Zogjtë kthehen në të njëjtat vende

Që prej vitit 2011, vitit të botimit të librit të tij të parë “Më kujtohet” (Botimet Odeon), Ylli Demneri kthehet në Tiranën e tij të dashur me botime të herëpashershme, në trajtën e një ditari letrar kronologjik, por edhe jo linear, si filli i një lëmaku, që shpështillet drejt çdo skute real-imagjinare. “Tridhjetë e tre vjet larg edhe saksofonisti i metrosë është thinjur”- është një nga haikut e librit të tij të fundit “Zogjtë kthehen në të njëjtat vende”, botuar në vitin 2021, dy vite para. Prej 35 vitesh, ai jeton në Paris, por përherë shtegton drejt “luleboreve të bardha, blu, vjollce, rozë në shtëpinë e vjetër”, që s’është më.

Jemi në vitin 1991. Tre vjet pas largimit tuaj nga Shqipëria për në Paris, në vitin 1988. Nëse Blloku i Lindjes do të rezistonte akoma, kishit menduar të kërkonit azil politik në Francë?

Jo, dhe për këtë jam i sigurt, sepse atë mbrëmje para se të nisesha për në Francë, ndërsa shtëpia ishte e mbushur me njerëz që kishin ardhur për të më uruar (sot mund të duket e pabesueshme, por në atë kohë dalja jashtë shtetit ishte po aq e rëndësishme sa lindja, martesa dhe vdekja), pra atë natë, im atë ma bëri me shenjë, që të dilja jashtë në oborr. Dhe më tha, fjalë për fjalë : "E kam menduar gjatë. Mos u kthe më. Të paktën shpëto ti". "Jo", i thashë. Dhe gjëja e parë që më erdhi ndërmend, ishte imazhi i motrës. Si mund të "shpëtoja unë" duke e lënë atë, që të përfundonte internimeve, siç u ndodhte zakonisht familjeve të "armiqve të Partisë". Me thënë të drejtën, fjalët e tij më tronditën, sepse ndjeva dëshirën e tij për të më falur një jetë më të mirë, pavarësisht vuajtjeve që do të përjetonin, nëse kërkoja azil politik në Francë. Dhe jo vetëm kjo, por edhe dhimbja, që shkakton ndarja e përjetshme. Ashtu siç kishte ndodhur me ata që ishin larguar, duke u arratisur. 

Te libri juaj "Më kujtohet" (Vëllimi I), shkruani "Më kujtohet kur rrafshuan shtëpinë e doktor Papavramit. Mbi atë truall të burgosurit ndërtuan një pallat. Tout un symbole!". Krahas frikërave të tjera, frika e rrafshimit të shtëpisë, ju ka munduar asokohe?

Nuk më ka munduar, sepse nuk e kishim menduar ndonjëherë se mund të arratiseshim familjarisht. Dhe aq më tepër, në rastin e Papavramit, mund të flitet për një hakmarrje direkte nga familja e Enver Hoxhës, po të kemi parasysh marrëdhëniet që kishte krijuar familja e Papavramit me atë të diktatorit. Kërkimi i azilit politik nga ana e Papavramit u përjetua nga familja e Enver Hoxhës, si një pabesi. Më atë veprim ekstrem ata vunë në jetë shprehjen "Ne ju zhdukim nga faqja e dheut!". Atë që bënë. Sot nuk ka mbetur asnjë gjurmë nga ajo shtëpi dhe asnjë mundësi për ta rindërtuar.

Shtëpia prindërore zë një vend qendror te "Më kujtohet" në veçanti, por edhe në krijimtarinë tuaj më të gjerë. Tashmë, që ajo është rrafshuar, por për arsye të tjera, jo-ideologjike, fakti që i riktheheni shpesh, a përbën një rivatërzim imagjinar në mungesë të ngrehinës reale?

Sigurisht. Dhe kjo vjen, ngaqë "nuk e qava", siç thotë Frojdi. Nuk e pashë teksa e shembnin. Kjo ndodhi gjatë vitit tim të parë në Francë. U nisa me imazhin e saj, dhe kur u ktheva nuk e gjeta më. Në vend të saj ishte ngritur një nga ato ndërtesat e asaj kohe, që në mënyrë pompoze i thonin "pallat". Për mua ishte një humbje. Humbja përgjithmonë e një objekti me të cilin isha i lidhur që nga lindja. Pamje që ishin pjesë e qenësisë sime. Vendi ku ndjeja siguri. Kot nuk quhet vatër, pra lidhet me zjarrin, me ngrohtësinë. Ishte njëkohësisht edhe dekori, ku lëviznin të afërmit e mi, që kishin jetuar shumë më parë se të lindja unë, por që i imagjinoja atje, në atë dekor, sipas rrëfimeve të më të moshuarve.

Si arritët të mbani në kujtesë kaq shumë detaje nga e shkuara juaj dhe e qytetit? Ishit të vetëdijshëm më parë për këtë lloj kujtese?

Nuk kam qenë aspak i vetëdijshëm. Por, nga ato që kam lexuar vitet e fundit, kam mësuar se kujtesa është e lidhur me emocionet e përjetuara. Sa më të forta emocionet e përjetuara, aq më të rrënjosura në kujtesë imazhet, detajet. Siç duket, kjo ndjeshmëri shpjegon edhe aftësinë e kujtesës sime për të mbajtur mend edhe detajet më të vogla.

"Më kujtohet qullapiti që bënte gjyshja, e që nuk duhet ngatërruar me qukapikun, siç i ngatërroja unë kur isha i vogël". Figura e gjyshes është kaq e gjallë në përshkrimet tuaja, padyshim muza juaj e fëmijërisë. Mendoni se njerëzit, që kanë pasur fatin të rriten me gjyshe të tilla, janë të bekuar të kenë një përqasje më artistike ndaj ekzistencës njerëzore?

Besoj se janë të bekuar. Por, përsa i përket përqasjes artistike, nuk e di. Ndoshta një gjyshe e tillë, të bën më të ndjeshëm. Ndoshta. Ajo ishte prezente gjithë kohës. Me dashurinë e saj. Me fjalët e ëmbla. Me kalimin e viteve e shoh edhe më qartë bukurinë e shpirtit të saj. Tani vonë e kam kuptuar, se nga ajo kam trashëguar tolerancën në lidhje me njerëzit. Nuk e kam dëgjuar asnjëherë të flasë me urrejtje në lidhje me fetë. Të flasë me përçmim për njerëzit me ngjyrë apo të flasë me përbuzje për shtresat e ulëta shoqërore. Kurrë. Ishte një grua e një mirësie të rrallë. Ishte e mrekullueshme edhe me atë dëshirën për të renë. "Ah, lum ju që nuk mbuloheni me çarçaf!", i thoshte nënës sime. Edhe pse ishte fetare e i respektonte ritet.

"Më kujtohet dyqani i vajgurit dhe sikleti kur isha adoleshent se mos më shikonte ndonjë vajzë me bidonin e vajgurit në dorë. (Megjithëse për atë që ka rënë në dashuri thuhet se e ka zënë qymyri, dhe jo vajguri)". Motivin e burimit të ujit në letërsi, ku të rinjtë njiheshin në çezmën e fshatit, këtu e zëvendëson radha e vajgurit, që për brezat e mëvonshëm tingëllon komik. A jeni përsiatur ndonjëherë për këtë shprehi popullore të shqiptarëve, që të rënit në dashuri e njëjtësojnë me qymyrin? Në kontekstin francez, çfarë i zë francezët kur bien në dashuri?

Shprehja "e ka zënë qymyri", besoj se do të ketë lindur gjatë kohës që njerëzit ngroheshin me qymyr apo qymyri i farkëtarëve ishte më prezent në jetën e përditshme. Unë nuk e kam njohur ngrohjen me qymyr. Por nga rrëfimet e atyre që e kishin njohur, flitej për marrje mendsh, turbullim. Ato që shkakton dhe rënia në dashuri. Atë që shkencëtarët sot e quajnë "truri emocional". Atë që shkakton dopamina, hormoni i dëshirës që e frenon pjesërisht trurin të gjykojë. "I ka rënë në kokë!", ç'ka mund të themi në mënyrë figurative për atë që ndodh kur biem në dashuri. Gjëra të ngjashme, gjejmë edhe te shprehjet franceze : "Le coup de foudre" ( i bie rrufeja, të rënit menjëherë në kokë), "perdre les pédales"( i këputen frenat, humbet kontrollin), etj.

Ndryshon ideali i dashurisë me kalimin e moshës? Apo dashuria mbetet një referencë e përhershme?

Dashuria mbetet një ideal i përhershëm. Është gjëja më e bukur në këtë jetë. Ose më saktë, ditët më të bukura në këtë jetë, janë ditët kur je i dashuruar. Kur ke "humbur kontrollin". Dhe ajo merr vlerën e saj totale, vetëm atëherë kur fatmirësisht njeh dashurinë e vërtetë, që sipas Woody Allen, vetëm 2% e njohin një gjë të tillë.

Gjatë kohës, që jetonit ende në Shqipëri, para viteve ’90 njiheshit kryesisht si aktor e regjisor. Që pas botimit të librit tuaj të parë "Më kujtohet" dhe librave të tjerë që pasuan, tashmë njiheni pothuajse vetëm si shkrimtar. Për më tepër ju keni mbaruar Liceun artistik për pikturë, pra që potencialisht mund të vazhdonit karrierën edhe si piktor. Ky dyzim apo trizim i personalitetit tuaj artistik, si reflektohet aktualisht në identitetin tuaj krijues?

Aktualisht, të gjitha formimet që mbart si rrjedhojë e prirjeve të natyrshme, janë në shërbim të shkrimit. Përvojat e ndyshme multiartistike, më kanë ndihmuar të kuptoj atë që është e vlefshme. Disa rregulla të kompozimit. Përshembull, në shkollën e regjisë na kishin mësuar se kur recitohet një monolog, duhet filluar me tone të qeta, sepse ndryshe nuk do të kesh më zë për në fund. Kjo m’u kujtua, kur nisa librin "Më kujtohet". Ai fillon me një tekst krejt të "qetë": "Më kujtohet një re e bardhë pezull mbi Dajt". Që ishte njëkohësisht dhe imazhi i parë që unë shikoja sapo dilja nga shtëpia.

Po të krahasojmë metodën e social-realizmit gjatë kohës që ishit student në Shqipëri me metodën perëndimore të mësimdhënies në Francë, përtej censurës partiake e aspekteve të tjera negative të njohura, ç’ përvoja pozitive ruani nga shkolla shqiptare?

Shkolla shqiptare bazohej në metodën e shkollës ruso-sovjetike, nëse mund ta quaj të tillë, meqë baza e asaj shkolle përsa i përket teatrit, mbështetej në metodën e Stanislavskit, metodë e krijuar para vendosjes së ideologjisë komuniste. Tek ajo metodë do të bazohet edhe shkolla amerikane e Actors Studio krijuar dhe drejtuar nga Lee Strasberg, tashmë e njohur në të gjithë botën. Pra, profesorët e mi shqiptarë, që kishin studiuar në Bashkimin sovjetik, ishin formuar me këtë metodë. Dhe që ishte një bazë shumë e mirë. Siç na thoshte dhe Pirro Mani, një nga regjisorët më të talentuar dhe njëkohësisht profesori ynë, "unë dua t'ju mësoj bazat e teatrit katror, ju pastaj bëjeni oval apo të rrumbullakët". Po e njëjta gjë, ishte edhe më profesorët që na jepnin lëndët e artit të kinematografisë. Ndërsa mësimdhënien në Francë e bënte të ndryshme liria. Dhe kjo nuk është pak. Flitej për njeriun dhe jo për njeriun e realizmit socialist, që ngurtësonte edhe vetë mjetet shprehëse. Do të thoja që kishte gjithashtu më subjektivizëm në analizën e filmave. Duhet shtuar edhe ajo "légèreté" franceze në kuptimin e mirë të fjalës e cila krijon sharmin e artit francez në përgjithësi. Shumica e profesorëve të mi ishin njëkohësisht bashkëpunëtorë të revistës së njohur franceze "Cahiers du cinéma".

"Më kujtohet", "Bloc-Notes", "E dashura A.", janë titujt e tre librave tuaj në prozë. Janë tituj, që mbeten në kujtesën e lexuesit, qoftë për nga shkurtësia, qoftë për nga lehtësia e memorizimit dhe forca tingëlluese. Zakonisht i paramendoni apo lindin gjatë shkrimit të tekstit?

Zakonisht titujt fillojnë e lëvrijnë në mendjen time, para se të përfundojë libri. Për këtë marr edhe mendimin e të tjerëve. Sidomos të botuesit tim Alket Çani, tek i cili kam një besim absolut, për natyrën e tij kërkuese dhe ndershmërinë intelektuale, që e karakterizon.

Tek "E dashura  A." shkruani : "Që kur jam larguar nga Shqipëria kam ndryshuar disa herë vendbanime. Një rrënjëshkulur i vërtetë". Fakti, që temat e librave tuaja i kanë rrënjët në Shqipëri dhe ndryshe nga disa shkrimtarë të tjerë shqiptarë, që jetojnë jashtë, nuk keni eksperimentuar të shkruani edhe në frëngjisht, dëshmon që dëshira për rrënjët është kaq e ethshme, sa as atmosfera ç’ rrënjosëse pariziane nuk ka arritur ta shuajë.

Përkundrazi, sa më shumë kalojnë vitet në një vend të huaj, aq më prezente bëhet e shkuara, dhe sidomos gjuha. Madje, sipas disa studimeve, te një njeri dygjuhësh, sa më shumë plakesh, aq më shumë fillon e zë vend gjuha e parë, gjuha e nënës. Sepse fjalët janë të ngarkuara me emocionet e para. I ke dëgjuar, që në barkun të nënës. Kanë tjetër peshë. Përshembull, fjalët  "zemër", "shpirt", i kam dëgjuar nga nëna, gjyshja, tezja, halla, e dashura e parë, etj. Ndërsa shprehjet "mon cœur apo  "mon amour", i kam dëgjuar për herë të parë në moshën njëzet e shtatë vjeçare, të thëna vetëm nga një person.

Te libri "Bloc-Notes" ka një kapitull të tërë, që fillon me "Më pëlqen" dhe mbaron me "S’më pëlqen". Çfarë do të shtonit te "Më pëlqen" dhe te "S’më pëlqen"?

MË PËLQEN

Më pëlqen aroma e barit kur kositet.

Më pëlqejnë fushat e mbjella me livandë.

Më pëlqen lulja e kungullit.

Më pëlqen dyanshmëria e disa femrave: nënshtrim e krenari. Ku dhe kur duhet.

Më pëlqen qetësia para furtunës në një ajër të mbushur me erotizëm.

Më pëlqen aroma që lëshojnë kërcenjtë dhe gjethet kur vilen domatet.

Më pëlqejnë brigje detesh pa njerëz.

Më pëlqen më mirë të pres sesa të më presin në një takim.

Më pëlqejnë retë.

Më pëlqen vetmia dyshe.

Më pëlqen të mendoj, që në dimër të dua më shumë. Po ky mendim rrëzohet shpejt kur kujtoj pranverën dhe lulet, verën, lakuriqësinë, detin, vjeshtën dhe ngjyrat.

Më pëlqen Lisbona (shumë).

Më pëlqen qetësia që të fal mosha.

Më pëlqejnë filmat realistë.

Më pëlqejnë pullazet me tjegulla.

Më pëlqejnë qoshet në një kafene.

Më pëlqen aroma e bukës së thekur.

Më pëlqen e gjelbra e sytheve.

Më pëlqen pema e ullirit, ngjyra e gjetheve, kokrrat dhe vaji.

NUK ME PËLQEN

Nuk më pëlqen statuja butaforike e Lasgushit në Pogradec.                                                                                                                                                                                      

Nuk më pëlqejnë "të vërtetat" e militantëve pasi kanë rënë nga fiku.

Nuk më pëlqejnë ëmbëlsirat orientale me aromë lule portokalli.

Nuk më pëlqen asnjë skulpturë e realizmit socialist, përveç De Radës realizuar nga Odise Paskali (e vetmja skulpturë jo patetike).

Nuk më pëlqen të vizitoj zbulime arkeologjike pa ciceron.

Nuk më pëlqen të di se kush është autori i një vepre arti.

Nuk më pëlqejnë shpjegimet dhe analizat para se të shoh një vepër arti.

Tendenca dekonstruktive e narracionit klasik duket në letërsinë e fragmentarizuar që shkruani dhe në poezitë haiku. Kur u botua "Më kujtohet", por edhe librat vijues, ndjenit njëfarë pasigurie se si do të perceptoheshin nga kritika e lexuesi shqiptar? Sidomos te "Më kujtohet", që është dhe botimi juaj i parë, për shkak të natyrës së pazakontë të librit, fragmentarizimi është më i theksuar.

Sigurisht, që e kisha atë shqetësim. Por, ajo që më falte një lloj qetësie ishte sinqeriteti i frazave. Asgjë të sforcuar. Asnjë akrobaci për të tërhequr vëmendjen apo për të mahnitur lexuesin. Por, më kujtohet, që para se libri të shkonte për t'u shtypur shpeshherë zgjohesha në mes të natës, duke dashur të përmirësoj këtë apo atë frazë. Ashtu si në vizatim, kërkojmë linjën e saktë për të nxjerrë në pah të veçantën e një portreti apo peizazhi.

Përse "Njëqind e njëmbëdhjetë haiku"?

Aq ishin. (qesh). Por, pasi kishte dalë libri, dikush më thotë se po të njëjtin titull mban edhe një vëllim i mjeshtrit japonez të haikuve, Bashõ, përkthyer në frëngjisht. Një rastësi.

Libri juaj i fundit me haiku "Zogjtë kthehen në të njëjtat vende", ka një strukturë stinore, ndahet në katër stinë dhe çdo haiku i referohet muajit përkatës. Meqenëse jemi në vjeshtë, te pjesa e Vjeshtës, hëna përmendet më shumë se në çdo stinë tjetër. Është e ndryshme hëna në vjeshtë?

Interesante. Nuk e kisha vënë re. Por, di që në shumë vende aziatike, nga fundi i shtatorit dhe fillimi i tetorit, festohet "Festa e hënës". Përsa më përket, do të thoja se në vjeshtë hëna më bëhet shoqe në atë trishtim-vetmi, që krijon kjo stinë.

Cila stinë ju pëlqen më shumë në Paris?

Pranvera dhe vjeshta. Por, besoj se këto stinë bëjnë të pëlqyeshëm çdo cep të botës. 

Sigurisht, që Parisi është një qytet i bukur. Kur jetoja në Shqipëri gjatë kohës së diktaturës, ku askush nuk mund të dilte jashtë, Parisi ishte për mua qyteti-ëndërr. Fati deshi, që të jetoj në këtë qytet. Dhe tani më 2 tetor, bëhen plot 35 vjet. Që ai më pëlqen veçanërisht në stinën e pranverës dhe vjeshtës, ndoshta është e lidhur me atë që përjeton qenia ime në këto stinë: temperaturat e këndshme, flladi në pranverë apo puhiza në stinën e vjeshtës, ngjyra e qiellit, si dhe ajo që shoh duke shëtitur. Një qytet që ka bukurinë e një bizhuje, që koha e ka bërë më të çmuar. Sigurisht, që bukurinë e Parisit në këto stinë ia shton edhe francezja larg çdo vulgariteti e që e ndesh rrugëve apo në tarracat e kafeneve. Të rilindura në pranverë, me të linjta të holla apo me një triko hedhur krahëve para një gote vere, në mbrëmjet vjeshtore.

Parisin e dua mbi të gjitha për muzetë. Qyteti, ku kam parë kryevepra botërore.