Η πολυφωνία ως γέφυρα που ενώνει

Αλέξανδρος Λαμπρίδης: Η παράδοση δεν διοικείται με κριτήρια περιχάραξης, αποκλειστικής ιδιοκτησίας ή εμπορευματοποίησης

***

Στο λεξικό των ταξιδιωτών ο κυρατζής είναι ο οδηγός του καραβανιού των ζώων που μεταφέρει εμπορεύματα έναντι μισθώματος.. Στη μνήμη των κατοίκων της Ηπείρου, αλλά όχι μόνο, τα καραβάνια έχουν μείνει ως μέσα μετάβασης προς την ξενιτιά, αλλά και γέφυρες επικοινωνίας με τον κόσμο. Ταξίδια που διαρκούσαν ολόκληρες εβδομάδες, με οδηγητές τους κυρατζήδες, συνέδεαν την Ήπειρο με μακρινά κέντρα όπως η Κωνσταντινούπολη, η Βιέννη, η Μολδοβλαχία, κτλ. Ο Αλέξανδρος Λαμπρίδης είναι ένας σύγχρονος κυρατζής, που με εφαλτήριο την αγάπη του για το πολυφωνικό τραγούδι, δημιούργησε μαζί με άλλους συνεργάτες το Πολυφωνικό Καραβάνι (ΑΜΚΕ Άπειρος), το οποίο ξεκίνησε τη διαδρομή του το 1998 από το χωριό καταγωγής του, το Πολύδροσο της Ηπείρου (η προγονική του ρίζα είναι από τη Σωτήρα της Άνω Δρόπολης) και στην πάροδο των ετών ταξίδεψε σε όλη την Ελλάδα όπως και σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Σκοπός του είναι η διαφύλαξη, η έρευνα, η προβολή και η διάδοση του πολυφωνικού τραγουδιού. Στις 14 Μαΐου του 2016, το Καραβάνι γιόρτασε για πρώτη φορά την «Ημέρα Πολυφωνικού Τραγουδιού», ενώνοντας διάφορες πολυφωνικές εστίες σε πολλές πόλεις και χώρες. Ο Λαμπρίδης, μια πολυσχιδής προσωπικότητα, δεν είναι μόνο ένας από τους βασικούς εμπνευστές, πρωτεργάτης και ψυχή του εγχειρήματος, αλλά και ένας άνθρωπος με πολύτιμη συνεισφορά και σε άλλους καλλιτεχνικούς τομείς. Από το 1990 μέχρι το 2012, υπήρξε βοηθός σκηνοθέτη του διάσημου Έλληνα σκηνοθέτη, Θόδωρου Αγγελόπουλου, μια συνεργασία που διήρκησε 23 χρόνια, μέχρι την ημέρα που ο Αγγελόπουλος έχασε τη ζωή του σε ένα θανατηφόρο δυστύχημα. Η πολυφωνία και ο κινηματογράφος είναι μόνο δυο από τους τομείς της μακρόχρονης καλλιτεχνικής δραστηριότητάς του, αλλά δίχως αμφιβολία τα πιο βαθιά βιώματά του έχουν ρίζες στη γη της πολυφωνίας.

Τον Δεκέμβριο του 2020, το Πολυφωνικό Καραβάνι εγγράφηκε στον διεθνή κατάλογο Καλών Πρακτικών Διαφύλαξης Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Εν τω μεταξύ, η Αλβανία έχει εγγράψει στο πλαίσιο της ίδιας Σύμβασης της UNESCO την ισο-πολυφωνία από το 2003. Τι σημαίνει αυτό για τις δύο χώρες, όσον αφορά το συγκεκριμένο ζήτημα;

Αυτή η τόσο σημαντική σύμβαση της UNESCO, όπου τώρα συμμετέχουν 180 κράτη, υιοθετήθηκε πριν από είκοσι χρόνια, το 2003, και προβλέπει, μεταξύ άλλων, την σύνταξη τριών καταλόγων σχετικών με την Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά. Ο πρώτος κατάλογος αφορά τα στοιχεία της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, μέρος της οποίας αναγνωρίστηκε η αλβανική ισο-πολυφωνία και η βουλγαρική γυναικεία πολυφωνία, Bistrica Babi. Η Ελλάδα τότε δεν υπέβαλε αίτηση στην UNESCO. Υπάρχουν άλλοι δύο κατάλογοι. Ένας απ’ αυτούς αναφέρεται σε στοιχεία πολιτιστικής κληρονομιάς που κινδυνεύουν άμεσα, όπου δεν υπάρχουν καταχωρημένα στοιχεία ούτε από την Ελλάδα ούτε την Αλβανία, ενώ υπάρχει και ένας τρίτος κατάλογος, ο οποίος ασχολείται με Καλές Πρακτικές Διαφύλαξης Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, που σήμερα περιλαμβάνει μόλις 33 καλές πρακτικές από το σύνολο των 180 κρατών. Στις 17 Δεκεμβρίου 2020, με ομόφωνη απόφαση και μετ΄επαίνων, το Πολυφωνικό Καραβάνι «Άπειρος» συμπεριλήφθηκε στη λίστα αυτή. Άρα, η δραστηριότητά μας αφορά Καλή Πρακτική Διαφύλαξης του Ηπειρώτικου Πολυφωνικού Τραγουδιού που συμβάλλει στη διαφύλαξη της πολυφωνίας στην Ελλάδα.

Το Πολυφωνικό Καραβάνι έχει εξελιχθεί σε έναν επίσημο θεσμό για την ελληνική πολυφωνία. Από την εμπειρία σας, υπάρχει κάτι αντίστοιχο στην Αλβανία το οποίο να συγκρίνεται με τη δραστηριότητά του;

Κάτι ανάλογο, από όσο γνωρίζουμε, δεν υπάρχει. Υπάρχει, όμως, κάτι διαφορετικό αλλά, σε μεγάλο μέρος, επίσης, για το πολυφωνικό τραγούδι, ένας σημαντικός θεσμός, το Λαογραφικό Φεστιβάλ Αργυροκάστρου. Είναι ένα φεστιβάλ που συγκεντρώνει στοιχεία και εκφράσεις της ζώσας παράδοσης απ’ όλες τις περιοχές της Αλβανίας. Το Πολυφωνικό Καραβάνι παρακολουθεί το φεστιβάλ Αργυροκάστρου συνεχώς, από το 1999 μέχρι το 2015, όταν πραγματοποιήθηκε για τελευταία φορά. Μετά από 8 χρόνια απουσίας επιστρέφει φέτος το καλοκαίρι, στα τέλη Ιουνίου, και το Πολυφωνικό Καραβάνι θα ταξιδέψει και πάλι για να το παρακολουθήσει. Η παράδοση αυτού του φεστιβάλ δείχνει την επίδραση του φεστιβάλ στη συλλογική μνήμη των γενεών. Για τις πολυφωνικές ομάδες στην Αλβανία είναι το πιο αντιπροσωπευτικό γεγονός της πολυφωνικής τους δραστηριότητας. Θυμάμαι όταν, αφού τελείωνε το φεστιβάλ, οι νέοι του φεστιβάλ κάθονταν στην πλατεία «Çerçiz Topulli» και τραγουδούσαν πολυφωνικά τραγούδια μέχρι το πρωί. Δεν υπήρχε σκηνή, ούτε χειροκρότημα, ούτε κάμερες, αλλά η συγκίνηση ήταν μεγάλη, νιώθοντας πόσο μιλάει στην ψυχή του αλβανικού λαού το πολυφωνικό τραγούδι.

Από τότε που η αλβανική ισο-πολυφωνία καταγράφηκε στην UNESCO, ανακύπτουν κατά καιρούς έντονες συζητήσεις και αντιπαραθέσεις σχετικά με την προέλευσή της. Χρησιμοποιώ των καθιερωθέντα στην Αλβανία όρο (ίσο-πολυφωνία), καθώς η ίδια η πολυφωνία ως μουσικό φαινόμενο αποτελεί μουσική κληρονομιά πολλών λαών. Όποτε τυγχάνει να παραβρεθώ σε συζητήσεις περί αποκλειστικότητας, απαντώ χιουμοριστικά αναφέροντας την περίπτωση του λευκού τυριού, το οποίο παρόλο που ανήκει σε πολλές χώρες, έχει θεσμοθετηθεί ως σήμα κατατεθέν στην αγορά της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την ελληνική ονομασία «φέτα». Ποιες διαφορές παρατηρείτε μεταξύ της αλβανικής και της ελληνικής ισοπολυφωνίας;

Θα προτιμούσα να εστιάσω στις αναλογίες, τις ομοιότητες και τις συγγένειες της πολυφωνίας των δύο λαών. Οι μεγαλύτερες συγγένειες είναι με το λιάμπικο πολυφωνικό τραγούδι, στη δομή, τους ρόλους, ακόμη και στην ονομασία των φωνών. Οι έννοιες του πάρτη ή σηκωτή, του γυριστή, του κλώστη, του ισοκράτη, του ρίχτη, έχουν τις αντίστοιχες ονομασίες και στα Αλβανικά (marrësi, kthyesi, tornuesi, isokrati, hedhësi). Η έννοια της μονογένεσης δεν αντιπροσωπεύει το πνεύμα του πολυφωνικού Καραβανιού. Έχουμε αφήσει πίσω δηλώσεις του τύπου «ντε και καλά είναι Ελληνική» ή «ντε και καλά είναι Αλβανική». Η πολυφωνία είναι από εκείνα τα πεδία της ζώσας παράδοσης όπου υπάρχουν ίχνη κοινοκτημοσύνης. Δεν μπορεί να αποδειχθεί αν γεννήθηκε από την εδώ πλευρά ή από την άλλη, πολύ περισσότερο ότι η μια χώρα την έκλεψε από την άλλη. Η παράδοση, έτσι κι αλλιώς, δεν διοικείται με κριτήρια περιχάραξης, αποκλειστικής ιδιοκτησίας ή και εμπορευματοποίησης. Οι ιστορικές σχέσεις μεταξύ Ελλήνων και Αλβανών πάνε πολλούς αιώνες πίσω, που δεν είναι τυχαίο ότι αναπτύχθηκε πολυφωνία σε όλη την περιοχή που σήμερα είναι διασυνοριακή και τότε βρισκόταν υπόδουλη σε κοινή, ξένη κατοχή. Η μακρόχρονη μεταξύ τους συνύπαρξη ανά τους αιώνες, όταν τα σύνορα δεν είχαν τη σημερινή λειτουργία, ήταν μια διαδικασία δούναι και λαβείν μεταξύ τους. Την περίοδο που η Αλβανία ήταν μια χώρα ερμητικά κλειστή και δεν υπήρχε φυσική, δια ζώσης αλληλεπίδραση μεταξύ Ελλήνων και Αλβανών, υπήρχαν ακόμη δίοδοι επικοινωνίας μέσω της πολυφωνίας, η οποία ίσως αποτελεί και το πιο ισχυρό διαβατήριο στα σύνορά μας. Άνθρωποι από την ελληνική πλευρά των συνόρων, πολλές φορές προσπαθούσαν να πιάσουν στο ραδιόφωνο σταθμούς όπως το Radio Gjirokastra και το Radio Tirana, να ακούσουν πολυφωνικά τραγούδια, στα ελληνικά ή στα αλβανικά. Δεν χρειάζεται να ξέρεις τη γλώσσα για να νιώσεις την ομορφιά του πολυφωνικού τραγουδιού. Και οι δύο λαοί αυτών των περιοχών έχουν κοινή ιστορική διαδρομή αιώνων, ώσμωση και αλληλεπιδράσεις, συγγενείς παραδόσεις και έθιμα.

Υπήρξαν αντιδράσεις από την αλβανική πλευρά, όταν το Πολυφωνικό Καραβάνι εντάχθηκε στην UNESCO;

Κάποια ανεπίσημα σχόλια όπως ότι τάχα «κλέψαμε την πολυφωνία» από τους Αλβανούς, αλλά τέτοιες αντιδράσεις, από εδώ ή από εκεί από τα σύνορα, είναι συνηθισμένες. Πάντα υπάρχουν άνθρωποι που επενδύουν στο κλίμα ξενοφοβίας, ρατσισμού, της εχθρότητας και της μισσαλοδοξίας. Όταν υποβάλαμε αίτηση στην UNESCO, συνυποβάλαμε 100 συστατικές επιστολές. Κάποιες από αυτές τις επιστολές προέρχονταν από Αλβανικά σχήματα, μουσικούς και συνταξιδιώτες. Δεν θα κάνουμε τη χάρη σ’ αυτούς που φωνάζουν ότι μας χωρίζει η πολυφωνία. Έχουμε ζήσει υπέροχες στιγμές με τους Αλβανούς φίλους μας, σεβόμαστε και αγαπάμε την πολυφωνία τους όπως κι εκείνοι την δική μας, πολλές φορές σμίγουμε τραγουδώντας αντάμα, νιώθοντας ότι ανήκουμε στην ίδια, ευρύτερη κοινότητα της λαϊκής πολυφωνίας. Η καλύτερη απάντηση σε αυτή την περίπτωση δίνεται από την ίδια την πολυφωνία. Σημαίνει ένωση διαφορετικών φωνών και αυτό επεκτείνεται και στο αξιακό περιεχόμενό της, στο συλλογικό της ήθος, γεφυρώνοντας και σμίγοντας τις διαφορετικότητες, όπως στο τραγούδι.

Από τις απαρχές του μέχρι σήμερα το Καραβάνι έχει ταξιδέψει σε όλη την Ελλάδα για να εντοπίσει πολυφωνικές εστίες και να καταγράψει την παραγωγή τους. Έχετε ανακαλύψει ανάλογη πολυφωνική παράδοση στους Αρβανίτες της Ελλάδας;

Έχουμε κάνει έρευνα, αλλά δεν έχουμε συναντήσει πολυφωνικά τραγούδια στους Αρβανίτες της Ελλάδας. Αντίθετα, έχουμε βρει αρβανίτικα τραγούδια στους Αρμπέρες, στην Κάτω Ιταλία, όπου πηγαίνουμε συχνά με το Καραβάνι. Μουσικά σχήματα από εκεί έχουν συμμετάσχει και τα καταγράψαμε και στο φεστιβάλ Αργυροκάστρου.

Στην Θεσπρωτία, που είναι και ο τόπος καταγωγής σας, έχετε εντοπίσει αλβανικά πολυφωνικά τραγούδια;

Στη Θεσπρωτία παρά την παλαιότερη παρουσία των Τσάμηδων, δεν έχουμε συναντήσει πολυφωνικά αλβανικά τραγούδια, παρά μόνο μονωδίες. Αναφέρονται κάποιες αρχειακές ηχογραφήσεις, αλλά δεν απαντούν ως μια συνεχιζόμενη παράδοση σήμερα.

Πώς διατηρείται η πολυφωνία σήμερα στην Ελλάδα;

Η πολυφωνία στην Ελλάδα έχει πάρει μεγαλύτερη ώθηση τα τελευταία 20 χρόνια, λόγω του έργου του Πολυφωνικού Καραβανιού. Χάρη στην έρευνα και τις επιτόπιες καταγραφές που έχουμε κάνει σε όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό, δημιουργήσαμε το Αρχείο Πολυφωνικού Τραγουδιού. Επίσης, το Καραβάνι αναπτύσσει συνεχώς δραστηριότητες με Εργαστήρια Πολυφωνίας, με μαθήματα πολυφωνίας σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας και του εξωτερικού, δίνοντας στη δραστηριότητά της πιο διεθνή χαρακτήρα. Μερικοί από τους μαθητές σε αυτά τα μαθήματα είναι Αλβανοί. Στα μαθήματα πολυφωνίας που διοργανώνουμε και στην Αθήνα και στο Βερολίνο έχουμε και εξαιρετικές αλβανικές συμμετοχές και φωνές. Οι προσπάθειες για τη διαφύλαξη της πολυφωνίας στην Ελλάδα αναπτύσσεται σε διαφορετικό περιβάλλον και πλαίσιο από εκείνα της Αλβανίας. Στην Ελλάδα, μετά από δύο παγκόσμιους πολέμους και τον εμφύλιο πόλεμο, τα παραμεθόρια χωριά της Ηπείρου άρχισαν να ερημώνουν λόγω της μεγάλης μετανάστευσης. Σε αυτές τις συνθήκες, οι ζωντανοί φορείς της πολυφωνίας δεν κατάφεραν να τη μεταδώσουν στις επόμενες γενιές με τον ίδιο τρόπο όπως στην άλλη πλευρά των συνόρων την ίδια περίοδο (1950-1990). Η πολυετής απομόνωση της Αλβανίας και η συγκεκριμένη δράση στην Λαογραφία εκεί επηρέασε τελείως αλλιώς την διατήρηση της πολυφωνίας. Όταν ξεκινήσαμε τη δραστηριότητα του Καραβανιού στην Ελλάδα, ξέραμε ότι ο αριθμός των βιωματικών ερμηνευτών μειωνόταν συνεχώς και προσπαθήσαμε να το αλλάξουμε αυτό. Τότε έπρεπε πολύ συχνότερα να εξηγούμε στους κατοίκους των πόλεων τι είναι το πολυφωνικό τραγούδι. Μετά από λίγα χρόνια ο ενθουσιασμός για το πολυφωνικό τραγούδι στους νέους των πόλεων ήταν τόσο μεγάλος που γνωστοί τραγουδιστές διαφορετικού ρεπερτορίου και ηχοχρωμάτων, όπως ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου, έβαλαν την πολυφωνία στην κορυφή της μουσικής πυραμίδας, εμπνεόμενοι και δημιουργώντας με βάση την ηπειρώτικη πολυφωνία. Και σήμερα το πολυφωνικό τραγούδι της Ηπείρου αγγίζει χιλιάδες νέους που δεν έχουν απαραίτητα καταγωγή ή βιώματα από την Ήπειρο. Κι έτσι, το ηπειρώτικο πολυφωνικό τραγούδι που όταν ξεκινάγαμε φαινόταν να χάνεται σιγά σιγά, τώρα, χάρη και στην δράση του Πολυφωνικού Καραβανιού, μπορεί να έχει υποσχετικό μέλλον.

Κατά πόσο συνέβαλε το άνοιγμα των συνόρων στον εμπλουτισμό της;

Με το άνοιγμα των συνόρων, η πολυφωνία του Ηπειρωτικού χώρου αλλά και στις πόλεις αναζωογονήθηκε από την πολυφωνία των περιοχών της ελληνικής μειονότητας της Αλβανίας, όπως η Δερόπολη, το Πωγώνι, ο Βούρκος, ο Θεολόγος, η Χειμάρρα, περιοχές που το Καραβάνι επισκέπτεται όλα αυτά τα χρόνια. Σημαντική ήταν και η συμβολή των πολυφωνικών σχημάτων αλβανών μεταναστών. Η σχέση του Πολυφωνικού Καραβανιού με την περιοχή αποτυπώνεται και στο ότι το 2018 αναγορεύθηκα επίτιμος δημότης Δερόπολης, για την προσφορά στο πολυφωνικό τραγούδι. Αυτό, πέρα από μεγάλη τιμή είναι και βαθιά συγκίνηση για μένα, αφού η ρίζα της οικογένειάς μου είναι στην Σωτήρα της Δεροπολης. Στην νότια Αλβανία υπάρχει και η πολυφωνία των Βλάχων. Αναφέρω για παράδειγμα το βλαχοχώρι Andon Poçi της επαρχίας Αργυροκάστρου, οι κάτοικοι του οποίου τραγουδούν το ίδιο με τους Βλάχους κατοίκους του χωριού Κεφαλόβρυσο στην Ελλάδα. Λόγω της ιστορικής της διαδρομής στην Αλβανία η πολυφωνία έφτασε στις μέρες μας ως ένας πολύ ζωντανός οργανισμός, αποτελώντας αναφορά για όποιον αγαπά την πολυφωνία στον κόσμο. Στην Ελλάδα οι προσπάθειες αρχικά επικεντρώθηκαν περισσότερο στη διατήρηση για ό,τι έχει απομείνει ως τα τέλη του περασμένου αιώνα, τώρα όμως η πολυφωνία μπορεί να κλίνεται όλο και περισσότερο σε πληθυντικούς, σε ό,τι αφορά ομίλους, ερμηνευτές, την άτυπη αλλά ζωντανή κοινότητα της πολυφωνίας στην Ελλάδα, όπου συμμετέχουν και πολλοί απόδημοι από τις περιοχές της ελληνικής μειονότητας της Αλβανίας. Ενώ το πολυφωνικό τραγούδι εξαπλώνεται όλο και περισσότερο στις πόλεις, δεν ξεχνάμε ότι η πολυφωνία είναι μια βιωματική εμπειρία. Κάθε χωριό, κάθε επαρχία τραγουδάει διαφορετικά, ακόμα και το ίδιο τραγούδι. Για παράδειγμα, στη Χειμάρρα, η «Κόρη των κυμάτων» τραγουδιέται στα αλβανικά και η «Κόρη του βουνού» στα ελληνικά. Ο τοπικός χαρακτήρας και τα διαφορετικά χρώματα παίζουν πολύ μεγάλο ρόλο στην ποικιλομορφία του. Όσο είναι ζωντανή αυτή η ποικιλομορφία, η τοπικότητα του ύφους, ο «αχός» των τόπων, το πολυφωνικό τραγούδι έχει περισσότερη ελπίδα στην ουσιαστική του επιβίωση,

Τώρα που το Καραβάνι βλέπει τους κόπους όλων αυτών των ετών να αποδίδουν καρπούς, ποιος είναι ο επόμενος στόχος;

Το όνειρό μας είναι να συμβάλουμε στην δημιουργία μιας διεθνούς κοινότητας πολυφωνικού τραγουδιού, όπου εκτός από τους Αλβανούς, Έλληνες, Βούλγαρους, Σέρβους, Ιταλούς, Γεωργιανούς, Γάλλους, Γερμανούς και Λιθουανούς, με τους οποίους το Καραβάνι έχει δημιουργήσει ήδη γέφυρες συνεργασίας, θα χτιστούν γέφυρες και με άλλες, μακρινές πολυφωνικές εστίες. Ο γιορτασμός της «Ημέρας Πολυφωνικού Τραγουδιού» που ξεκινήσαμε πριν από οκτώ χρόνια και γίνεται κάθε 14 Μάη σε όλο και περισσότερες χώρες, είναι ένα σινιάλο προς αυτή την διεθνή κοινότητα πολυφωνίας. Από την άλλη, διαρκής στόχος μας αποτελεί το πολυφωνικό τραγούδι να είναι όλο και περισσότερο ζώσα έκφραση στα χείλη των νέων, στο ήθος και την νοοτροπία τους, να μην είναι μόνο παράσταση ή αναπαράσταση, μόνο φολκλόρ ή θέαμα, αλλά να συναντιέται με την καθημερινότητα των ανθρώπων του, την ψυχική τους έκφραση και την σύγχρονη δημιουργία. Στόχος μας είναι αυτό που σημαίνει και η αρχαία, δωρική ονομασία της Ηπείρου χωρίς σύνορα, η Άπειρος, από όπου πήραμε και το όνομά μας. Άπειρος σημαίνει, χωρίς πέρας, χωρίς τέλος. Στόχος μας λοιπόν αλλά και πυξίδα στο μεγάλο ταξίδι των φωνών –το Πολυφωνικό Καραβάνι– είναι η Πολυφωνία δίχως όρια, δίχως τέλος.