Ikja nga Atdheu

Pas 12 vjetësh në fashizëm, gjashtë vjetësh lufte dhe vrasjesh genocidiale të Holokaustit, nacionalizmi duhet të ishte diskredituar tërësisht. E megjithatë nuk ndodhi. Për dekada, kuadri mendor nacionalist vijoi të mbetej. Ai prevaloi në të dyja anët e të ashtuquajturës Perde e Hekurt dhe predominoi në Hemisferën Veriore sikurse në botën në zhvillim të Hemisferës së Jugut. Edhe në Republikën Federale të Gjermanisë, largimi nga “kafazi i quajtur Atdhe” – siç e quante Keetenheuve, karakteri kryesor i novelës së Wolfgang Koeppens, “Sera”(1953) - Gjermaninë e tij Perëndimore nacionaliste dhe në depresion -  nuk nisi menjëherë.

Kur megjithatë kthesa filloi, vendi i Keetenheuve do të niste një udhëtim të shkëlqyer – jo atë që garonte në autostradën drejt kozmopolitanizmit, por më tepër një udhëtim i ngatdaltë që kërkon një sërë hapash të vegjël, që çojnë në krijimin gradual të një kombi më paqësor, divers dhe historikisht të ndershëm – një Gjermani më e mirë.

Pas kolapsit të Rajhut III, gjermanët në masë fajësonin vendet e tjera për Luftën II Botërore. “Çdo gjerman e di se ne nuk kemi faj për nisjen e luftës”, siguronte gazetari nazist, Hildergarde Roselius në vitin 1946. Me “çdo gjerman”, te fotografja amerikane Margaret Bourke-White sigurisht që ky përcaktim ekzagjerohet. Por në vitin 1952, 68% e gjermanëve të pyetur dhanë një përgjigje të ndryshme nga “Gjermania” ndaj pyetjes se kush e nisi LIIB dhe ky mendim do të vazhdonte të ishte dominues deri në vitet ’60.

Në mesin e viteve ’50, afërsisht gjysma e gjermanëve të pyetur iu përgjigjën me “po” supozimit se “po të mos ishte për luftën, Hitleri do të kishte qenë një ndër shtetarët më të mëdhenj të shekullit të 20-të”. Deri në fund të viteve ’50, afërsisht 90% dhanë përgjigje të ndryshme nga “po” kur u pyetën nëse vendi i tyre duhet të njihte vijën Oder-Neisse, kufirin e ri me Poloninë. Ndoshta me më shumë vlerë është qëndrimi i tyre mbi çifutët. Më 12 qershor 1946, Hannah Arendt ngacmoi me opinionin e Dolf Sternberger, një ndër publicistët më të shquar të Gjermanisë së pushtuar, sipas të cilit “Gjermania nuk kishte qenë kurrë më parë kaq antisemite”. Nga fundi i vitt 1959, 90% e gjermanëve të pyetur mendonin se çifutët i përkisnin një rrace të ndryshme – ndërkohë që vetëm 10% mendonin për anglezët në këto terma.

Shumatorja e këtyre sjelljeve sugjeron se kafazi i Keetenheuve i quajtur Atdhe, mbeti i mbyllur për më shumë se dy dekada pas rënies së Rajhut III.

Njësoj si pjesa më e madhe e Europës dhe në të vërtetë botës, Gjermanisë i mungonte një diskurs i fuqishëm alternativ ndaj nacionalizmit. Deri në vitet ’70, Deklarata e Kombeve të Bashkuara për të Drejtat e Njeriut ishte pak tërheqëse në Europën e pasluftës. Afilacionet rajonale, si ato ndaj Europës(ose Pan-afrikanizmi dhe Pan-arabizmi), kishin potencial, por mbeteshin ende të kufizuara në një numër të vogël elitash. Mbrojtjet e zhurmshme të kapitalizmit po ashtu nuk ofruan shumë në varfërimin e dispozitivit të tropeve nacionaliste. Dhe në anën perëndimore të Perdes së Hekurt, antikomunizmi e mbështeste më shumë sesa e minonte nacionalizmin me frymëzim nazist.

Bota e pasluftës ishte e përmbytur mes shteteve të reja kombe, sidomos teksa po hynte në erën postkoloniale. Në vitin 1945, kishte vetëm 51 shtete të pavarura të përfaqësuara në OKB: 30 vjet më vonë kishte 144 të tilla. Qoftë në Indinë e Jawaharlal Nehrusë, apo në Ganën e Kwame Nkrumahs, nacionalizmi dhe premtimet për vetëvendosje ndezën zjarrin e lëvizjeve antikoloniale për pavarësi në Azi dhe Afrikë. Në Europë nacionalizmi vazhdoi të ushqente pretendimet për të drejta dhe pretendime territoriale. Në Gjermani, e ndarë dhe jo plotësisht sovrane deri në vitin 1990, ai informonte në diskutimet mbi bashkimin e mundshëm, mbi të drejtën e gjermanëve etnikë të dëbuar për t’u rikthyer në shtëpitë e tyre në Lindje dhe vlefshmërinë e kufijve lindorë gjermanë. Në fakt, do të duhej të vinte viti 1970, pra të kalonte një çerek shekulli nga mbarimi i Luftës, që Republika Federale e Gjermanisë të njihte më në fund si legjitim kufirin gjerman(caktuar në Konferencën e Potsdamit në vitin 1945) me Poloninë. E megjithatë, afërsisht gjysma e qytetarëve të Gjermanisë Perëndimore i kundërviheshin njohjes.

Përhapja e nacionalizimit përjashtues në periudhën e pasluftës reflekton po ashtu një realitet të ri themelor. Lufta e Dytë Botërore kishte krijuar një Europë të përbërë nga shtete kombe thuajse homogjene. Një numër vendesh europianoperëndimore ishin në atë kohë e kundërta me atë diversitet që mendojmë sot. Popullsia e Gjermanisë Perëndimore që kishte lindur në një vend të huaj qëndronte në thuajse 1.1% dhe përqindja e e vogël provohej si paradigmatike për kontinentin e ndëthurur si të tillë. Hollanda kishte një popullsi të vogël që kishte lindur jashtë dhe të huajt përbënin më pak se 5% të popullsisë në Belgjikë, Francë dhe Britaninë e Madhe. Në vitet mes dy luftërave, vendet e Europës Lindore si Polonia dhe Hungaria kishin pakica etnike të rëndësishme dhe popullsi të mëdha çifute. Në periudhën e pasluftës, të dyja këto nuk ekzistonin më dhe polakët dhe hungarezët ishin kryesisht shumicë homogjene.

Europianët nuk dilnin shpesh jashtë kufijve të tyre dhe gjermanët nuk bënin përjashtim. Në vitin 1950, shumica e gjermanëve nuk kishin qenë jashtë vendit përveç se si ushtarë. Rreth 70% e femrave të rritura nuk kishin qenë kurrë jashtë Gjermanisë. Udhëtimi, një luks i shijuar nga disa, nuk kishte nisur ende deri në mesin e viteve ’50, ndërkohë që udhëtimi ndërkombëtar u bë me të vërtetë një dukuri e masës vetëm në vitet ’70, kur shumë njerëz kishin makina të vetat. Në dekadat e para të turizmit, gjermanët vizitonin kryesisht destinacione ku flitej gjermanisht, si kështjellat mbi Rin apo krahun verior të Alpeve. Në këto dekada, pak gjermanë, përveç të mirëarsimuarve, dinin gjuhë të huaja dhe shumë europianë të tjerë, përveç emigrantëve, nuk bënin ndonjë dallim.

Kafazi i quajtur Atdhe në këtë mënyrë u përforcua. Kërmbëngulja në një botë të nacionalizmit të zakoneve të mendimit të një kombi dikur të nazifikuar dhe nën armë, konstituonte një tërëësi përforcimesh. Homogjeniteti relativ i kombeve të pasluftës dhe mungesa e përvoja paqësore jashtë, konstituonte një tjetër. Kishte po ashtu një tjetër përforcim që e mbante kafazin të mbyllur. Kjo kishte të bënte me faktin se gjermanët kishin diçka për të fshehur.

Në periudhën e pasluftës Gjermania ishte mbushur me kriminelë lufte. Gjykatat europiane dënuan diku te 100 000 gjermanë dhe austriakë si autorë krimesh. Shuma totale e dënimeve nga aleatët e Luftës së Dytë Botërore, përfshirë SHBA, Bashkimin Sovjetik dhe Poloninë, e çon këtë numër më lart, sikurse e ngrenë atë më shumë se 6000 shkelës të dënuar me burg nga gjykatat e Gjermanisë Perëndimore dhe afërsisht 13 000 të dënuar nga regjimi juridik shumë më i ashpër i Gjermanisë Lindore.

Megjithatë u lanë shumë pa u zbuluar dhe të tjerë u mbrojtën. Në zinxhirin e poshtëm të komandës naziste, një numër i madh, shqetësues autorësh me përgjegjësi të ndryshme në krime, ia hodhën pa dënim apo ndonjë pasojë. Dy shembuj therës mjaftojnë. Vetëm 10% e gjermanëve që kishin punuar ndonjëherë në Auschëitz u gjykuan dhe vetëm 41 nga rreth 50 000 pjesëtarë të Batalioneve vrasëse të Policisë Gjermane, përgjegjës për vrasjen e gjysmë milioni njerëz, e panë burgun ndonjëherë.

Gjykimet dhe dënimet zbulojnë vetëm pjesë të historisë së bashkëpunimit. Shumë gjermanë të papërfshirë drejtpërdrejt në krime kishin përfituar nga pronat dhe mallrat e lira. Raporte të hollësishme nga qyteti verior gjerman i Hamburgut sugjerojnë se vetëm në atë qytet, rreth 100 000 njerëz blenë në ankand mallra të konfiskuara nga çifutët. Shtëpi, sinagoga dhe biznese që dikur u përkisnin fqinjëve çifutë, tashmë në Republikën Federale ishin në duart e gjermanëve. Mutati mutandis, ajo çfarë ishte e vërtetë për numrin e njerëzve të përfshirë në vrasje dhe vjedhje në Rajhun III, ishte po ashtu e vërtetë për atë se çfarë njerëzit dinin.

“Davon haben ëir nichts geëusst”(Ne nuk dinim asgjë për këtë gjë(vrasjen e çifutëve) – këtë thënie qytetarët e Gjermanisë Federale nuk lodheshin së përsërituri në dekadat e para pas luftës. Historianët tani debatojnë nëse një 1/3 apo ½ e popullsisë së rritur në të vërtetë e dinte për vrasjet në masë, ndonëse shumica e studiuesve pranojnë se pak gjermanë kishin njohuri të hollësishme për Auschëitz.

Gjermanët ndanin edhe këtu një fat europian, ndonëse ata kishin më shumë gjëra për të fshehur.  Në artikullin e tij inovator “E shkuara është një tjetër vend: Mite dhe Kujtesa në Europën e Pasluftës”(1992), Tony Judt vë në dukje atë çfarë luhej në thuajse mbarë Europën e pushtuar për mbulimin e bashkëpunimit me zotërit nazistë. Kjo nuk ishte një çështje thjesht e harresës, siç është supozuar ndonjëherë. Më tepër ajo përfshinte një fshehje të vazhdueshme dhe të ndërgjegjshme. Përmbi të gjitha, shumë njerëz(sidomos në Europën Lindore, ku kishte jetuar shumica e çiftuëve) ishin pasuruar – ishin zgjuar me peliçe çifutësh siç doli edhe shprehja dhe kishin zaptuar shtëpitë e çifutëve në atë që ishte me siguri një nga transferimet me forcë të pasurive të patundshme më të mëdha në historinë moderne.

Për të gjitha këto arsye, kafazi i quajtur Atdhe nuk mund të braktisej lehtë dhe në vend se të imagjinohej një çelës sekret për të hapur derën e tij, ka më shumë kuptim të ndjekësh punën e vështirë në lehtësimin e tre përmasave të veta thelbësore: një komb në luftë, një komb homogjen dhe një komb që fsheh.

Do të duhej të vinte momenti kur Gjermania të niste largimin prej këtij formati mendor që të mund të niste dalja nga kafazi. Për fat të mirë në erën e pasluftës, Gjermania ishte e bekuar me prosperitet të vazhdueshëm, imigrim në rritje dhe kalimin e kohës. Të  marra së bashku, krahas hapave të vegjël, kurajozë të individëve dhe institucioneve, këto faktorë i lejuan Gjermanisë Perëndimore që ta përqafonte eventualisht paqen, diversitetin dhe kauzën e së vërtetës historike: shkurt, të dilte nga kafazi.

Vizioni i një “Atdheu të jetës, jo të vdekjes”, siç e përkufizonte Dolf Sternberger më 1947, kishte nisur të shtrohej në vitet e para të pushtimit. Sternberger, që ia hoqi “A” emrit të tij, argumentonte për një lloj të ndryshëm kombi, që vlerësonte hapjen dhe angazhimin, por nuk përfundonte në glorifikimin e vrasjeve dhe vdekjes në luftë apo në margjinalizimin dhe persekutimin e të tjerëve. Kombi si burim i jetës, si kujdestar i qytetarëve të vet dhe jo si një mjet për pushtet, zgjerim, luftë dhe vdekje: ky ishte vizioni fillestar i Sternberger.

Ishte një koncept i Gjermanisë të cilin Gjermania Perëndimore e përqafoi gradualisht, duke zëvendësuar në mënyrë simbolike shtetin e luftës me shtetin e mirëqenies, duke ndërruar barrakat dhe pancerat për marketet dhe veturat e cilësisë së lartë. Si pasojë e një tranzicioni të butë në të cilin PBB-ja për frymë u katërfishua mes viteve 1950-1980, gjermanët arritën në përfundimin se e shkuara e tyre e afërt demokratike ishte shumë më e preferueshme edhe sesa krahasuar me vitet paqësore të Rajhut III. Duke harruar sesa solid dhe kufizues ishte kafazi në periudhën menjëherë pas luftës, kritikët bashkëkohorë shpesh e kanë përqeshur këtë përqafim të cekët të “demokracisë së kohës së bukur”. Megjithatë me një optikë më të gjerë, ne e dimë se prosperiteti dhe mungesa e luftës, është parakushti themelor për tranzicionin global drejt demokracisë, që ka ndodhur gjerësisht në erën e pasluftës. Në vitin 1939, afërsisht 12% e popullsisë së botës jetonte në demokraci, por nga fundi i shekullit të 20-të, kjo shifër arriti në rreth 60%.

Dalja e ngadaltë e Gjermanisë nga mentaliteti i kombit nën armë, ishte themelor që ajo t’i bashkohej demokracive të botës. Por kjo shkëputje nuk ishte në asnjë mënyrë e lehtë. Përkujtimi kontrovers i anëtarëve konservatorë të rezistencës që tentuan duke dështuar të vrisnin Hitlerin më 20 korrik 1944, është shumë instruktiv në këtë kontekst. Në vitin 1951, rreth 40% e gjermanëve u shprehën se ata ishin pro komplotisitëve, ndërkohë që 30% ishin kundër tyre, me pjesën tjetër në padije, ose të pasigurtë për të ashtuquajturin Operacioni Valkyrie. Tipike për kombe mendërisht ende në luftë, problemi në fjalë për shumë gjermanë ishte perceptuar si tradhëti gjatë kohës së luftës. Kjo ishte veçanërisht e vërtetë për meshkujt. Më shumë se gjysma e meshkujve gjermanë mendonin se përpjekja për vrasjen e Hitlerit ishte moralisht e gabuar. Madje, edhe mes atyre që e aprovonin atë, një numër domethënës mendonin se rezistenca duhet të priste mbarimin e luftës.

Persistenca e këtij mentaliteti të kombit nën armë errësoi një nga çështjet më kontroverse në fillimet e Republikës Federale: rikonstituimin në vitin 1955 të një ushtrie. U shfaq një koalicion i gjerë, që niste nga organizatat kishtare te trade union-et, i cili paralajmëronte kundër rimilitarizimit të shoqërisë gjermane, që do të vinte si pasojë e ushtrisë. Kur u bë e qartë se ushtria do të rikrijohej, të njëjtët aktivistë punuan që të siguronin se ushtarët do të ishin “qytetarë në uniformë”, të gatshëm për të refuzuar qartë urdhëra joetikë. Në konceptimin e vet, ushtria e re, Bundesëehr, personifikonte refuzimin e traditave prusiane dhe naziste. Megjithatë, rreth 80% e oficerëve të kësaj mbrojtjeje të re federale kishte shërbyer dikur për Wehrmacht, forcat e armatosura të Gjermanisë Naziste.

Koordinatat bazë të kombit nën armë rezistuan – siç do të ndodhte për 25 vjet pas përfundimit të LIIB. Megjithatë, europianët “shpikën gradualisht paqen”, siç e thotë historiani i ushtrisë Michael Hoëard dhe erdhën në mendimin se lufta ishte një gjendje jonatyrale, nga e cila shoqëritë e qytetëruara nuk kishin ndonjë përfitim.

Në Gjermaninë e pasluftës, ky kundërshtim i ndërgjegjshëm ndaj shërbimit ushtarak ishte një tregues i besueshëm i kësaj konsiderate të re për paqen. Në pesë vitet e para të Bundesëehr, thuajse të gjithë meshkujt të rinj që u thirrën u paraqitën në detyrë. Por nga fillimi i viteve ’70, numri i aplikimeve për njohjen si kundërshtues të ndërgjegjshëm arriti mbi 20 000 dhe do të vazhdonte kështu përgjatë viteve ’70-’80, çka çoi që vetëm 2 vjet para bashkimit numri i aplikimeve të afrohej te 80 000. Në këtë kohë, lëvizja gjermane për paqe, me reagimin e vet ndaj Superfuqive që i kishin shndërruar dy Gjermanitë në kampe ushtarake, kishte gërryer prestigjin e çdo gjëje ushtarake mes të rinjve. Në vitin 2000 gjermanët renditeshin mes shoqërive që kishin më pak dëshirë të merrnin armët e të luftonin për vendin e tyre: vetëm 1/3 e atyre që u pyetën thanë se do ta bënin një gjë të tillë.

Dalja nga kafazi i quajtur Atdhe mori më shumë kohë për ata që ndjenin përkatësinë e vet në terma të etnicitetit dhe i konceptonin kombet si njësi etnike homogjene. Kjo dalje e dytë nisi po ashtu më vonë sesa konfrontimi me të shkuarën militariste të Gjermanisë dhe ironikisht, ishte ndërtimi i Murit të Berlinit më 13 gusht 1961 që e përshpejtoi fuqishëm atë. I ndërtuar me synim ndaljen e hemoragjisë së të rinjve të kualifikuar të Gjermanisë Lindore në Perëndim, muri theksoi pasionet nacionale në planin afatshkurtër, por jo në atë afatgjatë. Brezi i ri i të rinjve të Gjermanisë Perëndimore u mësua ta shohë zgjidhjen e “dy shteteve, një kombi” siç do ta përcaktonte më vonë kancelari i Gjermanisë Perëndimore, Willi Brandt, si permanente. Muri përshpejtoi po ashtu përpjekjet e Gjermanisë Perëndimore për të sjelllë Gastarbeiter(punëtorë) teksa influksi masiv nga Gjermania Lindore(më shumë se 3 milionë njerëz mes viteve 1945-1961) papritur ndali.

Njësoj si përmbysja e kaleidoskopit, edhe konstelacioni etnik i Gjermanisë Perëndimore nisi të ndryshonte, në fillim ngadalë, më pas me shpejtësi. I ashtuquajturi Ndalimi i Rekrutimit të Punëtorëve të vitit 1973, nënkuptonte reduktimin e influksit të të huajve, por në fakt e dyfishoi numrin e punëtorëve që vinin në Gjermaninë Perëndimore dhe i inkurajoi ata të sillnin familjet e tyre.  Nga viti 1982, kur Gjermania Perëndimore ishte ende në rimëkëmbje nga Kriza e Naftës dhe me papunësi që arrinte në 10%, vendi e gjeti veten papritur me një popullsi të huaj që arrinte në 7.5%. Thuajse 80% e gjermanoperëndimorëve mendonin se kishte shumë të huaj që jetonin në vendin e tyre. Edhe 60% e gjermanoperëndimorëve që identifikoheshin me Partinë e re të Gjelbër, kishin këtë opinion.

Një debat, që vazhdon ende sot, ishte shfaqur tashmë dhe kishte të bënte me shkallën në të cilën Gjermania Perëndimore ishte bërë siç e quante Heinz Kuhn, komisioner për Çështjet me Jashtë në qeverinë e Helmut Schmidt-it, një “komb imigrantësh”.

Ishte krijuar një situatë e pakthyeshme, shkruante Kuhn në vitin 1979, dhe “ata që dëshirojnë të qëndrojnë...duhet të ofrojnë integrim të pakushtëzuar dhe permanent”. Memorandumi Kuhn, i harruar nga të gjithë përveç se nga specialistëve të historisë së imigracionit në Gjermani, e zhvendosi efektivisht terrenin e debatit – jo nëse punëtorët e huaja do të lejoheshin të qëndronin në Gjermani, por nën cilat terma dhe me çfarë mbështetjeje. Ai thelloi po ashtu dikutimin fillestar rreth masës në të cilën të huaj nuk ishin miq, por Mitbürger, qytetarë shokë.

Në jetën e kombeve, hapje të vogla mund të kenë efekte të thella. Në këto vite të pasluftës, përparimi i përgjithshëm i lejoi gjermanëve të udhëtojnë si turistë, jo si ushtaë dhe në fakt asnjë komb i madh europian nuk dha aq turistë për vendet e tjera europiane, sa Gjermania Perëndimore. Më e rëndësishme, përparimi vazhdoi të tërhiqte punëtorë drejt Republikës Federale. Nga fundi i shekullit, një Gjermani e Bashkuar do të kishte një popullsi të huaj afërsisht tetë herë sa ajo në vitin 1950; në terma përqindjeje, popullsia e lindur jashtë Gjermanisë në vitin 2000 nuk ishte pas asaj të SHBA,

Megjithatë, nëse izolimi i dekadave të para nuk ekzistonte më, segregimi etnik mbetej dhe sentimenti kundër të huajve vijoi të helmonte sferën publike dhe private. Në fakt, pas bashkimit në vitin 1990, ai shpërtheu në një dhunë më të madhe se më parë. Duke nisur në qytetet në Lindje, ku papunësia ishte e lartë, perspektivat të zymta dhe përvojat me të huajt, të kufizuara, dhuna vizion dhe shpesh vdekjeprurëse kundër të huajve shpërtheu në Hoyersëerda, Dresden, Rostock-Lichtenhagen dhe në shumë komunitete të tjera dhe shpejt u përhap në Gjermaninë Perëndimore. Në vitin 1993, ekstremistët kundër të huajve kishin vrarë afërsisht 50 jo gjermanë dhe nga fundi i dekadës, më shumë se 100.

Ai ishte koncepti i një kombi imigrantësh në fundin e tij siç kishin paralajmëruar shumë njerëz? Evidencat e besueshme sugjerojnë të kundërtën. Në reagim ndaj këtyre vrasjeve, qindra mijëra nga protestuesit gjermanë(më shumë se 1 milionë sipas disa vlerësimeve) dolë në rrugë në mënyrë që t’i kundërviheshin publikisht dhunës. Ata ishin burra dhe gra të të gjitha moshave, sferave të jetës dhe bindjeve politike. Shumë prej tyre nuk kishin demonstruar më parë. Por ata donin që bota ta dinte se “Ne nuk jemi këta”. Kjo “Ne” ishte e rëndësishme për ta. Për ta ishte një apel kundër nacionalistëve ksenofobë që ndodheshin mes tyre dhe për një komb më inkluziv. Dhe nga fundi i viteve ’90, ky apel i përgjithshëm nisi të shndërrohej në politikë normative.

Në vitin 2000, rregulloret e reja për shtetësinë reflektonin diskursin e ri përfshirës duke bërë koncesione të rëndësishme ndaj parimit jus soli, që implikon idenë se bëhesh qytetar në vendin ku ke lindur, kundër ides së jus sanguinis, norma e vjetër gjermane që e përkufizon shtetësinë nga gjaku. Thuajse menjëherë, diku te një milionë emigrantë u bënë qytetarë gjermanë. Që nga mesi i viteve ’90, martesat ndërnacionale janë dyfishuar, duke përbërë më shumë se 7% të të gjithë martesave heteroseksuale në Gjermani. Por Kombi i ri i imigracionit ishte larg së qeni diçka e pakontestuar siç tregoi rritja e forcës së populistëve ksenofobë në mesin e krizës së refugjatëve në vitin 2016. Dhe sërish në këtë rast, njësoj si në vitet ’90, numri i gjermanëve që dolën në rrugë për të demontruar publikisht për tolerancë dhe për të ndihmuar ishte i lavdërueshëm.

Shndërrimi më i shënueshëm ishte megjithatë i treti: mënyra sesi Gjermania përballi të shkuarën. Nuk e bëri këtë menjëherë. Sigurisht, ka logjikë të thuash se një kthesë e ndershme dhe e vërtetë ndaj së shkuarës mundet të niste përpara se të mbaronin pjesa më e madhe e gjyqve dhe të rregullohej dhe zbatohej krhimi i pasurisë. Duke ndjekur këtë logjikë, dikush mund të priste një rritje interesi për të shkuarën Nacional Socialistë të pas gjyëve në mesin e viteve ’50 dhe fillim të viteve ’60. Por në fund të viteve ’60, rendi i ditës ishte bindja pasionante dhe jo rindërtimi i duruar,  sikundër ideologjia politike dhe jo thellimi në analiza historike bllokonte kuptimin e ngjarjeve. Mbetet kontroverse të poshosh se në fund të viteve ’60 pati një rritje të interesit serioz dhe të vazhdueshëm për periduhën Nacionalsocialiste dhe në vend të saj një “harresë e dytë”, siç e tha një nga historianët kryesorë të Gjermanisë Perëndimore zuri vend në vitet ’70.

Një interpretim që e heq theksin nga përparimi i fundit të viteve 1960 e vendos kthesën në fund të viteve 1970 dhe në fillim të viteve '80, kohë kur konverguan katër ngjarje.

E para ishte 40-vjetori në 1978 i Pogromit të Nëntorit (Kristallnacht) i vitit 1938; pati shumë aktivitete përkujtimore, veçanërisht në qytetet më të mëdha të Gjermanisë Perëndimore.

E dyta ishte transmetimi i miniserisë televizive amerikane “Holokaust” (1979). Rreth 20 milionë gjermanë, kryesisht në Republikën Federale, panë një pjesë të saj, dhe vetë struktura e saj narrative i ftoi ata të identifikoheshin me personazhin kryesor – e patrembura Inga Helms Weiss, që luhej nga Meryl Streep, e cila u martua në një familje hebreje dhe bëri të pamundurën për t’i shpëtuar.

Eventi i tretë, i diskutuar më rrallë, ishte fundi i një debati dy dekada të gjatë për parashkrimin e krimeve naziste, me një votim të ngushtë në parlamentin e Gjermanisë Perëndimore - 255 për anulimin e mburojave të tilla ligjore, 222 kundër - duke lejuar autoritetet e Gjermanisë Perëndimore të vazhdojnë të kërkojnë për nazistë të përfshirë në vrasje.

Dhe së fundmi, eventi i katërt: një konkurs i madh mbarëkombëtar i eseve për nxënës të shkollave të mesme në 1981, me rreth 13 000 të tilla me temën “Jeta e përditshme në socializmin nacional”.

Bashkimi i këtyre katër eventeve krijoi një efekt cunami. Kërkimet - në shkolla dhe komunitete - u rritën. Në të gjithë vendin, mijëra mësues të shkollës, arkivistë, pensionistë, qytetarë të interesuar dhe studentë të shkollës - si Anna Rosmus, historia e së cilës u tregua në filmin “Vajza e Keqe” e Michael Verhoeven (1990) - gërmuan në regjistrat lokalë dhe hulumtuan se çfarë ndodhi në komunitetet e tyre, shpesh duke punuar me hebrenj që dikur kishin jetuar në këto qytete dhe qyteza dhe tani ishin në Izrael, Francë, Britani të Madhe, Argjentinë ose SHBA. Krejt papritur, puna e duruar për përkujtimin që kishte munguar në dekadat e hershme, po bëhej me njëfarë hakmarrjeje.

Njerëzit restauruan sinagogat, ekspozuan kazermat e braktisura që dikur ishin përdorur për të strehuar ata që bënin punë të detyruar dhe zbuluan fjalë për fjalë qindra kampe të vogla që ishin pjesë e kampeve të përqendrimit në të gjitha fshatrat gjermane. Ata mbajtën fjalime, shkruan artikuj, botuan libra. Vështirë të gjeje ndonjë qytet në Gjermani me popullsi mbi 20 000 banorë dhe ku kanë jetuar hebrenj, që nuk kishte material për atë që ndodhi atëherë, dhe cili ishte fati i hebrenjve që jetonin atje.

Së fundmi është treguar shpesh historia se si Gjermania u përball me të kaluarën e saj, përmendim këtu librin e Susan Neiman “Të mësosh nga gjermanët: Gara dhe kujtesa e së Keqes” (2019). Më pak e zakonshme është ta bësh bashkë me përballjen e Gjermanisë me të kaluarën e saj militariste dhe shndërrimin e saj në një komb emigrantësh. Ishte bashkimi i këtyre tre përpjekjeve për ta ndërtuar Gjermaninë sërish - duke e bërë atë në një komb paqësor, një komb emigrantësh dhe një komb të vërtetë - që i lejoi gjermanët të dilnin nga kafazi nacionalist Keetenheuve i quajtur Atdhe.

Natyrisht, metafora nuk është e përsosur. Kryesisht, gjermanët nuk dolën nga ai kafaz duke lënë kombin pas; ata nuk u bënë kozmopolitanë ose evropianë, edhe nëse kjo ishte rruga që ndoqën disa. Në një sondazh në 2001, gjermanëve iu kërkua të zgjidhnin midis identiteteve dhe shumica dërrmuese (75 përqind) zgjodhi ‘gjerman’ mbi ‘evropian’ ose ‘qytetar i botës’. Siç sugjerojnë këto sondazhe, gjermanët dolën nga kafazi duke u bërë gjermanë më të mirë. Ajo që ata u përpoqën të linin pas nuk ishte kombi i tyre, por nacionalizmi i tyre. Sigurisht, ka ende rrugë për të bërë. Por që shumë gjermanë të pasluftës madje kanë filluar të marrin këtë rrugë 'më pak të shkelur nga ... ka bërë të gjithë ndryshimin', nëse mund të huazojmë diçka nga poeti Robert Frost - dhe jo vetëm për Gjermaninë, por për vendet e tjera që kërkojnë një rrugëdalje nga kafazi nacionalist.

Burimi: Aeon

Përkthimi: Skerdilajd Zaimi