënyre zgjimin e feminizmit brenda gruas. Viti i krijimit, i jep pikturës së Ernst rëndësinë e një dokumenti historik, pasi është i njëjti vit që Piccaso bëri Guernica. Është ndër të paktat piktura të karrierës së tij, që u frymëzua nga ngjarjet politike të vitit 1937; vitit, që nazizmi zbuloi fytyrën e tij të vërtetë në Gjermani, duke terrorizuar një pjesë të popullsisë dhe atij të triumfit të forcave fashiste në Luftën Civile të Spanjës. Ernst e bëri këtë pikturë për ekspozitën ndërkombëtare të surrealizmit, që u zhvillua në Galerie des Beaux-Arts (Galerinë e Arteve të Bukura) në Paris në vitin 1938. 

Përdorimi i fjalës engjëll e pështjellon shikuesin, për shkak të figurës abstrakte dhe groteske të “engjëllit”, e cila nuk përputhet me imazhin e engjëllit konvencional. Engjëlli i tij i ngjan Engjëllit të Vdekjes ose një bishe, në ditët e saj të fundit. Në njëfarë mënyre duket sikur Ernst e provokon shikuesin, duke e quajtur këtë figurë engjëll. Disa historianë, nisur nga pozicioni i duarve dhe i këmbëve të engjëllit-monstër, kanë parë në këtë figurë formën e simbolit të svastikës. Sikurse tabloja të paralajmëronte bashkëkohësit e vet, për atë që pritej të vinte.

Ekspozita në Pompidu është konceptuar në formën e një labirinti, sipas modelit që Marcel Duchamp, projektuesi zyrtar i ekspozitave surrealiste të asaj kohe, i dha ekspozitës së vitit 1947. Etimologjia e fjalës, sikurse shkruhet në shënimin përshkrues në hyrje të ekspozitës, vjen nga fjala greke labrys, që do të thotë sëpatë me dy “kokë”, ku njëra anë përfaqëson verën dhe tjetra dimrin, duke e bërë labirinthin vendin ku bashkohen të kundërtat. Muret e labirintit përmbajnë një sekret në formën e Minotaurit: një krijesë dualiste, gjysmë - burrë, gjysmë kafshë. Brenda labirintit “jeta dhe vdekja, realja dhe imagjinarja, e shkuara dhe e ardhmja, e komunikueshmja dhe jo e komunikueshmja, e lartmja dhe e poshtmja nuk perceptohen më si kontradikta” (Andre Breton). Siç thuhet aty, është e kuptueshme se përse labirinti u bë emblema e Surrealizmit, duke përqafuar pajtimin e të kundërtave, që prej fillimit, në vitin 1924 e deri në ndërprerjen e tij në fund të viteve ’60.

Ndërsa bëheni gati të hyni, duhet të lini jashtë gjithë idetë e qarta, të diktuara nga arsyeja. Midis këtyre mureve, natyra “gllabëron progresin”, nata shkrihet me ditën, ëndrra përzihet me realitetin

  André Masson, “Le labyrinthe” ( 1938)

Përmes një korridori të ngushtë, vizitori hyn në qendër të labirintit, ku ndodhet manuskripti origjinal i Manifestit të Andre Breton, teksti themelues i Surrealizmit. Manuskripti është pjesë e koleksionit të Bibliotekës Kombëtare të Francës, që për këtë rast unik, është vënë në shërbim të ekspozitës. Falë teknologjisë multimedia, vizitori ka mundësi të njohë dhe të kuptojë më mirë Manifestin dhe Lëvizjen e Surrealizmit. Ekspozita përbëhet nga 13 seksione: 1. Hyrja e Mediumeve; 2. Trajektorja e Ëndrrës; 3. Makinat qepëse dhe ombrellat; 4. Kimera; 5. Liza; 6. Monstra politike; 7. Mbretëria e Nënave; 8. Melusine; 9. Pyjet; 10. Guri i Filozofit; 11. Himn Natës; 12. Lotët e Erosit; 13. Kozmosi.

Ndër këto seksione, “Kimera”, “Pyjet”, “Lotët e Erosit” dhe “Kozmosi”, paraqesin një interes të veçantë për shkak të tematikës së tyre. Kimera (Chimera), funksionoi si emblema e Surrealistëve deri në fund të viteve ’60. “Luan në pjesën e kokës, cjap në trup dhe gjarpër në pjesën e bishtit”, siç përshkruhet tek Iliada, kimera magjepsi Surrealistët për shkak të formës së saj irracionale, kompozicionit, krijuar nga një proces kolazhi, sikurse shkruhet në shënimin përkatës. Kimera, e cila në mitologji ishte e bija e Geas (Tokës), që i përkiste botës së anarkisë, e zbrazur nga kuptimi dhe ligjet, u bë totemi i Surrealistëve. Në seksionin “Pyjet”, i cili edhe në ekspozitën mbi Surrealizmin në Bruksel zinte një pjesë të rëndësishme, bien veçanërisht në sy pikturat e Max Ernst dhe kubanezit Wifredo Lam. Duke u bazuar te interpretimi i Jungut për frikën që ushtron pylli te njeriu dhe në ndriçimin e të pandërgjegjshmes -

Mendimet shtohen brenda meje si pylli, që popullohet nga lloje të ndryshme kafshësh. Por, njeriu është sundues në të menduarit e vet dhe rrjedhimisht ai e vret kënaqësinë e pyllit dhe atë të kafshëve të egra. Njeriu është i dhunshëm në dëshirat e veta dhe bëhet një pyll akoma më i errët dhe një kafshë akoma më e egër pylli (Karl Jung)

Surrealistët adoptuan konceptin e pyllit si metaforë labirintesh dhe udhëtimesh primitive. Ernst i përshkruan pemët e pyllit, si “të egra dhe të papërshkueshme, të zeza dhe të kuqërreme, ekstravagante, laike, diametrike, neglizhente, mizore, të zjarrta e të pëlqyeshme, pa të shkuar e të ardhme. Të zhveshura, vishen vetëm me madhështinë dhe misterin e tyre”.

Erotizmi zë një vend qendror te Lëvizja e Surrealizmit. Dashuria surrealiste është një pasion, që shkakton çmenduri, (“Amour fou”, Andre Breton) shndërrohet në një ndjenjë skandaloze e revolucionare, në kërkim të lirisë absolute. Marquis de Sade konsiderohet, si i pari që hapi rrugën drejt kësaj lirie absolute prej nga u frymëzua Alberto Giacometti me veprën e tij “Objekt i papëlqyeshëm”, Hans Bellmer me “Kukulla” dhe artistja Joyce Mansour me “Objekte të neveritshme” dhe poezinë e saj inkandeshente.

Seksioni “Kozmosi” është ai që dallon në këtë ekspozitë, i cili përfshihej edhe në ekspozitën e Brukselit, pasi sipas Olivier Ottinger, qëllimi i kësaj ekspozite ishte prezantimi i një ekspozite shumëdimensionale. Që në fillimet e tyre Surrealistët, rinkonsideruan vendin e njerëzimit në kozmos. Në vitin 1942 Andre Breton shkruajti, që “Njeriu ndoshta nuk është qendra, fokusi i universit”, duke theksuar nevojën emergjente të vendosjes së një raporti të ri mes njeriut e planetit. Ndërsa nga pikëpamja metafizike, e pandërgjegjshmja dhe spiritualja ndërveprojnë me universin, artistin dhe veprën në mënyrë  të pazgjidhshme dhe filozofike.

Në një intervistë Ottinger pohon se ekspozita e tanishme e Surrealizmit, ka karakter global, sepse ekspozitat e mëparshme mbi Surrealizmin kanë qenë kryesisht me artistë europianë. Për herë të pare përfshihen në një ekspozitë të përbashkët mbi Surrealizmin edhe disa vepra surrealiste nga vende të largëta si Japonia, Amerika Latine dhe një numër i madh grash. Surrealistët nuk kanë bërë diferencime me gratë piktore e artiste, por kanë qenë kryesisht koleksionuesit dhe kuratorët, që nuk u kushtonin të njëjtën vëmendje e rëndësi me gjininë mashkullore. Breton sipas tij, ishte një nga njerëzit më fisnikë dhe mendjehapur që ka ndeshur. Rëndësia e tij qëndron në faktin se arriti për një periudhë dyzetëvjeçare të sjellë bashkë poetë e artistë shumë të ndryshëm mes tyre. Nuk frymëzoi vetëm një gjeneratë, por shumë gjenerata që vendosën t’i bashkohen Surrealizmit.

Ekspozita përfshin gjithë emrat e njohur, Salvador Dali, Rene Magritte, Max Ernst, Man Ray, Yves Tanguy, Joan Miro, Giorgio de Chirico, Picasso, por edhe një numër të madh grash, si Meret Oppenheim, Dora Maar, Claude Cahun, Leonora Carrington, Remedios Varo, Helen Lundeberg, Ithell Colquhoun, Dorothea Tanning, etj. Vepra “Ditëlindje” (1942) e Tanning,  bashkëshortes së Max Ernst tërheq veçanërisht  vizitorin për nga bukuria dhe fuqia e autoportretit të saj.              Paul Delvaux, “L'Aurore”, 1937

Pavarësisht ngjashmërive së ekspozitave mbi Surrealizmin mes tyre, çdo ekspozitë ka specifikat e veta, pasi edhe Lëvizja Surrealiste nuk u zhvillua njëtrajtshmërisht në vendet përkatëse. Në Belgjikë theksi u vu në lidhjen e Surrealizmit me Simbolizmin, në Gjermani ekspozita e ardhshme do të përqëndrohet në pikat lidhëse mes Surrealizmit e Romantizmit Gjerman. Surrealizmi ndonëse filloi si lëvizje letrare nga një grup poetësh në Paris, përfshirë  Paul Eluard, Louis Aragon dhe Robert Desnos, suksesin e vërtetë do ta njohë në fushën e arteve vizuale. Nuk është e rastësishme, që gjithkush nga ne kur dëgjon termin “surrealizëm” vetvetiu e lidh me emrat e Salvador Dali, Rene Magritte, etj., pavarësisht se këto emra iu bashkuan më vonë kësaj lëvizjeje.

Burimet: Cathrin Klingsohr – Leroy, “Surrealisme”, Taschen Editions

                   SURRÉALISME  - connaissance des arts (hors série)

                 Histoire de ne pas rire – Surrealism in Belgium

Links:  guggenheim.org

https://www.ivarhagendoorn.com/blo

https://www.max-ernst.com/the-triumph-of-surrealism.jsp

https://www.whistles.com/inspiration/arts-culture/5-things-to-know-about...