Mbi një rrëfim muzeor të kontributit kulturor të françeskanëve shqiptarë

Muzeu i Kulturës Françeskane përfaqëson një koncept e brendi muzeale me peshë dhe vlerë kombëtare. Vetëdija themeluese e ideatorëve të tij sot i ka rrënjët te po ajo vetëdije zanafillore, e cila gjatë shekullit XIX u shndërrua në motiv jete e vepre te françeskanët shqiptarë. Prej saj, historia e kulturës shqiptare u pasurua me një dukuri unike gjatë gjysmës së parë të shekullit XX, homazh dhe krenari legjitime e së cilës synon të jetë pikërisht ky muze sot. [në këtë kumtesë dua të sjell disa nga tiparet dhe përfaqësuesit kryesorë të kësaj dukurie].

“Ne jemi këtu në Shqipëri prej dy mijë vjetësh, katolikë atëherë, katolikë sot, shqiptarë atëherë, shqiptarë sot dhe gjithmonë”, i drejtoheshin françeskanët mbretit Zog në vitin 1930, teksa ishin në apogjeun e shkëlqimit të tyre kulturor, arsimor e social.

Të vendosur në territorin shqiptar prej shekujsh, njohës të thellë të mendësisë e shpirtit të popullit mes të cilit jetonin, krijues të një elite dijetarësh e personalitetesh të larta kulture, koherentë në besim e në vizion, françeskanët shqiptarë ishin të vetëdijshëm se vepra e tyre kulturore lidhej drejtpërsëdrejti me riformulimin e një identiteti kombëtar, që ngërthente në vetvete vlerat më të larta të traditës kombëtare me vlerat më të mira qytetërimore të një shoqërie moderne e të emancipuar. Ky ishte koncepti i tyre për një kulturë kombëtare, e tillë ishte vepra që ata ndërtuan e krijuan në funksion të jetës shpirtërore e mendore të kombit.

Kulturë në arte, kulturë në gjuhë, kulturë letrare, kulturë materiale, kulturë pune, kulturë familjare, kulturë për të qenë më të mirë – sqima e saj spikat sot nga dokumenti te vepra, nga fjala tek akti, nga kujtesa te dëshmimi. Botime e publicistikë, letërsi e përkthim, filozofi dhe estetikë, arsim e edukim, gjuhësi e etnografi, histori e arkivistikë, teatër e jetë shoqërore, muzikë e pikturë – janë disa prej fushave ku kontributi i dijetarëve dhe krijuesve françeskanë spikati e u shndërrua në themel dijesh shoqërore, disiplinash shkencore shqiptare apo në vlera artistike e estetike të rëndësishme për historinë e artit e të kulturës kombëtare.

“Muzetë janë vende ku koha shndërrohet në hapësirë”, shkruan nobelisti Orhan Pamuk.

Ndaj, piketat më të rëndësishme të rrugëtimit kulturor françeskan do të duhej të gjenin hapësirën e narrativën e merituar në një muze, që rreket t’i riformulojë ato për të komunikuar me të tashmen e sidomos me të ardhmen tonë: Themelimi i Kolegjit Françeskan 1861, futja e shqipes si gjuhë mësimi prej Fishtës kur merr drejtimin e shkollës më 1903, themelimi i revistës “Hylli i dritës” 1913, i shtypshkronjës françeskane më 1916, i Liceut “Illyricum” më 1921, arkiva, biblioteka, grupet teatrore e ato muzikore, botimi i veprave letrare origjinale etj., janë piketa të rëndësishme që kanë shërbyer si katalizatorë në prodhimin kulturor e shkencor jo vetëm brenda elitës françeskane, por me ndikim të thellë në qytetin e Shkodrës (kryeqytet i kulturës shqiptare) e në mbarë vendin.

Duke ndërtuar me vizion të qartë elitën e vetë, shkolla françeskane u hapi dyert edhe fëmijëve të tjerë jo seminaristë, prej familjesh qytetare e malësore, katolike e myslimane, duke përgatitur elitën e re, edhe laike, të mbrujtur me idealet më të mira.

At Zef Pllumi, nxënësi i tyre i fundit, i mbijetuar nga skëterra e burgjeve komuniste me misionin hyjnor “Rrno vetëm për me tregue”, na dëshmon në veprën e tij “Farnc e mëdhaj” edhe detaje të rëndësishme të veprimtarisë arsimore të traditës shkollore:

“Që në vitin 1903, kur Fishta si drejtor i shkollave françeskane vuni të detyrueshme gjûhën shqipe ndër të gjitha mësimet, Kuvendi Françeskan u bâ pothuaj qendra ma aktive e nacionalizmit shqiptar, rreth të cilit u bashkuen mjaft patriotë të asaj kohe, dikush përreth Fishtës për letrat e artet e kush tjetër për doke, kanun e folklor rreth Shtjefën Gjeçovit. Mâ vonë, po me ato synime, u formuen edhe studentët e rij françeskanë, të cilët, nën drejtimin e mësuesve të tyne përbanë qendrën mâ të rëndësishme intelektuale në vendin tonë. Ishte një akademi e vërtetë, që pregatiste intelektualët e rij të Shqipnisë me ndjenjat patriotike, kulturë, art e shkencë”.

Dhe meqenëse shkollën nuk e bëjnë muret, por mësuesit, le të kujtojmë se në sistemin shkollor françeskan jepnin mësim thuajse për të gjitha moshat emra të shquar të dijes, artit e kulturës si: Gjergj Fishta, Shtjefën Gjeçovi, Bernardin Palaj, Donat Kurti, Vinçenc Prennushi, Marin Sirdani, Anton Harapi, Justin Rrota, Benedikt Dema etj., jo vetëm dinjitarë në fushat e tyre përkatëse si autoritete imponuese, por edhe në dije të tjera, duke qenë se shpesh në praktikën e edukimit dhe formimit të mësuesve të ardhshëm françeskanë (por jo vetëm) funksiononte edhe diplomimi i shumëfishtë. Po sjell shembullin e filozofit Gjon Shllaku, i cili kishte kryer studimet e larta në Holandë për Filozofi e Teologji, për Gazetari në Universitetin e Köln-it, masterin në Universitetin e Luoven-it, Belgjikë, në studime për Fizikë e Kimi Bërthamore, si dhe më tej në Sorbone, sërish për Filozofi.

Ndaj dhe e meriton ky sistem arsimor e formues cilësimin “akademi” në dëshminë e At. Zef Pllumit. Le të kujtojmë edhe kontributin në pasurimin arkivor përmes “Arkivës së Provincës Françeskane, thuajse unik në Shqipní – vijon Z.Pllumi. Fillimet e këtij arkivi mbërrijshin në vitin 1415 dhe kishin vazhdimësinë e dokumentave kishtare dhe shoqnore historike-ekonomike deri ndër ditët tonë”; pasurinë e Bibliotekës Françeskane, ndër më të pasurat e Shqipërisë me lëndë albanologjike e ballkanologjike, si edhe themelimin e Muzeut Arkeologjik me objekte ilirike, arbërore etj..

Por të mos harrojmë para së gjithash se kjo plejadë françeskane ka autorësinë e qindra veprave origjinale letrare, antologjike, studimore, kodifikuese, publicistike, polemike etj.. Poetët e shkrimtarët e saj, Ernest Koliqi i identifikoi më pas edhe si “Shkolla letrare françeskane” (e dallueshme në poetikë nga ajo “jezuite”). Admirues dhe përcjellës i vlerave të tyre në mbarë diasporën shqiptare, Ernest Koliqi do ta përkufizonte veprimtarinë françeskane si trashëgimi kombëtare, përmes së cilës “shqyptari zbulonte vetveten”.

Në hapësirat e këtij muzeu, vizitori i ardhshëm do të ritakohet me:

– Poetë, dramaturgë e përkthyes si Leonardo de Martino, Gjergj Fishta, Vinçenc Prennushi; Por edhe prozatorë brilantë si Fishta e Anton Harapi; Etnografë e antropologë të kulturës si Shtjefën Gjeçovi, Bernardin Palaj, Donat Kurti; Historianin e filozofin teolog Marin Sirdani; Gjuhëtarët e njohësit e hollë të shqipes Benedikt Dema e Justin Rrota, njëkohësisht stilist i rrallë e autor i studimeve mbi letërsinë shqipe; Filozofin Gjon Shllaku, por po aq edhe moralistin Anton Harapi, i cili besonte te “kërkimi i lirisë nëpërmjet dritës së kulturës e të edukimit”; Muzikantin mjeshtëror Martin Gjoka, themelues të një shkolle të mirëfilltë të muzikës së kultivuar kombëtare; Leon Kabashin në artin e pikturës, nxënës i të cilit, në fëmijëri e rininë e vetë do të ishte edhe Lin Delija, vepra e të cilit shkëlqen me kërkimin e thellë e gati mistik të identitetit e të besimit.

Ribotimet e sotme të veprës së tyre, të ndërmarra nga vetë “Botimet Françeskane” si dhe ato të reja, bazuar në dorëshkrimet e trashëguara, përbëjnë një bibliotekë të gjerë dhe erudite, themeluese në disa zhanre letrare, studime gjuhësore, etnografike, albanologjike, historike etj..

Por françeskanët kanë qenë aq të vetëdijshëm e modernë sa ta dinin se një jetë shpirtërore, e sidomos ajo qytetare, është e lidhur ngushtësisht me jetën e teatrit e të muzikës. Madje këtu, jemi përpara një specifike të re: ata jo vetëm krijuan vepra dramaturgjike, i vunë në skenë, luajtën e kompozuan muzikë, por, me një strategji shembullore krijuan, së bashku me kontribuues të tjerë, edhe publikun “e munguar” këtyre arteve.

Pjesët teatrore që shkruhen, përkthehen dhe vihen në skenë qysh prej themelimit të Shkollës Fretnore më 1861-in deri në fund, ndikuan në pasionin e madh të qytetit për jetën teatrore amatore. Dhe për këtë, shifrat flasin vetë: Saloni i Kolegjit Saverian kishte 450 vende, i shkollës së Françeskanëve me 300 vende, i shkollës Stigmatine me 250 vende, saloni i shkollës së Parrucës, ndërtuar për kinema-teatër nga ushtritë austro-hungareze gjatë Luftës së Parë Botërore, me 400 vende, saloni i shoqërisë “Bogdani” me 350 vende, saloni i shoqërisë “Vllaznia” me 400 vende.

E njëjta gjë vlen edhe për muzikën, ku spikat talenti dhe puna e Martin Gjokës. Grupet muzikore, banda, kori i Kishës së Fretënve, shkolla e muzikës, u krijuan gjatë 25 viteve në qytet, duke e ngritur shijen muzikore për muzikën e kultivuar dhe duke e bërë pjesë përfaqësuese të jetës së qytetit, i cili tashmë nis e kultivon shijet e veta për teatrin, muzikën e letërsinë edhe në shoqëritë e veta laike, ku nuk mungojnë kurrë të jetë bashkëthemelues edhe françeskanët, si në rastin e Martin Gjokës në shoqërinë “Rozafati” etj.. Shoqëria Antoniane, themeluar nga vetë françeskanët, natyrisht që luante një rol parësor.

Është e rëndësishme të theksohet vlera e krijimit të amatorit të artit, në kuptimin origjinal të fjalës “ai që dashuron”, “dashnori” pra, plot pasion i artit, që e jeton përvojën artistike jo vetëm shpirtërisht si spektator, por edhe përmes përvojës së drejtpërdrejtë të trupit, të vetvetes. Më kohë, amatori krijon rrethin e publikut të dijshëm, që me shijen dhe përvojën e vet ndikon në hope cilësore të shijes estetike, të krijimit artistik e pavarësisë së jetës së artit.

Hapësira narrative e dedikuar në Muze ndaj këtij kontributi, do të ishte edhe metodologjia më e mirë për ta bërë të rrokshme për brezat e sotëm e të ardhshëm shkretimin kulturor, mendor e shpirtëror, që solli vendosja e diktaturës komuniste në Shqipëri e veçanërisht në Shkodër, bastion i fundit i lirisë. Do të ishte dëshmia më e fortë për humbjen e madhe e të parikuperueshme, që kultura e dija kombëtare pësoi me ndalimin, shkatërrimin, asgjësimin e veprave dhe të personave që e krijonin dhe e kultivonin atë bujarisht për të gjithë.

«Dëshmia është shtegu themelor mes kujtesës e historisë», na thotë «filozofi i kujtesës» Paul Ricoeur. Prandaj vepra dëshmuese e At Zef Pllumit, ky kulmin brilant i memuaristikës shqipe, rilidhi misionin e kujtesës nga Barleti e Harapi me historinë dhe shoqërinë bashkëkohore shqiptare. Vetëdije e qëndresës nën misionin «Rrno vetëm për me tregue», vetëdije e shkrimit si dhe vetëdije e një etike sipërore të dëshmimit.

Ajo ishte një përballje e re, ku krahas përjetimeve të forta e skenave thuajse «mizorisht» të pabesueshme, lind një proces të thellë reflektimi, përmes të cilit, At Zef Pllumi besonte se do të rindizte dritën në tunelin e errët të harresës së qëllimshme e për rrjedhojë të “fajshme”. Dëshmisë së tij iu shtuan ndër vite dhjetëra të tjera, duke përbërë sot dritën e fortë, gati verbuese, të asaj që dhimbshëm u pagëzua si “kujtesa e burgut”, secili me dëshmimin e të vërtetën e vet. Ky kalim (shteg) i kujtesës individuale në atë kolektive, ky intresubjektivitet i shoqërisë së lirë, përbën lidhjen thelbësore mes kujtesës dhe historisë.

Prandaj dhe shoqëria shqiptare gjendet sot në një nga momentet më të rëndësishme të historisë së vet: Përballjen etike me të shkuarën e saj komuniste, formulimin e “së pafalshmes” dhe shqiptimin “e ndjesës”.

Ky mision është i brendashkruar Muzeut që themelohet sot. Le të jetë ai pragu i rikthimit të dëshmisë në zemrën e lënduar të historisë sonë kombëtare, ashtu siç dhe do të jetë ai, padyshim, piedestali i një krenarie të ligjshme për françeskanët shqiptarë, si dhe për qytetarët e Shkodrës.

Panorama