Drejtësia dhe prona private. Nga Etërit e Kishës te sinteza françeskane

“Nuk është pasuria jote ajo që i jep të varfrit; ti thjesht po i kthen atij atë që i përket. Sepse është ajo që jepet e përbashkët, për t'u përdorur nga të gjithë, çka ti ia bashkëngjit vetes. Toka u jepet të gjithëve dhe jo vetëm të pasurve» (Shën Ambrozi, cituar në Decretum Gratiani). Janë fjalë të marra nga Pali VI në enciklikën e tij sociale Populorum Progressio botuar në vitin 1967. «Është si të thuash – vazhdon Papa – që prona private nuk përbën për disa një të drejtë të pakushtëzuar dhe absolute. Askush nuk është i autorizuar të rezervojë për përdorimin e tij ekskluziv atë që e tejkalon nevojën e tij, kur të tjerëve u mungon ajo që është e nevojshme. Me një fjalë, e drejta për prona nuk duhet të ushtrohet kurrë në dëm të dobisë së përbashkët, sipas doktrinës tradicionale të etërve të kishës dhe të teologëve të mëdhenj”.
Edhe Shën Thoma Akuini kishte mbërritur në një qasje të ngjashme në lidhje me parimin e destinacionit universal të të mirave. Doktrina e Thoma Akuinit solli në sintezë shekuj debatesh dhe mendimesh teologjike që nisin nga Veprat e Apostujve - "askush nuk e quante pronë të vetën atë që i takonte, por gjithçka ishte e përbashkët mes tyre” (Veprat 4:32-37) – dhe i shohin si protagonistë kryesorë Etërit e Kishës. Këta e konsiderojnë në fakt pronën private si një domosdoshmëri që lind nga një gjendje mëkati.
 

Qëndrimet e Etërve të Kishës për pronën private
Siç, në përgjithësi, gjendja e njeriut në botë rrjedh nga mëkati fillestar, ngjashëm edhe domosdoshmëria e pasurisë është pasojë e saj. Prona, për këtë arsye nuk ka as origjinë natyrore dhe as origjinë hyjnore. Pozicionet në lidhje me këtë janë natyrshëm të ndryshme, por shumë nga Etërit, duke përfshirë Giovani Crisostomo, Lattanzio, Gregorio Nisseno dhe Ambrogio-n e lartpërmendur, e konsiderojnë pronën si diçka kundër natyrës.

Dhe ata supozojnë se në mungesë të rënies origjinale do të ishte zhvilluar një sistem alternativ bashkëjetese dhe ekonomik, më i mirë, i bazuar në pronën e komunitetit, në vend të pronësisë.
Bëhu pjesë dhe personalizo përvojën tënde
Shtjellimi i mëpasshëm, nga teologë si Isidori i Seviljes, Simon i Bisignanos, Alessandro d'Hales, prezanton në lidhje me idenë e pronës, konceptin e jus gentium, sipas të cilit origjina e pronës nuk duhet kërkuar në të drejtën e natyrshme, e aq më pak në të drejtën hyjnore, por më tepër, në arsyen njerëzore, e cila nxjerr nga natyra koncepte të dobishme për bashkëjetesë paqësore dhe për realizimin e planit providencial të Zotit. Thomai i përshtatet kësaj tradite, duke e cilësuar pronën me origjinë nga jus gentium e duke dalluar dy aspekte thelbësore: usus (përdorimi) dhe potestas (pushtet-zotësi).

Këto të dyja duhet të mbahen të ndara pasi i nënshtrohen rregullave të ndryshme. Në lidhje me përdorimin (dhe konsumin), njeriu duhet t'i konsiderojë të mirat - «jo si të tijat, por të përbashkëta e t’i japë lehtësisht, kur të tjerët kanë nevojë për to.'
Sa i përket prodhimit dhe menaxhimit (potestas), njeriu është i autorizuar për t'i konsideruar të mirat si të tijat për t'i dhënë dhe administruar ato, siç do të kishte ndodhur edhe në parajsën tokësore. Ky autorizim bëhet për Akuinin, një detyrë dhe një detyrim, pasi, duke pasur parasysh situatën e "rënies" në të cilën gjendet njeriu, pa pronë, pak dëshirë për punë, kaosi dhe sidomos mungesa e paqes, do të pengonin arritjen e zhvillimit dhe e prosperitetit, që do të ishte vetë fundi i ekonomisë.

Shën Thomai: prona plotëson të drejtën natyrore
Prandaj, prona nuk është në kundërshtim me të drejtën natyrore, por e plotëson atë falë veprimit të arsyes njerëzore. Për Thomain, pra, zotërimi i mallrave nuk është kundër vullnetit të Zotit, por mund të bëhet i tillë kur këto pasuri përdoren për të përfituar nga të tjerët. «I pasuri - në fakt - nuk vepron në mënyrë të paligjshme nëse, duke zënë një pronë që më parë ishte e përbashkët, i bën të tjerët pjesë: por mëkaton nëse në mënyrë të paarsyeshme i pengon të tjerët ta përdorin këtë të mirë".
Gjithmonë në traditën skolastike, edhe Bonaventura, duke ndjekur Thomain, e konsideron pronën të bazuar në jus gentium, dhe nënvizon rëndësinë e saj si mjet pa të cilin rendi dhe paqja do të ishin të pamundura.
 

Pelagius dhe shkolla françeskane
Sistemimi i mendimit teologjiko-filozofik i përpunuar deri atëherë nga  mendimtarët e krishterë i takon Alvaro Pelagius. Edhe Pelagius e sheh pronën si një të keqe të domosdoshme për arritjen e rregullt dhe paqësore të qëllimeve të ekonomisë, por duke pasur gjithmonë në mendje një “keqardhje” për gjendjen e pafajësisë "para rënies", në të cilën të gjithë përdorën dhe përfitonin nga gjithçka, por askush nuk zotëronte asgjë ekskluzivisht për veten e tij.
Krahas traditës akuinase lindi dhe u përhap ajo e shkollës françeskane, e bazuar kryesisht në mendimin e Duns Scotus dhe Uilliamit të Ockhamit. Aty relfektimi i këtij të fundit fillon me dallimin midis dominium dhe proprietas. Koncepti i parë tregon të drejtën për të kërkuar posedimin e një të mire materiale, por nuk shtrihet kjo e drejtë deri në mundësinë për të bërë me të atë që dëshiron, domethënë ta disponosh në një farë mënyre pa kushte.

Koncepti i dytë, nga ana tjetër, ia jep pronarit këtë fuqi. Nga ky dallim buron një debat që do të bëhej i famshëm në historinë e doktrinës mes vetë Ockham-it dhe Papa Gjonit XXII, që nga ana e tij, e konsideronte pronën një kategori origjinale, e dhënë nga Zoti dhe e referueshme për njeriun që nga krijimi i tij. Arsyeja e mosmarrëveshjes duhet kërkuar në pohimin e urdhrit françeskan për të mos zotëruar asnjë lloj të mire materiale, për të mos pasur, më mirë të themi, asnjë pronë. Për sendet në zotërim ata pretendonin vetëm një përdorim "de facto" e jo "me të drejtë". Këto gjëra, në fakt, i përkisnin sipas françeskanëve, ose atij që ua kishte dhënë, ose vetë Papës.

Ky i fundit, pikërisht Gjoni XXII, ka reaguar ndaj këtij pohimi duke e bërë të qartë se askush nuk mund të përdorë në mënyrë legjitime një të mirë pa qenë në gjendje të pretendojë mbi të një drejtë dhe kjo është veçanërisht e vërtetë kur e mira në fjalë konsumohet me përdorim. Për këto arsye, françeskanët duhej ta pranonin posedimin e disa të drejtave pronësore, të paktën të një domeni të përbashkët, mbi të mirat materiale të përdorura prej tyre. Ligji, për më tepër, tashmë i pranishëm para "rënies", është për këtë arsye me origjinë hyjnore dhe jo pozitive.

Ockham u udhëzua nga urdhri për t'iu përgjigjur dekretit Papa Quia vir reprobus, dhe për këtë ai përpunoi të famshmen e tij Opus nonaginta dierum. Nëse do ta analizonim me detaje, kjo punë do të na çonte shumë larg, aq plot është me hollësi juridike dhe dallime terminologjike; por ajo që është interesante të theksohet, megjithatë, është pozicioni që rezulton. Në veçanti, dallimi midis dominium dhe dominium proprium. Në rastin e dytë, e drejta e pronës posedon atributin e ekskluzivitetit. Kjo do të thotë se ushtrimi i dominium proprium nga një subjekt, individual ose kolektiv, për një të mirë të caktuar, nënkupton përjashtimin e të gjithë subjekteve të tjerë nga posedimi i të njëjtës të drejtë. Dhe kjo e drejtë, sipas Ockham, nuk mund të ishte e pranishme në “gjendjen e pafajësisë”, para mëkatit fillestar.

Në të vërtetë, në gjendjen e pafajësisë, gjithçka ishte e përbashkët dhe asgjë nuk mund të ishte e dikujt, pa qenë, në të njëjtën kohë, edhe e dikujt tjetër. Prona në kuptimin e dominium proprium, vazhdon Ockham, sanksionohet vetëm pas rënies, për të zbutur pasojat e lakmisë njerëzore. Vetëm pas rënies, pra, lind la potestas dividendi et appropriatindi, domethënë mundësia e përvetësimit të një pjese të të mirave që ishin të përbashkëta përpara mëkatit fillestar.

Duke pasur shfaqjen e njëkohshme të ndjenjave të lakmisë dhe zilisë, në këtë fazë, arsyeja përpunon parimin e pronësisë për të parandaluar shtypjen. Këtu kemi një pozicionim të qartë, në ndryshim nga Etërit e Kishës, në favor jo vetëm të domosdoshmërisë, por edhe të mirësisë, të pasurisë. Kjo e fundit bëhet një e mirë në vetvete, sepse me të si mjet tentohet të kthehet bashkëjetesa njerëzore drejt një modeli paqeje dhe harmonie, siç ekzistonte para rënies.
Nga e drejta natyrore, te vullneti i Zotit
Shkolla françeskane, veçanërisht përmes Duns Scotus, nxjerr në pah kufijtë e taksonomisë akuinase. Duke u nisur nga supozimi se një gjë është thënë mirë, jo sepse ky është "thelbi" i tij (i cili do të pasqyrohej në ligj natyror), por sepse ky është vullneti i Zotit, domethënë sepse Zoti e krijoi atë në këtë mënyrë. Si pasojë, kur e drejta natyrore humbet lidhjen e saj konstituive me rendin e origjinës hyjnore, e humbet domosdoshmërinë dhe rikthehet në fushën e gjërave dytësore.

Edhe për Grotius (Huig van Groot), si për Ockham, prona do të ketë vlerë konvencionale. Fryti i një marrëveshjeje midis njerëzve; Prona private bëhet kusht sine qua non i një bashkëjetese paqësore dhe të rregulluar, tashmë e pamundur në regjimin e të mirave të përbashkëta. 

Por figura e Grotius është veçanërisht e rëndësishme sepse me të vërtetë mbyll një epokë dhe hap një të re. Siç thekson Oreste Bazzichi, në fakt me veprën e tij, ai shënon kalimin «nga e drejta natyrore 'teist' (...) ndaj ligjit natyror që mund ta përkufizojmë si laik" ("Në origjinë të shpirtit të kapitalizmit”, Dehoniane, 1991, f. 37). Një hap që do të ketë pasoja shumë relevante për ngjarjet që do të zhvillohen më pas brenda vetë idesë së drejtësisë.

Burimi: Il Sole 24 Ore

Përktheu: Gazmira Sokoli