Si u bë Çekosllovakia komuniste fuqi botërore në prodhimin e LSD-së

Pse ishte Çekosllovakia e viteve 1960 prodhuesi dhe eksportuesi kryesor i LSD-së? Dhe si ia dolën psikiatrët atje, nën kujdesin e policisë sekrete dhe inteligjencës ushtarake, të eksperimentojnë lirshëm me këtë substancë shumë kohë pasi ajo ishte ndaluar në të gjithë botën?

Më e pabesueshmja në lidhje me këtë histori është se ajo nisi shumë kohë përpara epokës së Pushtetit të Luleve, lëvizjes kundërkulturë dhe Pranverës së Pragës 1968, në një të kaluar të largët dhe të zymtë: gjatë viteve të para të sundimit komunist në Evropën Lindore.

Në vjeshtën e vitit 1952 – pikërisht në momentin kur lideri dyshues deri në paranojë i BRSS, Jozef Stalin, bëri një spastrim mes mjekëve të Kremlinit, duke i akuzuar ata për komplote për eliminimin e tij dhe udhëheqës të tjerë – disa psikiatër të rinj në Pragë gëlltitën për herë të parë një substancë misterioze, që ishte dërguar nga një laborator në Bazel. Kështu filloi aventura çekosllovake me LSD.

Substanca mbërriti në Pragë në mënyrë krejtësisht të ligjshme. Një dërgesë standarde nga kompania farmaceutike Sandoz iu dërgua Dr Jiří Roubíček, profesor i asociuar në Fakultetin e Psikiatrisë në Universitetin Mjekësor të Pragës. Dërgesa përmbante ampula me një substancë vajore, transparente të përshkruar si 'dietilamid i acidit lisergjik', një substancë e sintetizuar për herë të parë në 1938 nga shkencëtari zviceran, Albert Hofmann. Fillimisht e konsideruar e padobishme, LSD tërhoqi vëmendjen e pronarëve të kompanisë pasi Hoffman i testoi aksidentalisht efektet e saj tek vetja më 19 prill 1943. Katër vjet më vonë, u publikua studimi i parë që përmblidhte rezultatet e testeve të LSD që përfshinin vullnetarë të shëndetshëm dhe pacientë në spitalet psikiatrike. Artikulli ishte bashkangjitur në pakon që zbarkoi në tavolinën e Roubíček.

Mjekët në vend të pacientëve të tyre

Roubíček ishte studiues i mirënjohur i fenomeneve që lidhen me aktivitetin e valëve të trurit dhe autor i kërkimit pionier mbi aplikimin e metodave të encefalografisë në psikiatri. Ai merrte rregullisht dërgesa të ndryshme nga kompania zvicerane, por kjo ishte veçanërisht interesante. Në përshkrim thuhej se substanca misterioze ngjallte halucinacione karakteristike për sëmundjet mendore. Pas një sërë testesh në kafshë, Roubíček vendosi ta administrojë substancën tek një grup vullnetarësh të shëndetshëm dhe të eksplorojë se si LSD do të ndikonte në trurin e njeriut.

Eksperimentet fillestare u kryen në një spital psikiatrik në rrethin Bohnice të Pragës. Pjesëmarrësve iu dhanë doza minimale – mjekët tashmë e dinin se vetëm një gram i substancës do të mjaftonte për të nxitur halucinacione në 10 000 njerëz. Secili vullnetar piu një gotë ujë të përzier me halucinogjen dhe u mbyll në një dhomë me pasqyrë.

Mjekët më pas filluan ta testonin substancën te vetja. "Unë isha një nga njerëzit e parë në Çekosllovaki që mori LSD," kujtoi psikiatri i shquar Profesor Jan Srnec 60 vjet më vonë. “Ishte diçka e pabesueshme. Para së gjithash, ishte e jashtëzakonshme që një dozë kaq e vogël mund të shkaktonte një shpërbërje të plotë të psikikës. Së dyti, LSD kishte një efekt krejtësisht të ndryshëm te njerëz të ndryshëm. Në rastin tim, ishte një gjendje euforie e pastër, ngazëllimi.”

Falë LSD-së, mjekët psikiatër u vunë në vendin e pacientëve të tyre. Ata mundën të përjetonin, në një mjedis të kontrolluar, kushtet me të cilat përballen njerëzit me sëmundje mendore të pashërueshme. Shumë ortopedë kanë ndarë përvojën e një pacienti me krah apo këmbë të thyer. Por si mund të lidhet dikush me gjendjen e një personi me deluzione të rënda skizofrenike, nëse ai vetë nuk përjeton ndonjë problem të shëndetit mendor? Si mund ta ndihmojë një psikiatër një pacient të tillë? LSD-ja ishte dera përmes së cilës mjekët çekosllovakë hynë në botën e iluzioneve dhe psikozave dhe e lanë të hapur për ata që ishin të gatshëm ta eksploronin.

Të parët që përfituan nga kjo mundësi ishin artistët, veçanërisht piktorët dhe grafistët. Roubíček kishte njohje në rrethet e bohemisë artistike. Kështu, i lindi ideja që të ftonte disa prej tyre të merrnin pjesë në eksperiment. Në këmbim, ata duhej të shprehnin përmes mjeteve vizuale atë për të cilën vullnetarët e tjerë vetëm mund ta përshkruanin me fjalë.

Efekti i tejkaloi të gjitha pritshmëritë. Përshkrimet artistike të halucinacioneve dhe vizioneve ishin jashtëzakonisht sugjestive dhe lajmet për substancën e jashtëzakonshme u përhapën shpejt në mesin e artistëve çekosllovakë jo-konformistë.

Njëri prej tyre ishte Vladimír Boudník, krijuesi i një teknike grafike novatore të njohur si "eksplozionizmi". Që nga mesi i viteve 1950, legjendari Gentle Barbarian - personazhi me të njëjtin emër në romanin e Bohumil Hrabalit të vitit 1973 - kishte krijuar printime duke përdorur tallazh metali të shpërndarë rastësisht në fletë metalike industriale dhe të shtypura në shtypin grafik. Në këtë mënyrë, ai fitoi efekte të jashtëzakonshme vizuale që të kujtojnë vizionet e shkaktuara nga droga. Përveç LSD-së të administruar nën mbikëqyrjen e psikiatërve nga Bohnice, Boudník nuk mori asnjë drogë ose lëndë halucinogjene.

Si rezultat, kishte aq shumë njerëz të etur për të marrë pjesë në eksperimente, sa që Roubíček dhe kolegët e tij vendosën të trajnojnë një grup asistentësh. Ata vështirë se mund ta përballonin vetë kërkesën që pati. Çdo seancë zgjati rreth gjashtë orë dhe në vetëm pak vite u zhvilluan rreth 130 seanca në Bohnice me pjesëmarrjen e 76 vullnetarëve. Roubíček iu drejtua studentëve të tij për ndihmë.

Njëri prej tyre ishte 23-vjeçari Stanislav Grof - aktualisht një nga studiuesit më të njohur dhe më kontrovers të gjendjeve të ndryshme të vetëdijes. “Në vitin 1954, mora pjesë për herë të parë në seancat psikodelike,” kujton Grof. “Fillimisht kam qenë vetëm vëzhgues, sepse autoritetet e fakultetit na kishin ndaluar të marrim pjesë aktive në eksperiment. Më duhet të pranoj se mezi prisja të mbaroja studimet në mënyrë që të mund të merrja vetë LSD-në.”

Tre vjet më vonë, Grof – tashmë një punonjës i klinikës Bohnice – përjetoi “udhëtimin” e tij të parë me LSD, i ndihmuar nga kolegët e tij. “Kjo ngjarje më ka transformuar plotësisht. Ishte zgjimi im shpirtëror”, thotë ai. “Gjithçka që pasoi, e gjithë karriera ime akademike, ishte pasojë e asaj përvoje të jashtëzakonshme.”

Besimi në mrekullitë e shkencës

Deri në fund të viteve 1950, studime që përfshinin përdorimin e LSD-së ishin kryer në disa klinika psikiatrike në Çekosllovaki, ku morën pjesë disa dhjetëra vullnetarë. Megjithatë, ky numër shpejt do të arrinte në qindra apo edhe mijëra. Në vitin 1961, farmacistët e Pragës arritën të krijonin një ekuivalent çekosllovak të LSD-së. Që nga ajo pikë e tutje, mjekët psikiatër atje kishin akses në sasi praktikisht të pakufizuara të substancës. Psikiatri i shquar, Miloš Vojtěchovský, kujtoi se secili nga pesë kolegët e tij që kryenin në mënyrë të pavarur kërkime për LSD në institucione të ndryshme në vend, morën 100 doza të agjentit halucinogjen. Puna për aplikimin e saj ishte në kulmin e saj.

Mjekët ishin të bindur se substanca e re do t'i lejonte ata të kuptonin se si funksionojnë sëmundjet mendore - skizofrenia, ciklofrenia, neuroza, psikoza dhe depresioni, siç quheshin në atë kohë. Ardhja e viteve 1950 dhe 1960 ishte një kohë e optimizmit dhe besimit të madh në potencialin e pakufizuar të shkencës në mbarë botën. Penicilina - antibiotiku i parë - më në fund ishte gjerësisht i disponueshëm, transplantet e para ishin kryer me sukses dhe substancat kimike të panjohura më parë që preknin psikikën njerëzore, si LSD, ishin pararendësit e zhvillimit të paprecedentë mjekësor në gjysmën e dytë të shekullit XX. Besohej se shumë shpejt, falë zbulimeve shkencore, do të ishte e mundur të kuroheshin të gjitha llojet e sëmundjeve, duke përfshirë edhe çrregullimet e shëndetit mendor që ishin ende shkaku i shqetësimeve të paarsyeshme në atë kohë.

Një besim i tillë ishte veçanërisht i fortë në vendet e Bllokut Lindor, ku (si në BRSS) u promovua fuqishëm kulti i Scientizmit dhe veprat e shumta letrare dhe filmike i përshkruanin shkencëtarët pothuajse si profetë apo edhe shenjtorë. Një shembull veçanërisht interesant i kësaj është filmi i shkencës popullore çekosllovake i vitit 1962 Duke kërkuar për toksinën X, i cili paraqet pamje nga një seancë autentike LSD. Një dozë e substancës iu dha një vullnetari (student i shkollës së aktrimit të Pragës, Petr Oliva), si dhe të gjithë grupit të xhirimit, përfshirë edhe kameramanin. "Në fund të fundit, ne duhej të shihnim vetë se çfarë ndodh me një person të tillë," shpjegoi Oliva gjysmë shekulli më vonë.

Krijuesit e filmit arritën të tregojnë bindshëm rrjedhën e eksperimentit. Falë efekteve speciale, shikuesit mund ta shihnin edhe nga këndvështrimi i aktorit halucinues, nën mbikëqyrjen e një mjeku (i lartpërmendur Stanislav Grof). Tema kryesore e filmit është kërkimi i 'toksinës X' me të njëjtin emër, që thuhet se është përgjegjëse për të gjitha çrregullimet mendore. Protagonistët besojnë se LSD së shpejti do të ndihmojë në gjetjen e saj.

Një nga pjesët më mahnitëse të filmit është një skenë në dukje e parëndësishme në të cilën qindra ampula LSD largohen nga linja e prodhimit. Ky ishte me të vërtetë një vizion profetik. Katër vjet më vonë, fabrika farmaceutike e Spofa-s në Komarovo filloi një prodhim të qëndrueshëm të LSD-së me një emër lokal, Lysergamid. Në dekadën e parë, miliona njësi LSD u prodhuan dhe u shpërndanë falas në klinikat dhe spitalet psikiatrike çekosllovake.

Deri në këtë pikë, numri i pjesëmarrësve në seancat psikodelike në Çekosllovaki kishte arritur në disa mijëra. Midis tyre kishte piktorë të njohur (si Ivo Medek dhe Jiří Anderle), si dhe intelektualë të rinj, këngëtarë dhe studentë. Sipas një raportimi të paverifikuar, njëri prej tyre ishte presidenti aktual çek, Miloš Zeman. Disa vite më vonë, Karel Gott pranoi me ngurrim se edhe ai, "vetëm një herë", mori LSD në prani të mjekëve: "U ktheva në kujtimet e mia të hershme të fëmijërisë, të zhytura thellë në nënndërgjegjen time."

Shumë pjesëmarrës të sesioneve psikodelike, veçanërisht artistë, kujtuan eksplorimet e tyre të LSD-së si përvoja unike, madje formuese. Megjithatë, të tjerët përjetuan të ashtuquajturat "udhëtime të këqija". Shpejt pasuan vetëvrasjet. Në disa qendra kryesore – veçanërisht në spitalin psikiatrik në Sadska, afër Pragës – u kryen kërkime në shkallë masive. Sipas raporteve të pakonfirmuara, një nga spitalet provinciale kreu teste tek fëmijët e moshës tre vjeç që po përjetonin probleme të shëndetit mendor. Në një spital tjetër, supozohet se u kryen eksperimente mbi të burgosurit.

Mbërritja te fitimi

Sigurimi i Shtetit dhe kundërspiunazhi e kontrolluan që në fillim të gjithë procesin e kërkimit shkencor, si dhe prodhimin dhe eksportin e LSD-së çekosllovake. Policia sekrete u interesua shpejt për substancën e pazakontë. Fillimisht, kjo ishte kryesisht për shkak të përfshirjes së tyre në përzgjedhjen e vullnetarëve që merrnin pjesë në eksperimentet e hershme. Fakti që ky ishte një lloj grupi elitar, duke përfshirë një numër individësh të shquar dhe njëkohësisht rebelë, nuk i shpëtoi vëmendjes së tyre. Disa psikiatër, mes tyre Stanislav Grof, u rekrutuan për të raportuar mbi akuzat e tyre. Sigurimi i Shtetit nisi të interesohej gjithnjë e më shumë për mundësitë e përdorimit të LSD-së për qëllime përçarëse (ashtu siç bënë kundërshtarët e tyre, CIA amerikane). Ata menduan ta futnin LSD-në në ujin e pijshëm, ose ndoshta të spërkatnin LSD-në në ajër. U morën në konsideratë edhe veprime subversive që synonin stafin e armikut.

Rezultatet e pritshme të veprimeve të tilla ishin objekt i një filmi tjetër dokumentar të jashtëzakonshëm të realizuar nga kineastët çekosllovakë. Protagonistët e “Eksperimentit” (1968) janë katër oficerë të mirëfilltë të ushtrisë çekosllovake, të cilët marrin vullnetarisht një dozë LSD. Më pas u ngarkohet si detyrë përpilimi i një plani luftarak, gjë që sigurisht nuk arrijnë ta bëjnë ndërkohë që kamera regjistron me kujdes shkëputjen e plotë nga realiteti. Oficerët, megjithatë, duken mjaft të kënaqur. Ata heqin uniformat, qeshin dhe mesa duket argëtohen shumë. Narratori deklaron: "Halucinogjenët na japin shpresë për një fund të afërt të luftërave vdekjeprurëse."

Ndërsa shpresa të tilla ishin të rreme, LSD doli të ishte një minierë e vërtetë ari, ose thënë në mënyrë rigoroze, një burim i madh i valutës së huaj. Një pjesë e madhe e prodhimit të Spofa u eksportua në Perëndim, me shitje fitimprurëse të Lysergamid në Evropën Perëndimore, SHBA dhe Kanada, të mbikëqyrura nga Sigurimi i Shtetit që në fillim. Në fillim, eksporti i substancës ishte plotësisht i ligjshëm. Në Perëndim, posedimi i LSD nisi të ndalohej gradualisht nga mesi i viteve 1960 (në SHBA, në 1966). Komunistët çekosllovakë nuk donin të hiqnin dorë nga fitimet e tyre nga tregtia, kështu që deri në mesin e viteve 1970 ata kryenin operacione të rregullta kontrabande (në një rast, LSD u dërgua në SHBA në libra me faqe të lagura me substancën halucinogjene). Për këtë arsye, CIA doli në përfundimin se këto ishin në fakt aktivitete diversioniste, që synonin vetë themelet e shoqërisë amerikane. Kjo, natyrisht, ishte veçanërisht e vërtetë për të rinjtë amerikanë, për të cilët marrja e LSD ishte bërë një përvojë brezash.

Nuk ka asnjë provë që Sigurimi Shtetëror i Çekosllovakisë të ketë zhvendosur qëllimisht sasi të mëdha LSD në Perëndim për qëllime të tjera përveç përfitimit financiar. Megjithatë, Ministria e Brendshme e Çekosllovakisë ishte sigurisht e vetëdijshme për pasojat e veprimeve të saj - ajo nuk kreu asnjë aktivitet pa marrëveshje nga Moska. Paradoksalisht, ishte qëndrimi vasal i Pragës ndaj BRSS që kontribuoi në fundin e LSD-së çekosllovake. Në vitin 1974, menjëherë pasi udhëheqësi sovjetik Leonid Brezhnev nënshkroi marrëveshjen e parë të çarmatimit me presidentin amerikan Richard Nixon, Çekosllovakia ndali prodhimin e LSD dhe, duke ndjekur shembullin e vendeve të tjera, ndaloi edhe përdorimin e kësaj substance.

Psikedelia pas Pranverës së Pragës

Megjithatë, komunistët çekosllovakë kishin arsyet e tyre për t’u shqetësuar. Pas pushtimit 'aleat' të gushtit 1968, ata arritën të frikësonin një pjesë të shoqërisë pas protestës masive të Pranverës së Pragës dhe propozuan një lloj 'paqeje'. 300 000 njerëz ikën në Perëndim, qindra u burgosën dhe vendi u zhyt në letargji. Në këtë sfond ra më shumë në sy rinia jokonformiste. Djemtë dhe vajzat me flokë të gjata mbanin koncerte për grupe psikodelike (si p.sh. të famshmit "Plastic People of the Universe”) në tavernat ose hambarët e fshatit. Në fillim të viteve 1970, këta të rinj kishin qasje më të lehtë në LSD sesa bashkëmoshatarët e tyre në Amerikë.

Brenda pak më shumë se një viti, nënkultura elitare me bazë në Pragë u kthye në një lëvizje që angazhonte të rinjtë në të gjithë vendin. Autoritetet u përgjigjën me represion brutal, duke përfshirë kriminalizimin e të gjitha drogave psikoaktive, përveç duhanit dhe alkoolit. Muzikantët e Plastic People u burgosën dhe një peticion, i nisur në mbrojtje të tyre nga dramaturgu Václav Havel, u bë themeli i lëvizjes më të famshme disidente çekosllovake: Karta 77.

Një mrekulli më shumë prodhimi sesa mjekësore

Aventura çekosllovake me LSD zgjati gati një çerek shekulli. Filloi me një besim idealist në shkencë dhe përfundoi me një operacion eksporti të paligjshëm të udhëhequr nga Sigurimi i Shtetit dhe me persekutim të gjerë të disidentëve. Ajo që mbetet është një legjendë që vetëm së fundmi është verifikuar nga një grup gazetarësh kureshtarë. Në vitin 2015, pas disa muajsh grindjesh që përfshinin këshillin mbikëqyrës të medias çeke, shikuesit e televizionit përfundimisht panë dokumentarin e shkëlqyer të Pavel Křemen, LSD made in ČSSR. Regjisori arriti të bindë disa njerëz, përfshirë artistë, intelektualë dhe psikiatër të shquar, si Stanislav Grof, të flasin për aventurat e tyre me LSD-në. Křemen gjeti në arkiva edhe filmat “Duke kërkuar për Toksinën X” dhe “Eksperimenti”, fragmente të të cilëve i përfshiu në punën e tij.

Sipas mjekëve çekë të intervistuar në dokumentar, ata që herët kishin ngritur pikëpyetjen nëse LSD mund të përdoret në mënyrë efektive në terapi. Edhe para nisjes së tij për në SHBA në vitin 1967, Grof arriti në përfundimin se LSD nuk ishte një burim, por thjesht një katalizator i përvojave shpirtërore. Në SHBA, ai u bë i famshëm për krijimin e 'turbopsikoanalizës', një formë terapie që kombinon seancat psikoterapeutike me administrimin e psikodelikëve te pacientët e tij. Më vonë, ai zhvilloi një teknikë natyrale të nxitjes së gjendjeve të ndryshme të vetëdijes, të ashtuquajturën "frymëmarrje holotropike".

Vëllai i tij më i vogël, Pavel Grof, pati më shumë fat me farmaceutikë. Në vitin 1967, në të njëjtin spital në Bohnice, ai ishte mjeku i parë çekosllovak që u administroi karbonat litium - një ilaç pionier që parandalon psikozën - një grupi pacientësh me çrregullim bipolar. Ndryshe nga LSD, karbonati i litiumit përdoret ende sot e kësaj dite dhe është dëshmuar të jetë guri filozofik i psikiatrisë, duke lejuar një hap të madh në trajtimin e sëmundjeve mendore. “Një ditë ndodhi një mrekulli. NJË MREKULLI. Mjeku im mbërriti me një pluhur të ri, të mrekullueshëm, në dorë. Dhe më pas më shtrëngoi dorën dhe më nxori ​​nga klinika.” Kështu e përshkroi terapinë me litium një nga pacientët e Pavel Grofit, prozatori dhe reporteri Ota Pavel.

Kur pyesim pse LSD shkaktoi një bujë të tillë në Çekosllovaki, zakonisht dëgjojmë se për shoqërinë ateiste çekosllovake, një udhëtim psikedelik ishte forma më tërheqëse për të kënaqur nevojat e tyre metafizike. Megjithatë, profesoresha Jiřina Šiklová, kumbara e studimeve gjinore çeke dhe një pjesëmarrëse në seancat psikodelike (e cila shfaqet edhe në filmin e Křemen), mund të jetë më afër së vërtetës. Sipas sociologes, roli kryesor në këtë histori i përket industrisë së zhvilluar kimike dhe farmaceutike të shtetit - LSD-ja çekosllovake u bë një fenomen i zakonshëm, sepse Çekosllovakia ishte i vetmi vend në Bllokun Lindor që mund ta prodhonte atë në një shkallë masive.

Në SHBA (siç u përmend më herët), LSD është i paligjshëm që nga viti 1966. Në Poloni, është në listën e substancave të dëmshme psikotrope që nuk janë të dobishme në mjekësi. Që nga 1 janari 2010, posedimi i deri në pesë njësi LSD në Republikën Çeke është i ligjshëm, sërish…

*Autori është përkthyes, eseist dhe autor i biografive të Václav Havel, Bohumil Hrabal dhe Ota Pavel.

/ PrzeKroj.org / 

Përkthimi: Gazmira Sokoli