Bisha e fjetur. Vullkanet e Napolit

Pak më pak se 40 000 vjet më parë, në një pikë afërsisht në mes të Gjirit të Pozzuoli - krahu perëndimor i Gjirit të Napolit - të paktën 150 kilometra kub magmë të shkrirë doli nga thellësia e Tokës në sipërfaqe, dhe tre herë më shumë shumë hi dhe gur u hodh lart në ajër. Me sa duket, ndryshimet klimatike të shkaktuara nga ky incident ishin arsyeja pse vdiqën neandertalët, një moment që nga ana tjetër hapi  rrugën për zhvillimin e njeriut modern. Me fjalë të tjera, duket sikur ne të gjithë jemi fëmijë të Fushave Flegrane, sepse ky është emri (nga greqisht φλέγω, phlego, ‘digjem') që romakët e lashtë i dhanë zonës së mbuluar nga zgavra të këtij super-vullkani të lashtë. Ose mbase e një tjetri disi më të ri, që daton vetëm 12 000 vjet, i cili shpërtheu në qendër të zgavrës origjinale, por mbi një zonë pak më të vogël, me një diametër rreth 13 kilometra, rreth qytetit të sotëm të Pozzuoli (që është edhe qyteti i lindjes i një tjetër vullkani, atij të feminitetit, Sofia Loren).

Shkencëtarët kanë identifikuar gjithsej 24 kratere dhe kone vullkanike brenda Fushave Flegrane, por ata që nuk janë ekspertë nuk do të jenë në gjendje t'i kontrollojnë, sepse shumica e tyre janë nën ujërat e gjirit. Romakët e lashtë identifikuan pasazhe natyrore nga bota jonë në botën e mbinatyrshme në zona të ndryshme brenda Fushave Flegrane. 

Krateri i Solfataras, i vendosur në pjesën lindore të tij, në përgjithësi u pa se ishte hyrja në vendbanimin e zotit Vulcan, ndërsa në skajin e tij perëndimor, në liqenin Averno, kishte një çarje në kodrën bregdetare përmes së cilës ata që dëshironin - siç ishte Enea e Virgjilit - mund të kalonin në Tokën e të Vdekurve. Kjo është ajo që poeti thotë për të: 

Mu në me stë një pylli të madh ndodhet Averni, 
Rrotull I vjen Kocciti dredha-dredha 
me gjithë atë ujë të zi. Mirëpo nëse ti ndjen dëshirë të fortë 
dy herë të përshkohesh te këneta e Stigjit
dhe të errtin Tartar dy herë ta shohësh
dëgjo se ccfarë do të bësh ti më përpara

(Eneida, Libri i gjashtë, vargjet 227-233, përkthimi i Henrik Lacajt)

Unë duhet të shpjegoj se në greqisht ‘aornus’ (ἄορνος) do të thotë ‘pa zogj’. Eneas iu tregua rruga për në këtë shpellë mahnitëse nga Cubaean Sybil, i cili jetonte aty pranë në një shpellë, hyrja në të cilën ishte në anën e kundërt të një kodre që e ndante Avernon nga deti. Arkeologët modernë kanë identifikuar dy lokacione të mundshme për shpellën e Sybilit - në njërën prej tyre, e zbuluar në vitin 1932, zbret në një tunel me gjatësi më shumë se 100 metra, prerë nga llava vullkanike, dhe më pas arrin një atrium me qindra vrima ventilimi në muret e saj, përmes të cilave avujt që nxisin vizione profetike duhet të ishin futur brenda. 

Ndoshta kjo është ajo që Virgjili kishte në mendje kur shkroi: 

Një brinjë e madhe e shkëmbit eubeik, 
ashtu e zgavërt, duket mu si shpellë
ku të ccojnë nja njëqind hyrje mjaft të gjera
me anëne njëqind dyerve; që andej dalin
dhe njëqind zëra: gjegjet e Sibilës

(Eneida, Libri i gjashtë, vargjet 74-78, përkthimi shqip i Henrik Lacajt)

Mirupafshim Baiae 

Vetëm dy kilometra në veri të portës në Tokën e të Vdekurve është një vend i quajtur Baiae, vendpushimi veror i preferuar i elitës së lashtë romake - e cila duket e pamundur, duke marrë parasysh udhëtimin nga Roma në Gjirin e Napolit, të paktën një javë në atë kohë, ndërsa më pak se 30 kilometra larg kryeqytetit romakët mund të shijojnë plazhin e bukur me rërë të Ostias. Por, si duket, atyre u pëlqeu më shumë bregdeti i rrëmbyeshëm, i gurtë, ujërat e butë të gjirit dhe mundësia për t'u larë në burimet e nxehta të Fushave Flegrane. Kështu që ata do të admironin pamjen, të shijonin ushqimet vendase - me sa duket gocat e detit ishin më të mirat në botë - dhe shijonin verën falerniane (sot ne mund të hamendësojmë vetëm se si ka qenë shija e saj, sepse drejt fundit të shekullit të XIX, lloji origjinal i rrushit që përdorej për ta bërë atë u dëmtua nga phylloxera e rrushit). 

Horaci u thuri lavde hijeshive natyrore dhe sociale të Baiae; Catullus gjithashtu kaloi orë të paharrueshme aty në krahët e zonjës së tij të dashur, të martuar, Lesbia, dhe edhe këtu ai vuajti mundimet e tradhtisë dhe refuzimit për shkak të saj.

Çelus, Lesbia jonë, ajo Lesbia
e njëjta, të cilën Katuli e dashuroi
më shumë sesa veten dhe më shumë se gjithccka 
tani vëritet rrugëve dhe rrugicave
e gatshme të flakë tej nipërit e trimit Rem

(Katuli, Carmina)

 Për çfarë mund ta ketë pasur fjalën saktësisht Catullus kur thotë "nipat e Remusit"? Unë nuk guxoj ta marr me mend, por qartë, "Lesbia" duhet t'i ketë dhënë poetit një edukatë të shkëlqyer në Baiae; prototipi i saj ishte me sa duket Klodia famëkeqe, që njihej për shumë skandale në ato kohë dhe më i madh se Catullus të paktën tetë vjet. Pothuajse 14 shekuj më vonë, Boccaccio kishte përvoja të ngjashme me Catullusin në Baiae. 23-vjeçari fjorentinas u dërgua për të studiuar në Napoli nga babai i tij bankier, dhe atje ai ra në dashuri me një grua të re të martuar, Maria d'Aquino, vajzën e paligjshme të mbretit Robert Wise, daja i xhaxhait të Louis I të Hungarisë (i cili ishte edhe mbret i Polonisë). 

Në Baiae, ku siç duket, mrekullisht, përgjatë gjithë dimrit të gjatë të Mesjetës, ishte ruajtur morali, në fillim e dashura i dha gjithçka, por pas më pak se dy vitesh passion të çmendur, në fund e refuzoi dhe e tradhtoi. Karakteri i Marias, i fshehur pas emrit Fiammetta (ose flaka e vogël), e gjen rrugën nëpër të gjitha veprat e Boccaccios - mbi të gjitha ne e gjejmë atë në romanet “The Filocolo” dhe “Elegji për zonjën Fiametta” (këtu, në ndryshim, heroina e librit është e pakënaqur dhe e përbuzur), por ajo gjithashtu shfaqet në shumë histori të “Dekameronit”. Në vitin 1343, dy vjet pasi Boccaccio u largua nga Napoli, Petrarka, i cili më parë ishte në qytet, u bë dëshmitar i një cunami. Ai i përshkroi përshtypjet e tij në një letër drejtuar kardinalit të Colonna-s dhe tregimi i tij është përmbledhur nga Kazimierz Chlędowski në “Histori napolitane” (1917) si vijon:

 "Detarët më të vjetër thonë se ata kurrë nuk kanë parë kurrrë një ngritje aq të ashpër të elementëve. Valët e detit hodhën në breg kufomat e të kapurve në befasi nga stuhia;  disa kishin humbur krahët, të tjerëve valët u kishin hequr këmbët, e disa të tjerëve u kishin dalë zorrët në një mënyrë të tmerrshme. […] Por befas të gjithë u shurdhuan nga një gjëmim nëntokësor; bregu filloi të largohej, dhe valët u afruan gjithnjë e më shumë. Të tmerruar, njerëzit u larguan shumë larg qytetit, pasi panë këtë armiqësi të pamëshirshme të natyrës. […] Asnjë anije e vetme nuk mbeti në port; vetëm një galerë, me 400 kriminelë në bord, u shpëtua falë forcës së parmakëve. "Përfundimi", vë në dukje Petrarka, "është se përballë vdekjes së menjëhershme ata që e jetojnë jetën në mënyrën më të ligë janë më të sigurtit". 

Ka gjasa që cunami të cilit ai iu bë dëshmitar u nxit nga një tërmet në pjesën nënujore të Fushave Flegran, edhe pse në ditët e sotme shumica e shkencëtarëve supozojnë se vullkani nënujor Marsili ishte shkaku: nën ujërat e detit Tirren, 175 kilometra në jug të Napolit, me gjasa Stromboli, i cili ngjitet nga deti 100 kilometra më tej. Kjo nuk e ndryshon faktin që aktiviteti i ashtuquajtur bradisizmik [ndryshimi gradual i nivelit të tokës i shkaktuar nga mbushja ose zbrazja e një hapësire magme nëntokësore - ed. shënim] në rajonin e Fushave është shumë i madh në çdo kohë. Që nga vitet 1970, ka vende në Pozzuoli ku niveli i tokës është rritur me më shumë se dy metra, dhe më herët, midis shekujve 3 dhe 6, pjesa më e madhe e Baiae antike gradualisht u fundos nën ujë - sot nga bordi i një varke speciale me fund xhami, ju mund të shihni statuja të ndërthurura me alga deti dhe dyshemetë e mozaikut të rezidencave luksoze, pjesërisht të mbuluara nga rëra. 

Në pjesën e sipërme të qytetit, ende sipër ujit, kanë mbetur vetëm rrënojat e banjove termike dhe disa copëza të tre tempujve - ne mund të ngushëllojmë veten me mendimin se në shekullin XIV Boccaccio dhe Fiammetta e tij nuk mund të shihnin më shumë nga qyteti romak sesa mundemi ne sot. E megjithatë, në ditët e lavdisë së tij, Jul Çezari kishte një vilë në Baiae (duket se ka qenë në të njëjtën kodër që ngrihet sipër gjirit, ku më 1541 mëkëmbësi Pedro vlvarez de Toledo ngriti një kala të njohur si Kështjella e Baias, që qëndron në këmbë edhe sot). Edhe këtu Neroni, Adriani dhe Septim Severi ndërtuan vendbanimet e tyre. 

Pikërisht aty perandori i ri Kaligula, për të vënë në lojë astrologun Thrasyllus që kishte parashikuar se ai kishte aq mundësi për t’u ngjitur në fron, sa të kalëronte përgjatë gjithë Gjirit të Baiae, ndërtoi një urë me 2000 anije tregtare, të lidhura së bashku me litarë dhe të mbushura me rërë, 3.5 kilometra në vijë të drejtë. Po ashtu në Baiae, në pjesën e vetme që ka mbijetuar pa u prekur fare, Satirikoni i Petroniusit, Trimalchio shtroi gostinë e tij të famshme. Një peizazh që i ngjan atij në sipërfaqen e Hënës Në ditët e sotme, zona më aktive vullkanike brenda Fushave Flegran është krateri i cekët i Solfataras. Nuk mbahet mend kur ka shpërthyer, por herë pas here të ashtuquajturat fumarole dalin nga çarje të padukshme në tokë – re të bardha avulli të përzier me squfur. Turisti polak Maciej Ryëocki, i cili vizitoi Solfataran në vitin 1586, vuri në dukje me disa ekzagjerime (siç citohet nga Antoni Mączak në librin “Jeta e përditshme gjatë udhëtimit rreth Evropës në shekujt XVI dhe XVII):

"Ne pamë një mal shumë të madh që digjej; gjëmonte aq shumë sa flokët na u ngritën përpjetë. Nën këtë mal, ku është djegur, vlon ujë i gjelbër dhe i bardhë, aq helmues saqë thjesht nëse do e prekte, njeriu do të binte menjëherë përtokë”.

Sot këneta përvëluese në pjesën qendrore të kraterit është e rrethuar nga gardhi mbrojtës, por pavarësisht tyre, në shtator 2017, atje ndodhi një tragjedi: toka i rrëshqiti nën këmbë një djali 11-vjeçar, i cili, i mashtruar nga pamja e fortë e kores së kraterit, kishte hipur mbi gardh. Prindërit e tij menjëherë u vërsulën për ta ndihmuar, çka çoi në tragjedi të trefishtë. Vetëm djali i vogël i familjes mbijetoi sepse qëndroi larg gardhit. Pas këtij incidenti, autoritetet e mbyllën tërësisht Solfataran për turistët, dhe nuk ka gjasa të hapet së shpejti për publikun. 

Peizazhi i kësaj lugine vullkanike, që i ngjan atij të hënës, shpesh është bërë frymëzim për vizionet e piktorëve të rrethi manerist të Napolit - justifikimet për ta shfrytëzuar atë kanë përfshirë tema të tilla si martirizimi i Shën Januariusit, shenjtit mbrojtës të Napolit, të cilit iu pre koka në vitin 305, gjatë mbretërimit të Dioklecianit, në shpatet e Solfataras. Disa herë në vit, në katedralen e Napolit  demonstrohet një mrekulli, bazuar në idenë se gjaku i ruajtur i shenjtorit, në një ampulë qelqi (siç duket është marrë në kohën e ekzekutimit të tij), kthehet në trajtë të lëngshme para syve të kongregacionit. Po ashtu, flitet për disa fenomene po aq të pashpjegueshme që lidhen me Solfatarën dhe që janë të një lloji krejtësisht tjetër - domethënë që tymi i tij supozohet të ketë një efekt jashtëzakonisht pozitiv në potencën mashkullore. Ky besim është aq i përhapur saqë ka disa biznesmenë që fitojnë para nga ajo - një parking i vogël është hapur jo larg vullkanit, ku secili vend parkimi është i ndarë nga të tjerët. 

Përkundrejt një tarife të vogël, mund të blesh disa orë intimitet atje, për të përfituar nga fluksi i forcave jetësore në atë vend. Rreth një kilometër e gjysmë në veri nga Solfataras mbërrin në buzë të një rrëpire të pjerrët, e cila rezulton të jetë buza e kraterit më të madh në Fushat Flegran - Astroni, e cila ka një diametër tetë herë më të madh se ai i Solfataras. Por, pavarësisht nga madhësisë së tij, në ditët e sotme nuk është asgjë tjetër veçse një shtresë myku të butë e të padëmshëm, mbi të cilin është ngritur një pyll i virgjër, plot zogj. Dikur ishte pjesë e një krateri edhe më të madh - Agnano, në shpatin lindor të të cilit romakëve u pëlqente të shijonin ujërat termale. Me sa duket në mesjetë, terreni papritmas u zhyt në ujë, dhe e tëra kjo pjesë e superkraterit u shndërrua në një moçal të gjerë, të qelbur. Në këtë mënyrë e pa Agnanon Mark Tuejn, i cili, në “The Innocents Abroad” (1869), përshkroi një tjetër atraksion të veçantë lokal, të ashtuquajturën Shpella e qenit. Rrëfimi i tij për të harmonizohet me atë të një udhëtari anonim të botës, polaku i cituar nga Antoni Mączak.

Karakteristika e çuditshme e kësaj shpelle ishte se nëse fut një qen brenda, pas disa minutash kafsha do të ngordhte, por nëse më pas e hidhnin në liqen shpejt, ai do të ringjallej. 
“Udhëtari anonim pati guximin ta provonte vetë”, shkruan Mączak. 

"Ai futi brenda shpellës dhe e mbajti pa lëvizur derisa ndjeu ngrohtësinë që ngrihej prej andej; kur kjo ngrohtësi i arriti në gjunjë, ai u tërhoq, "pa pasur nevojë për eksperimente të mëtejshme".

Në vitin 1870, Liqeni Agnano ishte drenazhuar. Shpella e qenit është ende atje, por askush nuk kryen eksperimente mizore me qen atje dhe hyrja është e ndaluar. Me sa duket, një rrjedhje e fortë dioksidi karboni të pastër kalon nëpër shtratin e gropës, dhe duke qenë më i rëndë se ajri, nuk ngrihet kurrë në lartësinë e fytyrës së njeriut. Si rezultat, nuk është e rrezikshme për njerëzit, por është vdekjeprurëse për qentë. Vullkanologët kanë dhënë paralajmërimin se, megjithëse inaktive për 500 vjet me radhë, Fushat Flegrane nuk do të flenë përgjithmonë, dhe një shpërthim i ri dhe i fuqishëm mund të ndodhë në vitet e ardhshme; supervullkani më i madh i Evropës. Ata thonë se nën tokë po zien gjithnjë e më shumë magma e lëngshme, e cila mund të çlirohet në një moment të caktuar. Është e vështirë të imagjinohet se çfarë mund të ndodhë me qytetarët e Pozzuolit, Baiaes, Misenos, Bagnolit dhe ishujt e bukur të Procidas dhe Ischias, që ndodhen brenda fushëveprimit të këtij fenomeni. Në total janë 360 000 njerëz që jetojnë në atë zonë.

Burimi: przekroj.pl

Përkthimi për ResPublica: Gazmira Sokoli