Si i kthen njerëzit e mirë në psikopatë paradigma dominuese e biznesit

Dihet në qarqet e biznesit sot që drejtuesit e korporatave duhet të "maksimizojnë vlerën e aksionerëve". Korporatat supozohet se ekzistojnë për t'u shërbyer interesave të aksionerëve dhe jo (ose të paktën, jo drejtpërdrejt) atyre të drejtuesve, punonjësve, klientëve ose komunitetit. Sidoqoftë, kjo dogmë ngre një pyetje themelore. Çfarë, saktësisht, vlerësojnë aksionerët?

Shumica e atyre që mbrojnë aksionerët supozojnë se ata kujdesen vetëm për pasurinë e tyre. Por gjithnjë e më shumë pranohet që modeli homo ekonomik i sjelljes thjesht egoiste nuk zbatohet gjithmonë. Kjo mundësi ofron një sfidë për paradigmën dominuese të biznesit të "maksimizimit të vlerës së aksionerit": konceptin e aksionerit pro-social.

Kafsha sociale

Problemi me teorinë e homo economicus është se njeriu mirëfilli racional dhe egoist është një psikopat funksional. Nëse njeriu ekonomik nuk do t’ia dijë për etikën ose mirëqenien e të tjerëve, ai do të gënjejë, mashtrojë, vjedhë, madje edhe do të vrasë, sa herë që kjo u shërben interesave të tij materiale. Nuk është për t'u habitur, megjithëse homo economicus është gjithandej në shumë departamente të ekonomisë, shumë ekspertë sot preferojnë të përqafojnë ekonominë e sjelljes, e cila mbështetet në të dhëna nga eksperimentet për të parë se si sillen vërtet njerëzit. Ekonomia e sjelljes konfirmon diçka të rëndësishme dhe siguruese. Shumica prej nesh nuk jemi psikopatë pa ndërgjegje.

Shumica dërrmuese e qenieve njerëzore deri në një farë mase janë "pro-socialë". Në rrethanat e duhura, mund të mbështetemi për të bërë sakrifica personale modeste në mënyrë që të ndjekim rregullat etike dhe të mos dëmtojmë të tjerët. Sigurisht, është e lehtë të dyshosh në pro-socialitetin e përhapur kur lexon lajmet e përditshme. Sidoqoftë duhet të kujtojmë se mashtrimi, korrupsioni dhe vrasja janë ato që bëjnë lajm, sepse janë relativisht të rralla. (Asnjë gazetë nuk do të bënte një titull të tipit: "Punonjësi nuk vjedh, edhe kur askush nuk shikon.") Siç sugjeron fraza "mirësjellje e zakonshme", sjellja prosociale është aq e pranishme kudo, saqë ne kemi tendencën të mos e vëmë re.

Të qenit prosocial është endemik. Në një eksperiment të zakonshëm të quajtur dilema sociale, subjekte anonime zgjedhin midis një strategjie "dezertimi" që maksimizon fitimet e tyre personale dhe një strategjie "bashkëpunimi" që i bën të fitojnë pak më pak, por që u jep anëtarëve të tjerë të grupit shumë më tepër. Deri në 97% të subjekteve zgjedhin bashkëpunimin në disa dilema shoqërore. Nuk është për t'u habitur që studiuesit kanë zbuluar se incidenca e sjelljeve të tilla prosociale bie ndërsa kostoja personale e veprimit prosocial rritet. Ka më shumë të ngjarë të jemi të mirë kur nuk na duhet të përzihemi shumë. Por provat shkencore tregojnë se shumica dërrmuese e njerëzve do të bëjnë të paktën sakrifica të vogla për të ndjekur ndërgjegjen dhe për t’i ndihmuar të tjerët.

Investitori social

Duke pasur parasysh provat e prosocialitetit të përhapur, është e lehtë të dyshosh se shumica e aksionarëve të Union Carbide do të kishin qenë të gatshëm të pranonin dividentë pak më të ulët nëse kjo do ta kishte lejuar Union Carbide të parandalonte shpërthimin vdekjeprurës në Bhopal, Indi që vrau 4 000 njerëz dhe plagosi rëndë mijëra të tjerë. Në mënyrë të ngjashme, shumë aksionerë të PB mund të kenë preferuar më pak fitime në katastrofën e derdhjes së naftës. Në përputhje me këto dyshime, një studim raporton se 97% e aksionerëve bien dakord që menaxherët e korporatave duhet të marrin parasysh disa nga interesat e jo-aksionerëve në drejtimin e firmave.

Mbështetje edhe më e drejtpërdrejtë për shoqërinë e aksionerëve mund të gjendet në rritjen e popullaritetit të fondeve të investimeve me përgjegjësi shoqërore ("fondet SRI"). Fondet SRI investojnë në kompani që mbështesin mbrojtjen e konsumatorit, të drejtat e njeriut ose mjedisin e qëndrueshëm dhe shmangin firmat që promovojnë përdorimin e duhanit, punën e fëmijëve ose prodhimin e armëve. Ndërsa provat janë të përziera, të paktën disa studime zbulojnë se fondet e SRI-së në pak raste performojnë më mirë se fondet e tjera. Sidoqoftë, fondet SRI kanë tërhequr para me një ritëm më të shpejtë sesa industria investuese institucionale në tërësi. Deri në vitin 2010, 12% e të gjitha pasurive të menaxhuara në mënyrë profesionale menaxhoheshin nga fondet e SRI-së.

Së fundmi, prova shtesë të prosocialitetit të investitorëve mund të shihen në qindra propozime që bëjnë aksionerët çdo vit duke kërkuar që kompanitë e tyre të sillen më me përgjegjësi. Sipas një raporti të vitit 2010 nga Qendra për Kulturë Etike të Biznesit, temat e preferuara në vitet e fundit përfshijnë kontributet politike të korporatave, standardet globale të punës, ndryshimin e klimës dhe qëndrueshmërinë.

A na bëjnë korporatat më antisocialë?

Por kjo dëshmi e drejtpërdrejtë e prosocialitetit të investitorëve ngre problemet e veta. Provat sugjerojnë se shumica dërrmuese e njerëzve, rreth 97% ose më shumë - janë deri diku pro-socialë. Pse nuk po investohet më shumë në fondet SRI? Pse akoma më shumë aksionarë nuk paraqesin propozime për t’u kërkuar kompanive të tyre të reduktojnë emetimin e karbonit? Si mund t’i pajtojmë provat empirike mbi prosocialitetin e përhapur, me indiferencën e dukshme të shumicës së aksionerëve për ndonjë gjë tjetër përveç çmimit të aksioneve?

Në një artikull të vitit 2005, profesori i drejtësisë në Harvard, Einer Elhauge, e hulumtoi këtë enigmë. Ai arriti në përfundimin se për të paktën dy arsye, kur njerëz pro-social në rrethana të tjera, vendosin “kapelet” e aksionerëve të tyre, ata ka të ngjarë të marrin vendime asociale për investime që preken nga prirjet e tyre pro-sociale. Së pari, aksionerët e papërfshirë, në mosdijeni të vendimeve të përditshme të operacioneve të një kompanie, nuk arrijnë të vënë kontrollin ose të informohen për sjelljen antisociale të koorporatës. Përkundrazi, e vetmja gjë që ata shohin është çmimi i aksioneve, ata madje mund të bëjnë presion tek menaxherët për të miratuar strategji që e bëjnë më të mundshëm dëmtimin e korporatave ndaj palëve të treta.

Së dyti, investitorët prosocialë përballen me një problem klasik të veprimit kolektiv. Nëse fondet SRI sigurojnë fitime edhe pak më të ulëta se fondet e tjera, investitori që zgjedh fondet SRI po paguan një çmim modest për prosocialitetin e tij. Megjithatë, vendimi i tij për të "vendosur paratë e tij atje ku ka ndërgjegjen" do të ketë pak ose aspak ndikim në sjelljen e sektorit të korporatave në tërësi. Elhauge arriti në përfundimin se "është e jashtëzakonshme që shumë njerëz investojnë në fonde me përgjegjësi shoqërore duke marrë parasysh se vendimi i tyre individual për ta bërë këtë nuk ka ndonjë ndikim të rëndësishëm në avancimin e motiveve të tyre edhe më altruiste".

Të dhëna të tjera përforcojnë përfundimin e Elhauge se natyra e tregjeve moderne të aksioneve dekurajon investimet prosociale. Kjo sepse, ndërsa shumica e njerëzve janë të aftë dhe madje të prirur drejt prosocialitetit, të dhënat tregojnë se impulset tona prosociale varen kryesisht nga sugjerimet e jashtme shoqërore. Siç shprehem në librin tim të vitit 2011, “Kultivimi i ndërgjegjes: Sa ligjet e duhura i bëjnë njerëzit të mirë”, në disa situata sociale (p.sh. duke blerë një makinë të përdorur) një person do të veprojë me egoizëm, ndërsa në një situatë tjetër sociale (duke marrë pjesë në një dasmë) i njëjti person bëhet më shumë altruist. Ne mund ta quajmë këtë "Sindroma Jekyll-Hyde".

Cilët janë përbërësit më të rëndësishëm në eliksirin shoqëror që nxit prosocialin dr. Jekyll? Studiuesit kanë zbuluar se subjektet eksperimentale veprojnë në mënyrë më prosociale kur eksperimentuesit (1) u kërkojnë atyre të veprojnë në mënyrë sociale; (2) i shtyjnë ata të besojnë se subjektet e tjera do të silleshin në mënyrë sociale; dhe (3) eksperimentet e strukturës në mënyrë që vendimet prosociale të sigurojnë përfitime më të mëdha për të tjerët. Anasjelltas, njerëzit veprojnë në mënyrë më egoiste kur u thuhet se duhet të jenë egoistë, kur besojnë se të tjerët janë egoistë dhe kur mendojnë se egoizmi u imponon të tjerëve vetëm një kosto të ulët, ose kosto zero.

Kur bëhet fjalë për sjelljen e investimit, retorika e "maksimizimit të vlerës së aksionerit" duket iskur ka qëllimit të nxjerrë në dritë z. Hydes që kemi brenda. Dogma e vlerës së aksionerëve mëson se është moralisht korrekte që aksionerët të bëjnë presion tek menaxherët për të rritur çmimin e aksioneve në çdo mënyrë të mundshme, pa marrë parasysh se si ndikon korporata te palët e interesuara, shoqëria ose mjedisi. Retorika e vlerës së aksionerëve gjithashtu sinjalizon në mënyrë të pashmangshme se investitorët e tjerë po sillen në mënyrë egoiste. Së fundmi, ai mëson se vendimet thjesht egoiste për investime, larg nga dëmtimi i të tjerëve, promovojnë më mirë "qeverisjen e korporatave".

Kështu që vështirë se duhet të habitemi që vetëm një pakicë e investitorëve zgjodhi fondet SRI. Ne duhet të habitemi që investitorët e bëjnë këtë. Struktura e tregjeve moderne të aksioneve, e kombinuar me retorikën e vlerës së aksionerëve, krijon pengesa pothuajse të pakapërcyeshme për sjelljen prosociale të investimeve. Kjo shpjegon pse i njëjti person që dhuron para për Sierra Club dhe Fondin Botëror të Kafshëve të Egra mban pa problem aksione në ndërmarrjet e naftës dhe drurit që merren me shpime dhe prerje që shkatërrojnë mjedisin.

Emëruesi më i ulët moral

Rezultati është që, edhe pse shumica prej nesh nuk jemi psikopatë pa ndërgjegje, kur marrim vendime për investime, shpesh veprojmë sikur të jemi të tillë. Ky vëzhgim hedh një dritë interesante në dokumentarin e 2004 të Joel Bakan, “The Corporation” (Korporata). “Në atë film, Bakan argumentoi se për shkak se menaxherët e korporatave besojnë se ata duhet të maksimizojnë pasurinë e aksionerëve, një korporatë bëhet një "krijesë psikopatike" që "nuk mund të njohë as të veprojë sipas arsyeve morale për të mos dëmtuar të tjerët". Për aq sa kjo është e vërtetë, aksionerët mund të jenë kryesisht fajtorë. Siç thotë profesori i drejtësisë në Universitetin e Torontos, Ian Lee, "nëse korporatat në të vërtetë janë 'patologjike' maksimizuese të fitimit, kjo nuk vjen për shkak të ligjit të korporatave, por për shkak të presionit nga aksionerët".

Ideologjia e vlerës së aksionerëve i shtyn menaxherët e korporatave të marrin vendime biznesi në kundërshtim me interesat e vërteta të aksionerëve prosocialë. Sigurisht, disa aksionerë mund të jenë thjesht palë të interesuara - psikopatë - të cilët nuk duan t’ia dinë nëse kompanitë e tyre i mashtrojnë konsumatorët, dëmtojnë punonjësit ose ndotin mjedisin. Por prova të forta tregojnë se shumica dërrmuese prej nesh do të preferonte të toleronte më pak fitime për të shmangur rezultate të tilla. Dhe shumica e studimeve zbulojnë se investimi në SRI i gërryen pak fitimet e investitorëve, nëse fare. Psikopatia e aksionerëve nuk është as e natyrshme, as e pashmangshme, por një rezultati fatkeq i pengesave të veprimit kolektiv, i kombinuar me ideologjinë e vlerës së aksionerëve.

Burimi: Evonomics

    Përktheu: Gazmira Sokoli