Këngët e Festivalit dhe antropologjia e artit

Festivali i Këngës në RTSH i fundvitit 2019 ka ngjallur shumë polemika dhe ka nxitur shprehje të shumta të protagonizmit sa populist, aq edhe intelektualist. Anëtarët e përfolur të jurisë së Festivalit mund të argumentojnë më mirë se kushdo motivimet e tyre, por këngët e Festivalit, ashtu si dhe motivimet e jurisë dhe debatet e reflektimet e shumta mbi to, janë para së gjithash një objekt i mirëfilltë studimi antropologjik. Në të vërtetë, më shumë sesa për vlerat e këngëve dhe gjendjen e kulturës artistike në Shqipëri, madje më shumë se për çdo gjë tjetër, këto flasin për marrëdhëniet shoqërore dhe rreshtimet kulturore e ideologjike të individëve dhe grupimeve të ndryshme në shoqëri, të cilat nuk janë vetëm probleme të shoqërisë shqiptare. Në përballje me gjithë çka ndodh përqark nëpër botë, këto janë edhe një shprehje e përplasjes së bashkësisë morale dhe artistike globale me provincializmin populist e intelektualist.

Këto debate të kujtojnë kundërvënien bazike midis etnocentrizmit dhe relativizmit. Nëse nga njëra anë, etnocentrizmi përbën një përqafim pa kushte të vlerave etnike dhe kombëtare që pretendohet se janë të veçanta, thelbësore, autentike dhe përjashtuese të gjithçkaje tjetër të huaj, nga ana tjetër, relativizmi pretendon se nuk ka asnjë lloj të vërtete objektive dhe universale, veçse në raport me perceptime dhe gjykime të caktuara morale, kulturore, gjuhësore, artistike etj.

Qysh herët, Franz Boas dhe pasuesit e tij në traditën amerikane të antropologjisë kulturore kanë ngulur këmbë për rëndësinë e relativizmit kulturor si një kundërvënie e domosdoshme ndaj etnocentrizmit. Por në të njëjtën kohë, për të argumentuar dhe përligjur relativizmin kulturor në fushën e artit, pikërisht Franz Boas ka argumentuar për një lloj dukurie të pandryshueshme, që ai e shihte natyrshëm tek “universaliteti i krijimtarisë artistike dhe kënaqësisë estetike”.

Ky parim mbetet një nga elementet universale fondamentale të antropologjisë së artit, që ka shërbyer për të hedhur poshtë parimet evolucioniste dhe etnocentrike të hierarkizimit të grupeve dhe shoqërive njerëzore, si dhe pretendimin e një lloj superioriteti kulturor mbështetur nga preferencat apo arritjet artistike. Pavarësisht produkteve të larmishme në të cilat manifestohet arti, ajo çka përbën universalitetin e tij është dimensioni estetik, që e gjejmë te çfarëdolloj grupi shoqëror apo çfarëdo shoqërie. Në këtë kuptim, nëse përjetimi estetik është një nga bazat e përjetimit të përbashkët të botës, atëherë ky lloj përjetimi është edhe një nga elementet universale që bën të mundur të kuptojmë dallimet artistike dhe t’i shikojmë ato jo si skandale, por më shumë si pasuri të formave të larmishme të shprehjes krijuese.

Ndërkohë, interesi për qasjet shkencore në antropologji dhe disiplinat e tjera që studiojnë krijimtarinë kulturore ka bërë që relativizmi të konsiderohet si “një nga krimet e shumta të kryera prej intelektualëve, një lloj tradhtie ndaj arsyes dhe njerëzimit” (Karl Popper),1 apo një lloj virusi irracional që sulmon sistemet imunitare të legjitimitetit institucional dhe dinjitetit publik. Relativizmi kulturor mbështetet tek elemente kulturore, që konsiderohen si thelbësore për të pohuar me forcë një lloj identiteti kulturor të përcaktuar paraprakisht prej një kulture të mirëqenë. Por në shumicën e rasteve, këto elemente janë në të vërtetë shtesa të vonshme, që jo rrallë e kanë burimin në një kulturë krejtësisht të ndryshme, siç mund të jetë rasti për shembull me këngët tallava. Megjithatë, politika identitare e formuar në këtë mënyrë çon në një version njëherazi shumë të thjeshtuar dhe të esencializuar të kulturës, e cila shpesh përqafohet pa mëdyshje, gjë që nuk mund të çojë tek e fundit, veçse në një lloj fundamentalizmi kulturor që shpesh merr formën e nacionalizmit.

Në njëfarë kuptimi, etnocentrizmi dhe relativizmi janë kështu dy anët e ndryshme të së njëjtës dukuri. Prandaj, si etnocentrizmi edhe relativizmi kulturor bëhen të rrezikshëm për të shpjeguar sjelljet shoqërore dhe krijimtaritë kulturore. Pikërisht, “për të shpëtuar nga kjo lloj anarkie kognitive” (Ernest Gellner), antropologët argumentojnë kërkimin e dukurive të pandryshueshme dhe universale, çka përbën edhe objektin themelor të një pjesë të mirë të antropologjisë bashkëkohore.

Claude Lévi-Strauss dhe të tjerët pas tij i kërkojnë elementet universale të sjelljes kulturore te strukturat e pavetëdijshme simbolike të organizimit shoqëror,2 që nuk janë të vëzhgueshme, por janë të domosdoshme për të bërë të mundur gjenerimin e larmisë së pafundme kulturore dhe artistike. Pak a shumë, ashtu si gjuha strukturohet në mënyrë të tillë, që mundëson prodhimin e kumteve të kuptueshme për dy bashkëfolës, të cilët janë të lidhur me njëri-tjetrin, jo me fije kabllore, por nëpërmjet rregullave të pavetëdijshme që formojnë strukturat gjuhësore.

Prandaj, kurrsesi nuk duhet menduar se universaliteti i muzikës qëndron në emëruesin më të ulët të përbashkët që mund të gjejmë ndërmjet elementeve artistike të këngëve të ndryshme nga kultura të ndryshme, apo brenda një kulture të caktuar. Përtej universalitetit estetik, kur flasim për një objekt arti apo këngë festivali, nuk duhet menduar vetëm me termat e bukurisë estetike dhe të performancës teknike për sa i përket nivelit artistik apo standardit muzikor, koreografik, poetik, stilistik, gjuhësor, dialektor etj. Përkundrazi, te këngët e Festivalit apo te muzika shqiptare në përgjithësi duhen kërkuar ato motivime, që strukturohen e rregullohen në mënyrë të pavetëdijshme brenda një rrjeti marrëdhëniesh shoqërore ndërmjet aktorëve të ndryshëm shoqërorë, të cilët përmes një vepre artistike apo një kënge festivali shprehin apo vënë në lëvizje një agjenci të caktuar, që në kushte të caktuara dhe në një kohë të caktuar i shërben këtij apo atij qëllimi shoqëror, kulturor dhe ideologjik.

Të paktën, sipas specialistëve që merren me këto studime, ky duhet të jetë objekti i antropologjisë së artit (Alfred Gell). Për fat të mirë, sot kemi në Shqipëri etnomuzikologe të shkolluara, ashtu si duhet në këtë fushë, të cilat jo vetëm mund të sqarojnë më mirë se kushdo mbi këngët e Festivalit, por mund t’i shërbejnë pa dyshim edhe atij brezi të ri që kërkon të zhvillojë prurjet antropologjike, që në Shqipëri vazhdojnë të mbeten të nëpërkëmbura dhe të penguara nga etnografizmi dhe folklorizmi.

Sidoqoftë, vetëm në këtë mënyrë do mund të kuptojmë se folklorizmi apo shpikja e traditave nuk qëndron vetëm në rinovimin e këngëve tallava apo kaba, të cilat u dashkan pranuar e promovuar sepse përkëdhelin sedrën etnocentrike të një grupi të caktuar mbi kombin e tyre imagjinar. Ç’është e vërteta, edhe protagonizmi populist apo intelektualist është një lloj folklorizmi që kërkon të shpikë një traditë elitiste, e cila u dashka të shërojë sedrën e lënduar të një grupi tjetër mbi një komb të ri që nuk arrin dot të imagjinohet. Pak a shumë, ashtu si ka ndodhur edhe me inxhinierimin kulturor e artistik të folklorit të ri gjatë komunizmit.

Ndoshta do përftojmë kështu pak mençuri sa të rikujtojmë faktin e thjeshtë se motivimi kryesor i këngëve të Festivalit në RTSH duhet kërkuar te karakteri i tyre konkurrues, që nuk i shërben aspak ndonjë lloj pikësynimi ideal për të përfaqësuar me dinjitet këtë apo atë grup shoqëror dhe as vlerat kulturore dhe artistike të mbarë shoqërisë shqiptare. Tek e fundit, mbas kënaqësisë estetike dhe gëzimit popullor të tri netëve festivalore, ndoshta motivimi i vetëm për aktorët e Festivalit në RTSH, qofshin artistë krijues e perfomues apo organizatorë e promotorë, mbetet kualifikimi për pjesëmarrje në Festivalin Europian të Këngës (Eurovision Song Contest).

Nëse është kështu, atëherë debati duhet zhvendosur nga vlerat teknike dhe performative apo kulturore dhe artistike të këngëve të Festivalit, tek elementet agjenciale që ato kërkohet të përcjellin në shërbim të kualifikimit për pjesëmarrje në evenimentin kulturor ndërkombëtar. Mirëpo, në kushtet e çoroditjes morale dhe artistike të bashkësisë globale, ku vlerat artistike maten me faktorë impulsivë, irracionalë apo komercialë, ndoshta duhet të jemi sadopak krenarë që çoroditja e shoqërisë shqiptare është sadopak më e qëndrueshme. Debatet për vlerësimin e këngëve të Festivalit në RTSH të fundvitit 2019 tregojnë se grupimet shoqërore dhe mbarë shoqëria shqiptare, ndryshe nga bashkësia globale, vazhdojnë ende të luftojnë për ca vlera kulturore e artistike, paçka se idealin e tyre nuk e gjejmë hëpërhë, veçse te folklorizmi etnocentrik dhe elitist i shpikjes së ndonjë tradite populiste dhe intelektualiste.

*Anëtar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë *Profesor i Antropologjisë në Universitetin e Lilës, Francë

Burimi: Panorama