Evropa dhe kërcënimi i nacionalizmit. "Sot nuk ekziston sovraniteti evropian"

Përktheu: Jordan Jorgji/Pedagog në Universitetin Fan S. Noli, Korçë

Michaël Foessel është filozof bashkëkohor Francez dhe pedagog në institucionin shkencor prestigjioz École Polytechnique. Këto ditë ai ndodhej në Athinë ku promovoi përkthimin e librit të tij në gjuhën greke me titull “Koha e ngushëllimit”. Me rastin e kësaj vizite ai dha një leksion në Institutin Francez të Athinës me temë “E ardhmja e lirisë”, si dhe një intervistë të çmueshme për gazetën greke “Kathimerini”, e cila u botua e plotë në datën 27 Nëntor 2018. Për vetë rëndësinë që paraqesin për aktualitetin e sotëm rajonal, evropian e botëror mendimet e Foessel dhënë gazetarit grek Petros Papakonstantinou, vijon më poshtë përkthimi në gjuhën shqipe i kësaj interviste.

- I përkisni një gjenerate filozofësh, besnike ndaj traditës franceze e cila i dëshiron intelektualët të kenë prezencë të fortë e aktive gjatë debateve politike që zhvillohen në hapësirën e medias. Si e shpjegoni këtë “përjashtimin francez”?

- Ky përjashtim i ka rrënjët në çështjen Dreyfus ku Émile Zola u ngrit në lartësinë e tij dhe përmbysi të gjithë rrjedhën e zhvillimit të çështjes. Tradita (e përjashtimit) vazhdoi me shembuj të tjerë, si ai i Jean-Paul Sartre, i cili kundërshtoi hapur idenë se filozofi, historiani, dhe intelektuali në përgjithësi, duhet të kufizohen vetëm tek çështjet që lidhen me profilin profesional. Përkundrazi, Sartre shprehte nevojën e një ideje universale mbi rolin e tyre shoqëror, duke i ftuar ata të marrin qëndrime publike ndaj çështjeve të rëndësishme aktuale. Duke pasur parasysh faktin se unë më shumë merrem me filozofinë politike, besoj se është detyra ime morale të mbaj qëndrime të qarta, sidomos në lidhje me situatën politike të Francës dhe të vendeve të tjera, situatë e cila sot është veçanërisht shqetësuese. Për sa i përket prezencës në media, pozicioni im është i ndërmjetëm: jo tërësisht një pozicion akademiku i cili qëndron i zhveshur në kullën e tij, dhe as prej filozofi apo personi mediatik që është në gjendje të flasë kurdoherë për çdo temë publike.

- Kohët e fundit qarkullon në Greqi libri juaj “Koha e ngushëllimit”. Cila është arsyeja që një filozof të penetrojë në një sektor i cili historikisht konsiderohet i lidhur me fenë apo dhe me psikologjinë?

- Filozofia në antikitetin klasik ka qenë ngushëlluese. Shpesh Sokrati i ngushëllonte nxënësit e tij mbi gjykimin e pritshëm dhe dënimin me vdekje. Stoikët, Seneka, Epikteti dhe Voithios ishin ata që krijuan një traditë të tërë. Dhe kjo sepse dituria, dija filozofike konsiderohej si rruga kryesore që shërbente në përballimin e humbjes, të mjerimit, duke ofruar kështu një lloj përjetësie të shpirtit. E vërteta është se ky dimension i filozofisë humbi, së pari me Krishtërimin ku feja erdhi të marrë detyrën e ngushëllimit, dhe më pas me Modernizmin, tek i cili dija ndahet prej ngushëllimit. “As të mos qani, as të mos qeshni, vetëm të njihni e të mësoni” thotë Spinoza. Filozofia është tashmë e veshur me qartësinë e dijes përballë “opiumit” fetar, dhe në këtë mënyrë ngushëllimet e rreme kundërshtoheshin rreptësisht. Në librin tim theksoj se ngushëllimi vazhdon të mbetet koncept filozofik, i cili ka kuptim moral dhe deri politik, duke qenë se bën të mundur dallimin midis qenieve humane.

- Ngushëllimi lidhet në mënyrë të pashmangshme me humbjen. Përtej humbjeve që secili prej nesh përjeton në nivelin personal, cilat janë humbjet kryesore tek shoqëritë bashkëkohore, të cilat na çojnë drejt nevojës për ngushëllim?

- Së pari, më duhet të bëj një qartësim. Ngushëllimi nuk mund ta zhdukë dhembjen e shkaktuar nga humbja. E përballueshme është ajo që sociologu Gjerman Georg Simmel e quan “dhimbja e dhimbjes”, domethënë ndjenjat e vetmisë, turpit ose fajit, të cilat shkaktohen nga vetë humbja. Ngushëlluesi nuk nënvlerëson dhimbjen që dikush ndjen pas një humbje, por me anën e fjalës ose të akteve të tij ndihmon që personi në fjalë të mos e shohë situatën si mbyllje totale të çdo mundësie, si privim i çdo vizioni për të ardhmen. Në këtë mënyrë, ngushëlluesi kontribuon në rihapjen e dritares drejt të ardhmes, por duke marrë në konsideratë faktin se kjo e fundit nuk mund të jetë identike me të kaluarën.

Ajo që theksoj në libër është se nuk humbasim vetëm persona të afërt dhe të dashur. Humbasim gjithashtu ideale dhe marrëdhënie shoqërore. Në kohën e sotme, ideali i progresit dhe ai i barazisë janë dobësuar ndjeshëm, edhe pse nuk mund të themi se ato kanë humbur tërësisht. Ky përgënjeshtrim i pritshmërive të Iluminizmit ka pasoja të rënda politike. Një lloj reagimi mund të jetë “mjerimi nëpërmjet punës”, ose i thënë ndryshe kërkimi i furishëm i rrugëdaljeve përmes aktivitetit intensiv, diçka që çon në familjarizim me humbjen. Një tjetër reagim është melankolia, domethënë ndjesia e përhershme se asgjë nuk është më e mundur të arrihet, se gjithçka ka humbur, pra një lloj ndjenje heqje dore. Këto dy tendenca, të cilat mbizotërojnë në epokën aktuale, kanë si emërues të përbashkët mohimin e çdo mundësie që lidhet me transformimin shoqëror.

- Mundet dikush ta shohë shpërthimin e përgjithshëm të nacionalizmave si pasojë të drejtpërdrejtë të kësaj patologjie? Me këtë nënkuptoj humbjen e marrëdhënieve shoqërore, kolektiviteteve, idealeve, si dhe kërkimin e ngushëllimit tek streha e fundit e idesë kombëtare?

- E sigurt është që nuk mund ti futim të gjitha këto fenomene në një thes. Nga ana tjetër është fakt që nga Evropa e deri tek Shtetet e Bashkuara të Amerikës, dhe së fundmi në Brazil, dalin në sipërfaqe rryma nacionaliste të cilat ndërtohen mbi bazën e njohjes së humbjes nga njëra anë, dhe njëkohësisht mbi bazën e iluzionit të rikthimit tek një gjendje e idealizuar paraardhëse që në të vërtetë nuk ka ekzistuar kurrë. Kështu, për shembull, një mendim i njohur pak a shumë tek radhët e këtyre rrymave është ai se Globalizmi përbën një fenomen të përkohshëm, se do të jemi shumë herë më mirë në qoftë se kthehemi në epokën e kufijve të ngurtë e të shteteve-kombe me tipare të pastra raciale. Një imazh ky që pak lidhje ka me realitetin dhe historinë.

- Pra, thoni që kombi në vetvete është komunitet imagjinar?

- Komunitet imagjinar i cili prodhon me shumicë rezultate të prekshme historike me zgjatime konkrete politike e personale. Në këtë prizëm, retorika nacionaliste e ekstremit të djathtë ngrihet mbi një politikë të pastër melankolike të tipit “nëse nuk kthehemi tek një e kaluar imagjinare e ndritur, çdo gjë mund të quhet krejtësisht e humbur”. Dhe vazhdojmë në të njëjtin prizëm: nëse shohim incidentet tek lagjet periferike të qytetit, zgjidhja është të dëbojmë të gjithë ata të cilët nuk ishin këtu gjatë të kaluarës tonë të ndritur, domethënë imigrantët që vijnë nga shtetet e tjera.

Ajo që nuk kuptojnë ata të cilët me të drejtë ushtrojnë kritikë ndaj nacionalizmit të ekstremit të djathtë është fakti se pikënisja e kritikës lidhet pikërisht me humbjen: humbja e traditës, e sovranitetit kombëtar, e shtetit social e kështu me radhë. Që të mund të përballojmë me eficiencë këto rryma të rrezikshme për kombin është e nevojshme të pranojmë humbjen si dhe dhimbjen që shkakton humbja. Ky nuk është aspak argumenti i rremë, “i lumtur” e eficient, që këmbëngul se asgjë nuk ka humbur si pasojë e Globalizmit dhe se çdo mundësi është e pranishme për secilin qytetar. Pra, binomi ndërmjet melankolisë nacionaliste nga njëra anë dhe optimizmit kozmopolit nga ana tjetër nuk kënaq askënd politikisht dhe as në nivelin e inteligjencës. Gjykoj se kemi nevojë për zgjidhje alternative jashtë kufijve të ngushta të binomit. Madje, kam frikë se nëse alternativat kufizohen tek binomi në fjalë, atëherë shumica e shoqërisë do të përfundojë drejt kampit nacionalist, duke qenë se sipas këndvështrimit shoqëror vetëm 10% e popullsisë përfiton nga Globalizmi, ndërsa 80% të tjerët vuajnë në kushtet e mjedisit tepër konkurrues të punësimit.

- Gjatë mbrëmjes së fitores elektorale kundër Marine Le Pen, ndaj “melankolisë të ekstremit të djathtë” siç e quajti, Emmanuel Macron festoi në Luvër nën tingujt e “Këngës së gëzimit” (himnit të Bashkimit Evropian).

- Po, e vërtetë.

- Dhe a është Macron afër binomit që përshkruat më sipër? Si e gjykoni qëndrimin e tij kryesor se përballë sfidave të mëdha të epokës tonë – ndryshimet klimaterike, ndërkombëtarizimi i ekonomisë, migracioni, etj – shtetet-kombe janë të pafuqishme, dhe se vetëm një sovranitet i përbashkët evropian do të mund të ofrojë siguri?

- Për mendimin tim, sovraniteti që të jetë demokratik, ka kuptim vetëm në kontekstin e një sovraniteti popullor. Mund të kemi sovranitet në një shtet të caktuar, si për shembull në Francë, ose të një organizmi shumëkombësh, siç është Bashkimi Evropian, edhe nëse nuk ka demokraci. Në fund të fundit sovran është ai që merr vendime. Por nëse duam të ndjekim logjikën e Rousseau, në Republikë nuk mund t’i jepet askund kjo e drejtë përveç se vetë popullit. Sovraniteti evropian nënkupton ekzistencën e një populli Evropian dhe kjo sot nuk ekziston. Në rast se në të ardhmen realizohen me sukses përpjekjet e federalistëve, përse jo, por sot për sot nuk duket se ndodh diçka e tillë. Nga ana tjetër, nëse sovranitetin evropian e kuptojmë se vendimet merren nga Komisioni, Eurogrupi, burokracia, atëherë bëhet fjalë për goditje ndaj demokracisë dhe si pasojë shkaktim të indinjatës dhe reagimeve të justifikuara.  

- Besoni se kundërshtia që ekziston ndërmjet europianistëve-liberalë dhe nacionalistëve-populistë përbën çarjen kryesore të epokës sonë, siç thuhet shpesh nga shumë media dhe politikanë?

- Jo, aspak. Edhe pse ekzistojnë hibride europianistë-populistë ose nacionalistë-liberalë, megjithatë ka edhe rryma politike alternative të cilat nuk futen te kjo strukturë binomesh. Ajo që përpiqen të bëjnë ata të cilët promovojnë këtë marrëdhënie është përpjekja e tyre për të zhdukur nga harta politike vijën ndarëse midis të majtës e të djathtës. Unë i përkas Shkollës së vjetër dhe besoj se është pikërisht kjo e fundit vija themelore ndarëse tek shoqëritë bashkëkohore. Brenda të djathtës do të gjeni nacionalistë dhe europianistë, po ashtu edhe brenda të majtës, megjithatë kontrasti themelor qëndron midis këtyre kampeve. Gjithashtu, avantazhi kryesor i ndarjes “e majtë – e djathtë” është se kjo mund të zgjidhet me anën e mjeteve politike, në ndryshim nga kontrasti “nacionalistë kundër kozmopolitëve e të huajve” i cili shpesh herë degjeneron në dhunë.

- Gjatë përballjes elektorale në zgjedhjet presidenciale të vitit 2017, shkruanit se centristi Macron dhe majtisti Mélenchon, pavarësisht nga dallimet e thella politike midis tyre, ndanin si karakteristikë të përbashkët retorikën e përballjes me “botën e vjetër”. Mendoni akoma se beteja e ideve zhvillohet ndërmjet këtyre kampeve?

- Ajo që u përpoqa të thosha atëherë ishte se që të dy drejtonin lëvizje politike të cilat me anën e premtimit për reformim radikal e deri për revolucion kapërcenin partitë tradicionale politike dhe alternimin e pushtetit ndërmjet të Djathtës të moderuar e të Majtës të moderuar. Për fat të keq, reduktimi gradual i dallimeve midis partive të pushtetit i ofroi Frontit Nacional të Marine Le Pen mundësinë të shfrytëzojë situatën dhe të kalojë, mjerisht, në vend të parë. Si pasojë, dallimet midis Macron dhe Mélenchon zbresin sot në vijë të dytë, për mendimin tim, përballë opozicionit të të gjithë forcave demokratike kundër Frontit Nacional.  

- Në një nga librat tuaj të fundit “Nata. Të jetosh pa dëshmitarë” trazoni lavdinë e natës dhe e lidhni atë me lirinë. Sipas traditës së Iluminizmit, nata lidhej me gjumin e Logjikës, pra me errësirën. Çdo të thotë ky transformim imagjinar?

- Rastis që në nivelin personal të kem marrëdhënien më të mirë të mundshme me natën. Ajo që unë shoh natën nuk është dhuna, ankthi, por marrëdhënia e errësirës me demokracinë. Kur drita fillon e bëhet më e pakët, hierarkitë e imponuara nga kostumet, pozitat shoqërore dhe konformizmat tërhiqen. Nata funksionon sipas logjikës së barazisë dhe na lejon të arratisemi nga trekëndëshi “metro-punë-gjumë”, marrëdhënie e cila shtyp vazhdimisht jetën tonë. Ekziston tendenca që shpesh herë ne e lidhim Iluminizmin me dritën, por drita e bardhë që reflektohet nga tubat neon dhe vjen drejt nesh sot nuk është Iluminizëm, është thjesht një transparencë shikimi.

Mbrëmjen e djeshme e kalova në Eksarhia të Athinës, një lagje shumë e gjallë gjatë natës, e cila më kujtoi lëvizjen franceze të kohëve të fundit “Çohuni netëve” (Nuit Debout) në sheshin Place de la République të Parisit dhe në qytete të tjera, përpara se të shpërthenin protestat kundër reformës në punësim. Jacques Rancière na kujton se gjatë shekullit të 19-të, punëtorët e Parisit mblidheshin netëve në qarqet e vetë-edukimit dhe aktiviteteve artistike, pas punës së gjatë ditore. Natën fitonin ato që u kishte privuar dita.