Iluminizmi Afrikan

Idealet e Iluminizmit janë bazat e demokracive dhe universiteteve tona në shekullin e 21-të: besimi tek arsyeja, shkenca, skepticizmi, shekullarizmi dhe barazia. Në fakt, asnjë erë tjetër nuk krahasohet me Erën e Iluminizmit. Antikiteti Klasik është frymëzyes, por një botë larg nga shoqëritë tona moderne. Mesjeta ishte më e arsyeshme sesa reputacioni që ka, por sërish mesjetare. Rilindja ishte e lavdishme, por kjo kryesisht për shkak të rezultatit të vet: Iluminizmit. Era Romantike ishte një reagim ndaj Erës së Arsyes – por idealet e shteteve të sotme moderne rrallë shprehen në terma të romanticizmit dhe emocionit. Argumenti i Immanuel Kant në esenë e tij “Paqja e Përjetshme”(1795) se “raca njerëzore” duhet të punojë për një “kushtetutë kozmpolitane” duhet parë si pararendës i Kombeve të Bashkuara.

Siç thuhet zakonisht, Iluminizmi nisi me “Ligjërim mbi Metodën” të Rene Descartes (1637), për të vazhduar për rreth një shekull e gjysmë me John Locke, Isaac Newton, David Hume, Voltaire dhe Kant, e për të mbaruar me Revolucionin Francez të 1789-ës, apo ndoshta me Regjimin e Terrorit të vitit 1793. Në kohën kur Thomas Paine publikoi “Era e Arsyes” më 1794, kjo erë ishte arritur në perëndimin e vet. Napoleoni ishte në ngjitje. Po sikur kjo histori të jetë gabim? Po sikur Iluminizmi të gjendet në vende dhe mendimtarë të cilët ne shpesh i nënvlerësojmë. Pyetje të tilla më kanë munduar qëkurse rashë në veprën e filozofit etiopian të shekullit të 17-të, Zera Yacob(1599-1692) artikuluar po ashtu si Zara Yaqob. Yacob u lind më 28 gusht 1599 në një familje të varfër, në një fermë jashtë Axum, ish-kryeqyteti legjendar në Etiopinë veriore. Në shkollë ai i impresionoi mësuesit dhe u dërgua në një shkollë të re për të mësuar retorikë(siwasiw në Geez, gjuhën lokale), poezi dhe mendim kritik(qine) për katër vjet. Më pas ai shkoi në një tjetër shkollë për të studiuar Biblën për 10 vjet, ku mori mësimet e katolikëve dhe koptëve si dhe ato të traditës kryesore ortodokse të vendit.(Etiopia ka qenë kristiane që nga fillimi i shekullit të 4-t, duke rivalizuar me Armeninë si kombi më i vjetër kristian).

Në vitin 1620, një jezuit portugez bindi mbretin Susenyos për t’u konvertuar në katolicizëm që së shpejti u bë besimi fetar zyrtar i Etiopisë. Menjëherë nisi persekutimi, për t’u intensifikuar duke nisur nga viti 1630. Yacob, që jepte mësim në rajonin e Axum, kishte deklaruar se asnjë religjion tjetër nuk ishte më i drejtë se tjetri dhe armiqtë e tij ngritën akuza kundër tij te mbreti. Yacobi iku natën duke marrë me vete pak ar si dhe Pslamet e Davidit. Ai u drejtua për në jug, në  rajonin e Shewa, ku rrjedh lumi Tekeze. Aty ai gjeti një zonë të pabanuar me një “shpellë të bukur” në këmbët e luginës. Yacob ndërtoi një gardh gurësh dhe jetoi në natyrë për “të përballur vetëm faktet thelbësore të jetës” siç do ta përshkruante disa shekuj më vonë, Henry David Thoreau, një jetë të ngjashme të vetmuar në Walden(1954).

Për dy vjet, deri në vdekjen e mbretit në shtator 1632, Yacob qëndroi në shpellë si një eremit, duke shkuar vetëm në tregun e afërt për të marrë ushqim. Në shpellë, ai zhvilloi filozofinë e tij të re racionaliste. Ai besonte në supremacinë e arsyes dhe se të gjithë njerëzit – meshkuj dhe femra – janë të krijuar të barabartë. Ai argumentoi kundër skllavërisë, kritikoi të gjitha besimet fetare dhe doktrinat dhe i gërshetoi këto pikëpamje me një besim personal në një Krijues zot, duke arsyetuar se rendi i botës e bën atë opsionin më racional.

Shkurt: shumë prej idealeve më të larta të Iluminizmit Europian të vonë ishin konceptuar dhe përmbledhur nga një njeri, që punonte në një shpellë etiopiane nga 1630 në 1632. Filozofia e arsyes e Yacobit prezantohet në librin e tij kryesor, “Hatäta”(që do të thotë “hulumtimi”). Libri u shkrua më 1667-ën me këmbënguljen e studentit të tij Walda Heywat, që vetë shkroi një “Hatäta” më praktike. Sot 350 vjet më vonë, është e vështirë të gjesh një kopje të librit të Yacob. I vetmi përkthim në anglisht u bë më 1976, nga profesori dhe prifti kanadez, Claude Summer. Ai publikoi pjesë të tij si pjesë të një vepre pesë vëllimëshe mbi filozofinë etiopiane, me larg të qenit komerciale, Commercial Printing Press në Adis Abeba. Libri është përkthyer në gjermanisht dhe vitin e kaluar në norvegjisht, por një version anglisht ende nuk është në dispozicion.

Etiopia nuk ishte e huaj për filozofinë përara Yacob. Rreth vitit 1510 “Libri i Filozofëve të Mençur” u përkthye dhe përshtat në Etiopi nga egjiptiani, Abba Mikael. Është një përmbledhje thëniesh nga parasokratikët grekë, Platoni dhe Aristoteli, përmes dialogjeve neoplatonikë dhe është po ashtu i ndikuar nga filozofia arabe dhe diskutimet etiopiane. Në librin e tij “Hatäta”, Yacob kritikon bashkëkohësit e vet se nuk mendonin në mënyrë të pavarur, por më tepër pranonin deklarimet e astrologëve dhe fallxhorëve vetëm sepse kështu kishin bërë paraardhësit. Si për kontrast, ai rekomandon një hulumtim bazuar mbi arsyen dhe racionalitetin shkencor – përderisa çdo njeri është i lindur me inteligjencë dhe vlerë të barabartë. 

Larg që aty, duke u marrë me pyetje të ngjashme, ishte bashkëkohësi i Yacob, Descartes(1596-1650). Një dallim filozofik është ai se katoliku Descartes i denoncon qartësisht “të pabesët” dhe ateistët të cilët ai i quante “më arrogantë sesa të mësuarit” në “Meditime mbi Filozofinë e Parë”(1641). Kësaj përspektive i bëhet jehonë në “Një letër mbi Tolerancën”(1689) të Locke, e cila përfundon se ateistët “nuk duhen toleruar aspak”. Meditimet e Descartes i dedikoheshin “dekanit dhe doktorëve të të shenjtit Fakultet të Teologjisë në Paris” dhe premisa e tij ishte “të pranonte me çdo mënyrë të besimit faktin se shpirti i njeriut nuk humbet me trupin dhe se Zoti ekziston”. Në kontrast me këtë, Yacob shfaq një metodë shumë më agnostike, shekullare dhe hulumtuese – që reflekton po ashtu një hapje përkundrejt mendimit ateist. Kapitulli katër i “Hatäta-s” nis me një pyetje radikale: “A është çdo gjë që është shkruar në Shkrimet e Shenjta e vërtetë?’”. Ai shkon më tej teksa vë në dukje se të gjitha besimet e ndryshme fetare shpallin se i tyri është besimi i vërtetë:

Në të vërtetë secili thotë: ‘Besimi im është i drejtë dhe ata që besojnë në një tjetër besim, besojnë në të rremen dhe janë armiq të Zotit’…Përderisa besimi im më shfaqet mua i vërtetë, kështu i duket dikujt tjetër i tiji: por e vërteta është një

Në këtë mënyrë Yacob hap një diskutim të iluminuar mbi subjektivitetin e besimit fetar, ndërkohë që ende beson në një lloj Krijuesi universal. Diskutimi i tij nëse ka apo jo Zot, është mendjehapur sesa ai i Descartes dhe me gjasë më i pranueshëm për lexuesit modernë përderisa ai inkorporon perspektiva ekzistencialiste: 

Kush është ai që më dha një vesh për të dëgjuar, që më krijoi si qenie racionale; dhe si kam ardhur në këtë botë? Prej nga vij? Nëse do të kisha jetuar para Krijuesit të botës, do të njihja fillimin e jetës sime dhe të vetëdijes për veten? Kush më krijoi?

Na kapitullin pesë Yacob ndjek hulumtim racional për ligje të ndryshme të religjionit. Ai kritikon njësoj Kristianizmin, Islamin, Judaizmin dhe religjionet indiane. P.sh Yacob vë në dukje se Krijuesi në mençurinë e Tij ka bërë që gjaku të qarkullojë për çdo muaj nga mitra e femrës në mënyrë që ajo të mbajë fëmijë. Ndaj konkudon ai, ligji i Moisiut që deklaron se femrat që menstruojnë janë të shthurura, shkon kundër natyrës dhe Krijuesit, qëkurse ai “pengon martesën dhe të gjithë jetën e një femre dhe cenon ligjin e ndihmës reciproke, parandalon lindjen e fëmijëve dhe shkatërron dashurinë”. Në këtë mënyrë Yacob përfshin perspektivën e solidaritetit, femrën dhe afeksionin në këtë argument filozofik. Dhe ai jetoi sipas këtyre idealeve. Pasi Yacob la shpellën ai i propozoi një vajze të re të varfër, të quajtur Hirut, që shërbente në një familje të pasur. Yacob debatoi me zotin e saj, që nuk mendonte se një shërbyese mund të barazohej me një njeri të arsimuar. Por Yacob fitoi.

Kur Hirut pranoi me kënaqësi propozimin e tij, Yacob tha se ajo nuk kishte pse të ishte më shërbyese, por më tepër partnerja e tij pasi “burrë e grua janë të barabartë në martesë”. Në kontrast me pikëpamjet e Yacob, Kant shkruajti një shekull më vonë në “Vëzhgime mbi ndjenjën e të Bukurës dhe Sublimes(1764): “Një femër është pak e sikletosur pse nuk zotëron disa përkuptime të larta”. Dhe në leksionet e tij mbi etikën(1760-1764) ne lexojmë:

Dëshira e një burri për një grua nuk drejtohet ndaj saj si qenie njerëzore, përkundrazi, humaniteti i femrës nuk përbën interes për të; i vetmi objekt i dëshirës së tij është seksi i saj.  

Ai e shihte femrën në një mënyrë krejt të ndryshme, saktësisht si një partner intelektual të filozofit. Hirut, shkruajti ai, “nuk ishte e bukur, por ishte me natyrë të mirë, inteligjente dhe e duruar”. Ai i gëzohej inteligjencës së gruas së tij dhe nënvizonte dashurinë e tyre reciproke, individuale për njëri-tjetrin: “Qëkur ajo më deshi kështu, mora vendimin në zemrën time ta kënaq atë sa më shumë të mundem dhe nuk mendoj se ka martesë tjetër kaq e përmbushur me dashuri dhe bekuar sa e jona”. Yacob është po ashtu më i iluminuar sesa kolegët e tij të Iluminizmit kur vjen puna te skllavëria. Në kapitullin pesë ai argumenton kundër idesë se dikush mund “të shkojë e të blejë një njeri sikur të ishte kafsha e tij”. Kjo për shkak se të gjithë njerëzit janë krijuar të barabartë dhe me aftësinë për të arsyetuar. Që këtej ai parashtron një argument universal kundër diskriminimit bazuar mbi arsye:

Të gjithë njerëzit janë të barabartë para Zotit; dhe të gjithë janë inteligjentë qysh kur janë krijesa të tijat; ai nuk paracakton një njeri për jetën, një tjetër vdekje, një për mëshirë dhe një tjetër për gjykim. Arsyeja jonë na mëson se ky lloj diskriminimi nuk mund të ekzistojë

Fjalët “të gjithë njerzit janë të barabartë” u shkruan dekada para sesa Locke(1632-1704) “Babai i Liberalizmit” të niste të shkruante(në të vërtetë ai u lind po atë vit që Yacob u kthye nga shpella e tij). Por teoria e kontratës sociale të Locke nuk aplikohet mbi të gjithë në praktikë: ai ishte sekretar gjatë përpilimit të Kushtetutave Themelore të Karolinës(1669), që i jepnin njeriut të bardhë “pushtet absolut” mbi skllevërit e tyre afrikanë. Dhe ai investoi shumë në tregtinë angleze trans-atlantike të skllevërve përmes Kompanisë Mbretërore Afrikane. Në "Traktatin e Dytë"(1689) Locke argumenton se Zoti ia dha botën “për përdorim të industrializuarve dhe racionalëve” – të cilin filozofi i Universitetit Loyola të Çikagos, Julie K Ward e lexon si një sulm kolonial ndaj të drejtës ndaj territorit të indianëve të Amerikës. Krahasuar me kolegët e vet filozofë, pra, filozofia e Yacob shpesh lexohet si epitoma e të gjitha idealeve të cilat ne zakonisht i mendojmë si të iluminuara.

Disa muaj pasi lexova veprën e Yacob, u ndala më në fund këtë verë në një tjetër libër të rrallë: një përkthim i shkrimeve të mbledhura të filozofit Anton Amo(1703-1755) që u lind dhe vdiq në Guinea, në Ghanën e sotme. Për dy dekada, Amo studioi dhe mësoi në universitetet më të mira gjermane, duke shkruar në latinisht.  Libri i tij, “Antonius Gvilielmus Amo Afer i Axim në Ghana”, mban një nëntitull që përshkruan autorin: “Student. Doktor në filozofi. Mjeshtër dhe lektor i universiteteve të Halle, Wittenberg, Jena. 1727-1747.’ Sipas Katalogut të Bibliotekës Botërore vetëm pak kopje përfshirë ato në origjinal në latinisht janë të disponueshme në bibliotekat në botë.

Amo u lind një shekull pas Yacob. Ai duket se ka qenë rrëmbyer në popullsinë Akan dhe qyteti bregdetar i Axim që në moshë të re, ndoshta për skllavëri, përpara se të çohej në Amsterdam, në oborrin e Dukës Anton Ulrich të Braunschweig-Wolfenbüttel. Amo u pagëzua më 1707 dhe mori një arsimim shumë të lartë, duke mësuar hebraisht, greqisht, latinisht, frëngjisht, gjermanishte të lartë dhe të ulët, shtuar ndoshta disa njohurive në gjuhën e nëns, Nzema. Polimathi i madh G W Leibniz (1646-1716) e vizitonte shpesh shtëpinë e Amos në Wolfenbüttel kur ai u rrit. Amo u regjistrua në Universitetin e Halle më 1727 dhe u bë shumë i respektuar në qarqet akademike të kohës, duke mbajtur leksione si në Halle ashtu edhe në universitetin e Jenës. Në librin e Carl Günther Ludovici të vitit 1738, mbi mendimtarin e Iluminizmit Christian Wolff (1679-1754) – një ndjekës i Leibniz dhe një themelues i disa disiplinave akademike në Gjermani – Amo përshkruhet si një ndër wolfianët më prominentë. Ndërkohë që në parathënien e dedikuar veprës së Amo, “Mbi Impasivitetin e Mendjes Njerëzore”(1734), rektori i Universitetit të Wittenberg, Johannes Gottfried Kraus, i ngrinte lart njohuritë e thukëta të Amos dhe “vlerësimet që ai mori falë gjenisë së tij”. Ai po ashtu e vendosi kontributin e Amos në Iluminizmin Gjerman në një kontekst historik:

Në të shkuarën venerimi për Afrikën ishte i jashtëzakonshëm, qoftë për gjeninë e vet natyrale, vlerësimin e saj për të mësuar, apo organizimin e saj fetar. Ky kontinent ushqeu rritjen e një numri njerëzish me vlera të mëdha, gjenia dhe këmbëngulja e të cilëve kanë dhënë një kontribut të paçmueshëm në dijet mbi çështjet njerëzore.

Krauss thekson “zhvillimin e doktrinës kristiane, sesa shumë ishin promotorët e saj që erdhën nga Afrika!” Dhe ai citon intelektualë si Augustine, Tertullian dhe Amazigah(berber) Apulieus që i merr si shembuj. Rektori po ashtu nënvizon trashëgiminë afrikane të Rilindjes Europiane teksa “maorët që erdhën nga Afrika përmes Sapnjës sollën dije të mendimtarëve antikë, krahas ndihmës dhe zhvillimit të letrave që po dilnin pak e nga pak nga errësira”. Fjalë të tilla nga zemra e Gjermanisë në pranverën e vitit 1733 mund ta bëjnë më të lehtë për ne që të kujtojmë se Amo nuk ishte i vetmi afrikan që arrinte sukses në Europën e shekullit të 18-të. Në të njëjtën kohë, Abraham Petrovich Gannibal (1696-1781), i rrëmbyer po ashtu nga Afrika subsahariane u bë gjeneral i Pjetrit të Madh të Rusisë. Stërnipi i tij u bë poeti kombëtar i Rusisë, Alexander Pushkin. Dhe autori frëng Alexandre Dumas (1802-70) ishte nipi i një skllaveje afrikane Louise - Céssette Dumas dhe djalë i një gjenerali aristokrat të zi, lindur në Haiti.

Amo nuk ishte i vetmi që sillte diversitet apo kozmopolitanizëm në Universitetin e Halle në vitet 1720-1730. Shumë studentë të talentuar hebrenj studiuan dhe morën doktoraturat aty. Mësuesi arab Salomon Negri i Damaskut dhe indiani Soltan Gün Achmet nga Ahmedaba, ishin të tjerë që erdhën dhe studiuan në Halle. Amo vetë zhvilloi një marrëdhënie të ngushtë me Moses Abraham Wolff, një student hebre i mjekësisë, që ishte një prej atyre që ai mbikëqyrte. Dhe në tezën e tij, Amo shkruajti qartë se kishte teologji të tjera veç asaj kristiane, përfshirë mes tyre at otë turqve dhe “paganëve”.

Amo diskutoi çështje të tilla kozmopolitane kur ai mbrojti tezën e tij të parë, disertacionin ligjor “Mbi të Drejtën e Maorëve në Europë” më 1729. Ky disertacion nuk gjendet sot. Mund të jetë që mbrojtja u bë vetëm verbalisht, ose teksti thjesht ka humbur. Por në gazetën javore të Halle të vitit 1729, ka një raport të shkurtër nga debati i tij publik, që iu ofrua atij në mënyrë që “argumenti i debatit të mund të ishte i përshtashëm për situatën e tij”. Sipas raportit në fjalë, Amo “argumentoi kundër skllavërisë në referencë të ligjit romak, traditës dhe racionalitetit":

Dëshmohej jo vetëm nga librat dhe historia se mbretërit e maorëve u çliruan[iu dha liria në këmbim të shërbimit të premtuar] nga Perandori Romak dhe se secili prej tyre duhej të kishte një certifikatë mbretërore prej tij të cilën Justiniani e lëshoi gjithashtu, por ishte hulmutuar po ashtu se deri ku shkonte liria apo shërbimi i premtuar në Europë i maorëve të blerë nga kristianët, sipas ligjeve të zakonshme

A mbajti Amo të parin debat ligjor kundër skllavërisë në Europë? Ne mund të shohim aty të paktën një argument të Iluminizmit për të drejtën universale të votës, si atë te Yacob të 100 viteve më parë. Megjithatë, perspektiva të tilla jo diskriminuese duket se kanë humbur te mendimtarët kryesorë të Iluminizmit  më vonë në shekullin e 18-të.

Në esetë dhe traktatet e tij mbi “Subjekte të Ndryshme”(1753-1754) Hume shkruante: “Kam të drejtë të dyshoj se zezakët dhe në përgjithësi të gjitha speciet e tjera të njerëzve(sepse ka katër apo pesë lloje të ndryshme) të jenë natyrshëm inferiorë ndaj të bardhëve”. Ai shtonte: “Nuk ka patur kurrë një komb të qytetëruar apo ndonjë tjetër, kompleks, përveçse atij të të bardhëve, as edhe ndonjë individ eminent qoftë në veprim ashtu edhe në spekullim”. Kant(1724-1804) u bazua tek Hume(1711-1776) dhe theksonte se dallimi themelor mes të zinjve dhe të bardhëve “duket të jetë po aq i madh sa i përket kapaciteteve po aq sa në ngjyrë” përpara se të përfundojë në Gjeografi Fizike: “Njerëzimi është në perfeksionin e tij më të madh në racën e të bardhëve”.

Në Francë, mendimtari më i madh i Iluminizmit, Voltaire(1694-1778) jo vetëm i përshkruante hebrenjtë në terma antisemitikë, si kur shkruante se “ata janë të gjithë të lindur me fanatizën të egër në zemrat e tyre”; por në Esenë e tij “Mbi Historinë Universale”(1756) ai shkruajti gjithashtu se nëse “inteligjenca e afrikanëve nuk është ajo e një specieje tjetër, atëherë është shumë më inferior”(fort inférieure). Njësoj si Locke ai investoi para të tijat në tregtinë e skllevërve. 

Filozofia e Amo është shpesh më teorike sesa ajo e Yacob, por ata ndajnë një perspektivë të iluminuar të arsyes, duke trajtuar të gjithë njerëzit njësoj. Puna e tij është thellësisht e angazhuar me çështjet e kohës kur jetoi sikurse në librin më të njohur të Amos, “Mbi Impasivitetin e Mendjes Njerëzore(1734) që ndërtohet mbi një metodë logjikisht deduktive, me përdorim të argumenteve strikt, në linjë me disertacionin e tij të dikurshëm juridik. Këtu ai ndeshet me dualizmin kartezian, idenë se ka një dallim absolut në substancë, mes mendjes dhe trupit. Herë pas here, Amo duket se i kundërvihet Descartes, sikundër vë në dukje filozofi bashkëkohor Kwasi Wiredu në “Një udhëtim në Filozofinë Afrikane”(2004) kur ai shkruan: "Qeniet njerëzore ndjejnë gjërat materiale jo në raport me mendjen e tyre, por me jetesën dhe trupin organik”.

Wiredu argumenton se Amo i kundërvihej dualizmit kartezian mes mendjes dhe trupit më tepër sesa favorizonte metafizikën Akanike dhe gjuhën Nzema të fëmijërisë së tij të hershme: se ti ndjen dhimbje me mishin tënd(honam), jo me me mendjen tënde(adwene). Por në të njëjtën kohë, Amo thotë se ai do të mbrojë dhe flasë kundër pikëpamjes së Descartes(nga Letrat, Pjesa I) se shpirti(mendja) është i aftë të veprojë dhe vuajë së bashku me trupin. Që këtu, Amo shkruan: “Në përgjigje të këtyre fjalëve ne paralajmërojmë dhe kontestojmë: biem dakord se mendja vepron së bashku me trupin në meditim përmes një bashkimi të përbashkët. Por e mohojmë që ajo vuan së bashku me trupin”.

Amo shton se deklaratat e Descartes në këto çështje janë në të kundërt të “vetë pikëpamjeve” të filozofit francez. Ai përfundon tezën e tij duke deklaruar se ne duhet të shmangim konfuzionin mbi gjërat që i përkasin trupit dhe mendjes. Për çdo gjë që operon në mendje duhet t’i atribuohet mendjes vetëm. Ndoshta është siç e ekspozon filozofi Justin E H Smith i Universitetit të Parisit në librin e tij “Natyra, Natyra Njerëzore dhe Diferenca Njerëzore(2015): “Pa kundërshtuar dualizmin Kartezian, në të kundërt, Amo ofron një version të radikalizuar të tij”. Por a është e mundur që si Wiredu ashtu edhe Smith të kenë të dy të drejtë? P.sh, sikur filozofia tradicionale Akanite dhe gjuha Nzema të përmbajnë një dallim më të saktë të dallimit trup-mendje sesa Descartes, një mënyrë kjo të menduari të cilën Amo e solli në filozofinë Europiane? Është shumë herët për ta thënë, derisa një botim kritik i punës së Amos pret ende të publikohet, ndoshta nga Oxford University Press.

Në veprën më të plotë të tij, “Arti i të Filozofuarit Esëll dhe Saktë”(1738), ai duket se paraprin mendimtarin e vonët të Iluminizmit, Kant. Libri merret me synimet e mendjes sonë dhe me veprimet njerëzore si natyrale, racionale apo në përputhje me një normë. Në kapitullin e parë, shkruar në latinisht, Amo argumenton se “çdo gjë mund të njihet nuk është një hjë në vetvete, as ndjesi, as edhe një operacion i mendjes”.

Ai elaboron në paragrafin tjetër, duke deklaruar se “për hir të asaj për të cilën njohja ndodh, është gjëja në vetvete”. Dhe në demonstrimin pasues : “Mësimi i vërtetë është njohja e gjërave në vetvete. Kështu ajo fiton bazën e sigurisë në gjënë e njohur”. Formulimi origjinal i Amo është “Omne cognoscibile aut res ipsa”, për të përdorur nocionin latin res ipsa për “gjëja-në-vetvete”. Sot, Kanti është i njohur nocionin e tij të “gjëja-në-vetvete”(das Ding an sich) në “Kritikën e Arsyes së Kulluar”(1787) – dhe argumenti i tij se ne nuk mund ta njohim gjënë përtej përfaqësimit të saj në mendjen tonë. E megjithatë dihet se ky nuk është përdorimi i parë i termit në filozofinë e Iluminizmit. Siç shkruhet në Diksionarin e Merriam-Webster në termat e gjëja-në – vetvete: “Përdorimi i parë i njohur: 1739”. Sërish, kjo është dy vjet pasi puna kryesor e Amo u dorëzua në Wttenberg më 1737.

Shembujt e këtyre dy filozofëve të Iluminizmit, Yacob dhe Amo, mund ta bëjë të domosdoshme që të rimendohet Era e Arsyes në disiplinat e filozofisë dhe historisë së ideve. Brenda disiplinës së historisë, studime të reja kanë treguar se revolucioni më i suksesshëm që rrodhi nga idetë e Iluminizmit të lirisë, barazisë dhe vëllazërisë ndodhi në Haiti më shumë sesa në Francë. Revolucioni Haitian(1791-1804) dhe idetë e Toussaint L’Ouverture(1743-1803) shtroi udhën për pavarësinë e shtetit, kushtetutën e re dhe abrogimin e skllavërisë më 1804. Historiani Laurent Dubois konkludon në “Hakmarrësit e Botës së Re”(2004) se ngjarjet në Haiti ishin “shprehja më konkrete e idesë se të drejtat e proklamuara në “Deklaratën e të Drejtave të Njeriut dhe Qytetarëve” në Francën e 1789-ën ishin në fakt universale. Në një mënyrë të ngjashme mund të pyetet: a do të ngrihen një ditë Yacob dhe Amo në pozicionin që meritojnë mes filozofëve të Erës së Iluminizmit?

Burimi: AEON

Përkthimi: Skerdilajd Zaimi