Korporata e Investimeve, një shans apo rrezik?

Gjetja e mënyrave efikase për të përshpejtuar zhvillimin ekonomik, duke shfrytëzuar të gjitha potencialet që disponon një vend, kanë qenë gjithnjë një preokupim për shoqërinë dhe motive të tilla kanë shërbyer si burim inovacionesh menaxheriale, organizative apo financiare. Kur Franca e shekullit të tetëmbëdhjetë ishte në një gjendje të pashpresë vështirësish financiare për shkak të borxheve publike të mëdha që kishte shpërdoruar familja mbretërore e Burbonëve, një gjeni skocez i financave, John Law, vuri në jetë një prej inovacioneve financiare më të famshme në histori. Duke qenë se Franca nuk kishte monedha të çmuara, ar dhe argjend, që shërbejnë si kolateral për të emetuar paranë letër, atëherë ai vuri kolateral gjithë tokat dhe pronat e mbretërisë dhe emetoi një sasi paraje letër të pamat, me të cilat mbreti mund të vazhdonte financimin e ekonomisë. Këto u quajtën Landsbank – banka që kishin si mbështetje të vlerës së parasë që emetonin, tokat dhe pasuritë e paluajtshme të mbretërisë.

Pa u zgjatur në historinë mahnitëse të këtij gjeniu të padiskutueshëm të financave, fundi dihet: u prodhua një prej krizave të para financiare, e njohur në historinë e ekonomisë me emrin ‘Mississipi buble’. Ky inovacion financiar u rizbulua në një formë më moderne në vitet 2000, ku pasuritë e paluajtshme që ishin vendosur si kolateral në sistemin bankar u transformuan në letra me vlerë, duke shtuar në tregjet financiare një produkt të ri financiar të derivativëve, gjë që solli (në një shkallë të madhe) katastrofën financiare më të madhe të kohëve moderne, Recesionin e Madh të vitit 2007.

Ku është lidhja e këtyre dy episodeve me Korporatën shqiptare të investimeve?

Korporata është menduar të veprojë si një shoqëri financiare (përderisa ka autoritet të ngrejë kredi në tregun financiar), e cila do të ketë si pasuri të sajën pronat shtetërore (toka bregdeti apo bujqësore dhe asete të ndryshme në pronësi shtetërore), të cilat do të vihen si kolateral për marrje kredish, të cilat do të përdoren më tej për të zhvilluar këto prona. Ideja është shumë e mirë: (1) meqë buxheti i shtetit nuk mund të marrë hua për shkak të kufizimit buxhetor që buron nga nivelet e larta të borxheve publike, atëherë krijojmë një ent financiar të pavarur, llogaritë e së cilës janë ekstrabuxhetore. (2) meqë ministritë janë struktura menaxheriale burokratike dhe ku ligjet e prokurimeve janë tmerrësisht kufizuese për një menaxhim fleksibël të pasurive, atëherë krijojmë një shoqëri tregtare financiare, e cila qeveris me po atë fleksibilitet njësoj si në sektorin privat (nuk aplikohen kërkesat e legjislacionit për prokurimet). Siç e thashë më sipër, ideja është e shkëlqyer. Tek e fundit, ka precedentë të fortë të suksesit të këtyre skemave. Rasti më tipik i suksesit është ai i Irlandës, e cila që në vitet ‘60 krijoi dy entet më të rëndësishme për zhvillimin ekonomik: IDI dhe IDA – njëra agjenci zhvillimore, siç është konceptuar korporata jonë, dhe tjetra agjencia promocionale, siç është dhe agjencia shqiptare e zhvillimit ekonomik, AEDA. Në Irlandë, të dyja këto agjenci kanë shërbyer si udhëheqëset e transformimit ekonomik të këtij vendi dhe suksesi tyre është i jashtëzakonshëm.

Eksperiencat e Irlandës ne jemi përpjekur t’i sjellim në vendin tonë shumë herët, që në mesin e viteve ’90, që nga legjislacioni tatimor dhe arranxhimet e tjera institucionale për investimet e huaja, por rezultatet kanë qenë të dështuara. Legjislacioni fiskal i vendit tonë, për shembull, ka ndryshuar me dhjetëra herë edhe brenda një mandati të një qeverie, dhe ndoshta është ligji që ka pasur ndryshimet më të shpeshta që mund të ndeshen në historinë legjislacionit tonë. Në Irlandë, ligji i tatimit mbi fitimin e korporatave u vendos 12.5% që në vitet ’60 dhe mbeti i pandryshuar deri më sot, me gjithë problemet e krijuara nga Traktati Mastrihtit. Prandaj, suksesi i një modeli institucional të një vendi si Irlanda, nuk mund të konsiderohet si një garanci për suksesin e skemave të tilla edhe në Shqipëri.

Arsyet e skepticizmit për mendimin tim qëndrojnë tek eksperiencat negative që ne kemi në standardet e qeverisjes së korporatave, veçanërisht atyre publike. Një korporatë financiare publike shtetërore nuk jep arsye për të menduar se qeverisja e saj do të jetë e orientuar për një përdorim sa më të hapur, transparent, me eficiencë dhe ekonomi të pasurisë publike. Për më tepër, në projektligj thuhet se bordi do të ketë vetëm një përfaqësues publik, ndërsa anëtarët e tjerë do të jenë nga sektori privat, duke krijuar një konflikt interesi të hapur. Së pari, anëtarët e sektorit privat nuk janë njerëz të votuar nga publiku, të cilëve ne mund t’u kërkojmë llogari. Madje, as qeveria që i zgjedh nuk mund t’u kërkojë llogari. Së dyti, anëtarët privatë në bord nuk kanë asnjë motiv të mirëpresin projekte që bien ndesh me interesat e tyre biznesore, duke cenuar konkurrencën e tregut. Kjo nuk është një agjenci politikëbërëse, ku zëri i sektorit privat duhet patjetër të jetë prezent.

Skepticizmi gjithashtu më shtohet në raport me transparencën financiare të korporatës. Duke pasur autoritetin që të vendos kolateral pronën publike dhe të marr kredi, çfarë ndodh nëse ajo do të dështojë në shlyerjen e detyrimeve të saj kreditore? Atëherë, ose kreditorët do të shtinë në dorë pronat publike të vëna si kolateral, ose buxheti i shtetit do të dalë si garant për kreditë, edhe pse projektligji thotë se detyrimet e korporatës nuk përfshihen në buxhetin e shtetit. Kur krijohen situata të pakëndshme financiare, financat publike komprometohen. Duke mbetur tek Irlanda, edhe borxhet e bankave private u përfshinë në borxhin publik në rastin e krizës financiare të vitit 2008. Kjo korporatë merr gjithashtu atributet e shitësit të pronave publike, duke mos iu nënshtruar legjislacionit ekzistues për privatizimin.

Në të gjitha këndvështrimet, me gjithë qëllimet pozitive të qeverisë për të gjetur mekanizma përshpejtues të zhvillimit të vendit, gjykoj se në formatin se si krijohet kjo korporatë, ajo më së shumti do të krijojë edhe më shumë shqetësime për cilësinë e qeverisjes ekonomike dhe qeverisjes së vendit në përgjithësi. Korrupsioni do të jetë edhe më serioz, ndërsa përfitimet ekonomike nuk do të shkojnë në interes të publikut. Nëse qeveria vazhdon t’i qëndrojë këtij propozimi, minimumi që duhet të bëhet është plotësimi i kësaj iniciative me standardet ligjore të transparencës dhe qeverisjes së korporatës, të cilat duhet të jenë pjesë integrale e këtij projektligji. Personalisht do të isha për përshpejtimin e proceseve të privatizimeve të pronave publike ku ato ekzistojnë dhe përfundimin e procesit të kthimit dhe kompensimit të pronave dhe regjistrimin e pronave që mund të jenë në pronësi shtetërore, të cilat futen në fondin e aseteve për t’u zhvilluar. Ne kemi krijuar mjaftueshëm institucione, të cilat mund të marrin përgjegjësi më të mëdha zhvilluese, jo si korporata financiare, por më shumë si negociatorë dhe monitorues të projekteve të investimeve që kryhen mbi asetet publike.

Panorama