Tiranë-Moskë: Letrat për “Harbutët” e Spasses

Letrat e Mitrush Kutelit për Sterio Spassen ndërsa po studionte në Moskë, në Tiranë kritikohet libri i tij, romani “Harbutët”

Puna e stërmundimshme krijuese, mësimore, me dëshirën për të dale “atliçna”, klima e ftohtë e Moskës, malli i madh për familjen, shokët, Shqipërinë kishin ndikuar tepër në shëndetin e tij. E ndiente veten mjaft të trullosur e të lodhur. Ndiente një shtrëngim të fortë në gjoks. Ndaj, për të ndërruar ambient, për t’u qetësuar, një ditë vete për darkë tek Ibrahim Uruçi, ku u kënaq shumë nga fasulet shqiptare që hëngri aty. Në të mbaruar të darkës, Ibrahimi, me atë natyrën e tij ashtu pa takt, i thotë Sterjos: – Ç’roman ke shkruar ti? Është bërë një plenum i veçantë vetëm për romanin tënd. Ka gabime të rënda politike e ideologjike,… “Bamb” – ndjeu Sterjoja një goditje të fortë në zemër. Tavani iu rrotullua. Shtrëngoi duart fort në karrige. Nuk po e merrte dot veten që të pyeste, se si ishte puna. Ndërsa Ibrahimi vazhdonte të fliste për të metat e rënda të romanit, të cilin s’e kishte lexuar, Sterjos po i dilnin djersë të ftohta nga fytyra, nga trupi i tërë, gjoksi po i çahej. Mezi u ngrit e doli jashtë. Këmbët po i hepoheshin, frymëmarrja po i bllokohej. Sa arriti pranë spitalit “Botkin”, ra në tokë. Shkëlqyeshëm. Në këtë vit Ibrahim Uruçi punonte në “Radio Moska”, në sektorin e emisionit shqip.

19.

Shokët nga Tirana, që ende nuk e kishin marrë vesh sëmundjen e Sterjos, do t’i shkruanin atij për zhvillimin e Plenumit të shkrimtarëve:

Nonda:

“… Le të fillojmë nga konkursi. Siç mund të kesh marrë vesh u mblodh Plenumi për të diskutuar mbi veprat e paraqitura, për ato që fituan dhe për ato që mbetën në klasë. U shanë e u lavdëruan me të drejtë e pa të drejtë plot, po Fatmiri në raportin e tij nuk shpërndau komplimente për ty, megjithëse fitove. Mua, gojarisht, më kishte thënë edhe ai, edhe Shefqeti (të dy të duan), se Sterjoja në atë roman çalon tepër nga ana gjuhësore. Edhe Shefqeti të kritikoi cazë, po ajo që nuk durova dot ishte kthesa prej jezuiti e D. K. i cili tha: “Vërtet i dhamë çmim, por unë mendoj se nuk bëmë mirë… “… (Të marrçin pleshtat të gjithë) – thoshim vesh më vesh me Ziaudinin, kur dëgjonim ato që thuheshin.

I dashur Sterjo, mos u prek nga këto që them, se më i miri prej syresh të merr të keqen… Sidoqoftë, qyfyre plot, intriga plot, po shyqyr që vjen dita dhe dalin të tëra në shesh. Unë zaten jam shkëputur nga frekuentimi i klubit, jo vetëm se ka tym dhe më dhemb koka, po ka edhe maskarenj, që s’bëjnë punë tjetër, veçse merren me punët e njërit dhe të tjetrit duke denigruar shokët. … Nga Zisa ke të fala. E takova në Plenum dhe më tha, se vërtet kishte gabime forme romani yt, prandaj, tashti, – jepi, ndreqe mirë e mirë, që të pëlcasin intrigantët dhe çmirëzinjtë…

Ziaudini:

“S’dij nga t’ia nis e si ta filloj: dua të të shaj, po e di se atje je vetëm dhe s’ke me kë të qash hallin. Nga seanca e fundit e atij Plenumi të mallkuar dola derr fare, se më erdhi keq, nga ç’u tha për ty, po pse më erdhi më tepër inat me ty. Aty, në seancë dhe nga bisedat për në pushime, mësova se fajin e ke vetë dhe shokët ta kanë fajin: “Bushtra që ngutet të pjellë, bën këlyshë të verbër” – ka thënë Bardhi që më 1635. Unë mësova, se ti në ethet e konkursit dhe të nisjes, “Harbutin “ e kishe dorëzuar me ngutje dhe pa e parë mirë. – Kur qenka kështu, – thashë me vete nga inati, – pse të ndodhë kështu, – mirë e ka Shulja – thashë. Edhe vendosa të të shkruaj me inat edhe të të shaj. Po ato dy ditë më dhanë shtëpi, me Nondën s’u takuam dhjetë ditë.

Në këtë kohë ai të kishte shkruar dhe kishte marrë letrën, ku ti më thoje ta nxis të të shkruajë rreth Plenumit. E di ti, se Nonda s’vajti fare në plenum, veçse në seancën e fundit. Edhe atëherë e mora unë si me zor, pasi i shitëm biletat e kinemasë që kishte marrë. S’desh të vinte. Kur lexova letrën tënde, ku dukeshe aq i prekur, se në “Zërin”(e Popullit) Javeri (Malo) nuk foli për ty, vendosa të të mos shkruaj gjë. Po Nonda më tha se t’i kishte thënë të tëra. Më erdhi keq, se e marr me mend se sa keq të ka ardhur. Të kishe qenë këtu, ishte ndryshe. Me që e more vesh, tani do hollësira se ç’ndodhi? I pari D. K. foli keq për romanin. Unë isha në mes të Razi Brahimit dhe Bedri Dedjes (në këtë seancë nuk qe Nonda). Kur foli ai unë thirra në mes të mbledhjes: “Pse iu dha çmim?”. Këtë bëri edhe Liri Ftera, që e kishim pranë. Në pushimin që u bë, Razi Brahimi na dha këto tri arsye pse fitoi “Harbuti”: 1.- Se nuk mund t’i jepesh çmimi një emri tjetër të panjohur, 2.- Se Sterjoja kishte nevojë ekonomike, 3.- Se Sterjoja kishte miq… Në mes të mbledhjes M. P. thirri: “Ai të mësojë më parë shqipen”. Kritikën më konkrete ta bëri Shefqeti, që mu duk se nuk qe me qëllim. Nga fjala e tij u binda, se ti tamëm si bushtra je ngutur të pjellësh shpejt dhe polle “Harbutin” me plot gabime gjuhe: ortografi, leksik, frazeologji. Ndonjë tjetër tha: “S’ka se si të dilte vepër e mirë, nuk shkruhen dy vepra në një vit!”. Ndonjë tjetër tha: “Nuk e ka pasur Mahirin pranë!”. Thanë e ç’thanë e ç’nuk u thanë. Po sa më tepër thonin, mua më mbushej shpirti me inat, jo pse flisnin ata, se gojët e botës dhe vrimat e murit nuk mbyllen, po sepse fajin e paske vetë e ta paskan shokët. Nejse, na e hëngshin Muuu… në! Po ti atje, që tani, duhet të marrësh angazhim për t’i zbardhur faqen vetes dhe shokëve, po atyre që të duan ama, edhe brenda vitit Harbutin, plebeun, ta bëjsh patric! Se si mora vesh nga Mahiri, romani ka brume të mirë, po do ngjeshur, e pastaj të holluar mirë, që të bëhet byrek i mirë. S’e ditke ti, se edhe “presniku” që të bëhet i mirë, të zerë kore të mirë duhet ftollur? Me një angazhim të tillë do të qetësohesh, do t’i shtrohesh punës së provimeve dhe të na vish sa më shpejt”.

Mitrushi:

“… Dua të flas për një çështje për të cilën nuk kemi biseduar kurrë as me gojë, as me shkrim. Ti e di parimin tim: hallvaxhinjtë nuk flasin për hallvë, bile nuk hanë hallvë, po gjëra të kripura, të tharta, ndonjë kërnac, ndonjë turshi. Ashtu edhe ne të dy. Ti je shkrimtar, unë jam ish shkrimtar, njeri i rënë nga dynjallëku, po sidoqoftë kemi miqësi të mirë dhe nuk flasim kurrë për shkrime. Më fal se këtë radhë po bëj një përjashtim – të parin, ndofta të fundit. Këtë po e bëj vetëm e vetëm të të heq një brengë që ndofta të ka pllakosur e të ka bërë të vuash. Mua s’më pëlqen të vuajnë miqtë.

Dëgjomë: Ti ke shkruar një roman të ri. Pra doli ajo fjala e Pandit tim që të pyeti vjet: xhaxhi Sterjo, kur do të bësh një roman? Për këtë vepër unë pata dëgjuar plot fjalë të mira. Fitove dhe çmimin e 15-Vjetorit të Çlirimit. Ky është një gëzim i madh për ata që të duan me gjithë zemër. Këtë roman s’e kam kënduar, me përjashtim të dy fragmenteve të botuara në gazetë. Si m’u duk? Është zor të japësh një gjykim mbi një tërësi, kur s’njeh veçse një pjesë të kësaj tërësie. Sidoqoftë edhe kjo pjesë e vogël, mu duk e rrjedhshme. Problemet ishin shtruar mirë e zgjidhur mirë. Është e vërtetë se aty – këtu kish ndonjë të metë stilistike, po kjo nuk peshonte aq shumë sa të prishte vlerën e veprës. Siç të thashë, pata dëgjuar fjalë të mira për këtë shkrim. I pari që më foli ka qenë Sotir Caci. Më tha: “Hyrja shumë e mirë, stili i rrjedhshëm, ngjarjet të gjalla”. Ky ka qenë opinioni i të gjithëve deri në dhjetor. Pastaj ç’ndodhi? Të kritikuan në një mbledhje shkrimtarësh për disa dobësi. Ti gjendesh larg vendit, pra, më shkon mendja se mund të jesh pikëlluar, aq më shumë se kritika u bë në mungesë. Nga larg njeriut mund t’i duken të mëdha edhe gjërat më të vogla sepse mund të punojë subjektivizmi që zmadhon dhe zvogëlon. Prandaj, po të shkruaj këtë letër, duke hapur një muhabet që s’e kemi prekur kurrë as me gojë, as me shkrim.

Ti e di nga përvoja jote se jeta nuk është shtruar gjithnjë me trëndafila, përkundrazi – rruga e saj ka më shumë gjemba se sa trëndafilë. Pra, ty nuk duhet të të tronditë shumë kjo gjë. Kjo është, si të them, një në dorë. Ti e di mirë se kritika, kur niset nga një qëllim i mirë, dua të them kritika pozitive, na bën mirë, na ndihmon të shohim atë që ne vet nuk e vëmë re. Çdo vepër përbëhet nga dy faktorë kryesorë: nga brendia dhe nga trajta. Domosdo, brendia zë vendin e parë. Me sa kam dëgjuar, vepra jote nuk çalon nga kjo pikëpamje. Pra, përmbajtja është e mirë, e shëndoshë. Kjo gjë duhet të të gëzojë. Mbetet tani pjesë e dytë: ajo e trajtës. Por kjo përbëhet nga shumë pjesë: kompozim, stil, gjuhë. Me sa kam dëgjuar, kritika ka prekur, sidomos anën e gjuhës. Nuk them se është mirë, po nga ana tjetër s’është thagmë e madhe. Punë që ndreqet. Mendja më thotë se ti je ngutur disi, nuk i ke dhënë mirë dorën e fundit. Po kjo nuk do të thotë se duhet të dëshpërohesh. Do të punosh ca më shumë për të ngritur vlerën e trajtës në nivelin e asaj të përmbajtjes. Ti e di se puna e mirë kërkon kohë, përpjekje të shumta. Nuk të kujtohet sa herë e kish punuar e ripunuar Fadajevi “Shpartallimin”? Pra, mend e mësim për të ardhmen. Shollohovi ka kaq vjet që po punon pjesën e dytë të “Tokave të çara”. Pra, puna letrare s’do ngutje. Por kam edhe diçka tjetër. Unë, siç e di, lexoj vetëm letërsi të lashtë. Në kohën e fundit lexova “Punë dhe ditë” të Hesiodit. Ky ka qenë, pothuaj bashkëkohës i Homerit, sidoqoftë, vepra e tij është shkruar sot e 2700 vjet. Në një vend thotë: “Kështu, poçari i ka zili poçarit, lypësi i ka zili lypësit dhe këngëtari këngëtarit”. Pra, ti duhet të kesh parasysh edhe fjalët e këtij plaku të lashtë, që i njihte mirë shtambarët, lypësit, këngëtarët. Sidoqoftë, po të them se dje, kur po kthehesha në shtëpi, pashë në vitrinë shumë ekzemplarë të botimit frëngjisht të romanit tend “Ata nuk ishin vetëm”. Dy ishin të hapur, me fotografinë tënde. Kjo do të thotë, se kritika nuk pakësoi dashurinë që kanë lexuesit për ty.

Pra, meqë dora-dorës je larg dhe ke nevojë për qetësi që të vazhdosh dhe përfundosh studimet, të këshilloj të mos e vrasësh mendjen për gjëra të tilla të vogla. Të siguroj se nuk peshojnë shumë…”

Letër e datës: Tiranë, më 24.IV.1960.

***

Sterio Spasse: Jeta prej të birit

Nga Sadik Bejko

Libri i Ilinden Spases “Im atë Sterio”, botuar nga UETPRESS, është një roman i mbajtur në faktet reale dhe në hollësitë e jetës së përditshme, një trajtim kronologjik i shtrirë nga fëmijëria deri në ndarjen nga jeta të shkrimtarit Sterio Spasse

Biografia letrare e një personaliteti kërkon qëmtimin e imtë dhe përzgjedhjen e fakteve jetësore. Ky libër me një lëndë të bollshme, madje shumësia e materialit jetësor është një nga pasuritë e tij, është mbështetur në disa burime. Ilinden Spasse ka pasur në duar arkivin e gjerë të familjes, një arkiv që është ruajtur dhe sistemuar nga vetë Sterjo Spasse. Burimi i dytë janë kujtimet e tij si autor. Një jetë e tërë e jetuar pranë atit të tij i ka dhënë mundësinë të ndjekë gjithë ulje – ngritjet e gjithë dramacitetin që shoqëroi jetën krijuese të një brezi shkrimtarësh, miq të të atit. Duke qenë dhe vetë shkrimtar, Ilinden Spasse i ka jetuar në thellësi peripecitë e shumë krijuesve shqiptarë të gjysmës së dytë të shekullit që shkoi. Në këtë libër janë bashkuar kërkimi, përzgjedhja dhe derdhja në formën letrare të romanit e gjithë jetës së Sterio Spasses.

Sterio Spasse lindi në fshatin Gollomboç të krahinës së Prespës. Babai i tij, një natyrë mjaft energjike në rininë e tij, me shumë mundim rriti fëmijtë e tij. Sterjon e dërgoi në shkollë. Fillimisht ai studioi në fshat, në Korçë dhe mbaroi pedagogjiken e Elbasanit. Si mësues në fshatin Dervician të Gjirokastrës, në moshën 22 vjeç, Sterjo Spasse ka gati romanin “Pse?”. Me botimin e tij në Korçë, ky roman e vuri autorin ndër pionierët e romanit shqiptar dhe i dha atij një vend prijëtar ndër autorët e quajtur të viteve ’30.

Vitet ’30 kishin sjellë në Shqipëri botimin e disa gazetave ku shpalleshin idetë e disa lëvizjeve letrare e mendore që nga ato të quajturat konservatore të udhëhequara nga Branko Merxhani dhe Vangjel Koça deri ato republikane, e të majta me përfaqësues Petro Marko, Dhimitër Shuteriqi, vëllezërit Stafa etj.

Sterio Spasse i përmbahej një krahu të qendrës, boton tregime, botoi romanin “Afërdita”, shkroi artikuj mbi shkrimtarët e traditës. Kjo e afroi me Dhimitër Paskon, Vedat Kokonën, Nexhat Hakiun, me të cilët në vitet 40 krijuan revistën Kritika letrare.

Merr pjesë në jetën letrare pas çlirimit, duke bërë gati për botim një roman që pas shumë vjetësh u botua nën emrin “Ata nuk ishin vetëm”. Kalon me vetëpërmbajtjen dhe qetësinë e tij karakteristike vitet kur ndëshkoheshin intelektualët. Jepet nga puna me arsimin, hartimin dhe botimin e shumë teksteve mësimore. Përgatit romanin “Afërdita përsëri në fshat”. Kalimi nga parimet krijuese të një kohe me liri krijuese siç ishte ajo e viteve ’30, te një letërsi me angazhim të fortë politik dhe social ka qenë dramatik për shumë shkrimtarë që u ndodhën në kapërcyell të dy kohërave. Sterjo Spasse dhe të tjerë krijues që nuk ishin shkrimtarë të temave sociale u quajtën dekadentë, iluministë. Romani “Pse?” dhe romani “Afërdita” u damkosën si të tillë dhe nuk u botuan kurrë në vitet e quajtura të socializmit.

Në roman merr vend shtëpia e Sterio Spasses aty te rruga e Kavajës. Në këtë shtëpi me një oborr të mbuluar nga pemët mblidheshin shumë shkrimtarë, miq të Sterios. Marrëdhëniet njerëzore përzjehen me dramacitetin që mbart jeta prej shkrimtari e intelektuali në atë kohë. Veç taktit miqësor dhe human të Sterio Spases në krijimin e një klime të ngrohtë për miqtë e penës, ndihmesë të rëndësishme me mbështetjen e saj pa rezerva jep dhe e shoqja e shkrimtarit. Si një grua e traditës, pa interesa në punën intelektuale, ajo u vinte shpatullat punëve të shtëpisë, rritjes së fëmijëve, një djali dhe dy vajzave, priste e përcillte pa u lodhur miqtë e të shoqit të cilët i vlerësonte nga cilësitë njerëzore. Miq të shtëpisë ishin Dhimitër Paskua, Nonda Bulka, Mahir Domi, Mustafa Greblleshi, Kol Koci etj miq më të rrallë ishin dhe shumë piktorë, skuptorë, gazetarë. Pastaj në shtëpi hynë edhe shkrimtarë të brezit të dytë si, Llazar Siliqi, Fatmir Gjata…pastaj dhe të brezit të viteve ‘60 e ’70. Në libër vijnë hollësi me shumë vlerë për njohjen nga afër të këtyre figurave, për njohjen e atmosferës krijuese të kohës

Duke qenë një nga ndihmësit e të atit shpesh dhe lexuesi i parë dhe daktilografisti i disa prej veprave të tij, në këtë libër vijnë shumë të dhëna mbi jetën krijuese të Sterio Spasses, të dhëna për ngjizjen e disa prej romaneve, për botimin e tyre, ndonjëherë për peripecitë deri sa të botoheshin, për pritjen e tyre nga kritika zyrtare e kohës.

Sterio Spasse ka qenë një krijues sistematik, një prozator i lindur. Ai gjithë jetën është marrë me punë të tjera, si ajo me hartimin e teksteve shkollore, me punën e redaktorit në organet e shtypit të Lidhjes së Shkrimtarëve, por krahas kësaj, ka lëvruar prozën e gjatë. Në vitet e fundit të jetës ai konceptoi dhe e realizoi në një bllok ciklin e gjerë të romaneve mbi Rilindasit. Kjo temë e çoi te një material i vjelë nga jeta, nga shtypi dhe nga arkivat.

Sterio Spasse vuante nga një sëmundje e zemrës dhe sa herë mbaronte një roman, kalonte një atak të lehtë kardiak. Duke qenë nën vëzhgim mjekësor të përhershëm ai merrte veten nën regjim shtrati disa mujor, ndërkohë që mblidhte e përzgjidhte materialin për romanin pasardhës. Me pasionin e gjallë krijues, midis atakëve në zemër, si midis tërmeteve, ai punoi deri në fund, nuk u nda nga puna prej shkrimtari.

Në faqet e fundit të romanit vijnë vlerësimet e kohës për punën e tij krijuese, si: botimi i kompletit të veprës në Kosovë, pastaj edhe në Shqipëri. Romanin “Pse?” që mungonte në serinë e veprave të plota botuar në Tiranë, një miku i tij nga Korça ia skaliti në një gur mermeri në ngjyrën e formatin e botimit.

Sterio Spasse e ka ndjerë veten të plotësuar dhe të realizuar në punën e tij si shkrimtar.

Ky libër i shkruar me përkushtimin e birit për babain është një ndihmesë me vlerë për njohjen e jetës e të veprës së tij prej shkrimtari. Libri është shkruar me mjeshtëri, me vërtetësi artistike, me stil të rrjedhshëm që të bën mos ta lëshosh nga dora këtë roman me kaq lëndë të plotë, me strukturë të ngjeshur e të lidhur mirë për të mbajtur peshën që ka personaliteti të cilit i kushtohet.

"Mapo"

sterjo spase