Të udhëtosh me vdekjen

“Stina e hijeve”, romani që u vlerësua si libri më i mirë i vitit, vetëm pak ditë më parë nga Ministria e Kulturës, përtej një letërsie që të grish me stilin, mban brenda të vërteta që dhembin mbi realitetin tonë këto vite. Duket se ky roman u shkrua vetë brenda shkrimtarit, për t’u hedhur në letër me shpejtësinë e gjërave që nuk mbajnë më brenda teje. E ka shkruar për katër javë, pas një ëndrre gati torturuese, ku vështrimi i një vajze që e kishte njohur përmes rrëfimeve, i dukej sikur i kërkonte ta vendoste përgjithmonë në një libër. Vendosja e një të vdekuri në sediljen e rregullt të një pasagjeri është më shumë se një provokim estetik, që letërsia bën. Janë shumë pikëpyetje që Graçi ngre me këtë roman, duke dhënë tablonë e trishtë të një historie shqiptare në shekullin e XXI.

“Stina e hijeve”, si nisët ta shkruanit këtë roman? Si e kujtoni kohën kur merreshit me shkrimin e tij?

Tregimin bazë, embrionin, e kisha në mendje prej më se 20 vjetësh dhe u trazua një ditë maji 2013. Në një nga paraditet e mia të kafes me shkrimtarin dhe mikun tim Koço Kosta, ia tregova. Ai shtangu, më tha: “Ky është roman. Shkruaje”. Unë iu përgjigja: “Një fjali e vetme me 50 fjalë është një roman i plotë, nuk kam si ta shkruaj, ai tashmë është”. Bisedën e vazhduam qetë me fjalët e zakonshme për hallet tona njerëzore, por kur u ndamë, Koço më shtrëngoi dorën, më pa në sy e më tha: “Ti e shkruan, sepse ti e njeh gjendjen”. E kish fjalën për gjendjen e shqiptarëve emigrantë të paligjshëm në Greqi. Gati po e harroja këshillën kurajuese, nxitëse të tij, por pak ditë më vonë fati i vërtetë i asaj vajze më ngriti nga gjumi një mesnatë e gati po ma merrte frymën, realisht, jo figurativisht. Dhe nisa ta shkruaj. Është shkruar për katër javë. Meqë i ngjante një ëndrre paksa të frikshme, e dhashë menjëherë për lexim/testim. Natyrisht të parit Koços e pa marrë ende një përshtypje të tij, ia dhashë dorëshkrimin Agron Tufës dhe Ardian Marashit. Pas përshtypjeve të tyre përshëndetëse ndenja katër muaj duke e rikujtuar, rijetuar orë e çast atë që kisha shkruar, për të ndier mungesat, teprimet, stonaturat. Më në fund brofa: kisha harruar diçka thelbësore, pa të cilën historia do të ishte një histori burrash, vullkane të shuara, të zemëruar e të grindur në heshtje me fatin e tyre. Romanit i mungonte shpirti, drita femërore në të dyja format sublime të saj: si dritë e shpirtit mëmësor (Bardha, nëna e vajzës fatkeqe) dhe si dëlirësi vajzërore (Elona, vajza …) e kështu u shkrua me një frymë kapitulli i fundit, ai që në libër është i dyti në radhë. Nuk kam çfarë të kujtoj tjetër për veten, pasi në pamje të parë shkrimi është diçka pa spektakël, thuajse diçka qesharake: një burrë i vërejtur në fytyrë si aktor amator, paksa turimbledhur si një polic mistrec, paksa i lakuar në drejtim të kompjuterit laptop, duke goditur pa pushim germat mbi tastierë. Më pas, për nevoja përkthimi e studimi jashtë Shqipërisë të një bashkëpunëtores sime të çmuar, më duhej ta kisha si libër, ta botoja sa më shpejt. Ashtu ndodhi falë dy botuesve të rinj, por të ndjeshëm estetikisht, me shije të sakta letrare, Arlind Novi dhe Ataol Kaso.

Këtë herë fabula e romanit tuaj është nga realiteti…Sa e lehtë është të ndërtosh mbi ngjarje tashmë të ndërtuara?

Gjithmonë e te secili krijues fabulat vijnë nga realiteti. Nëse ju keni në mend realitetet e mëparshme letrare ju siguroj se nuk jam mbështetur deri sot në paratekste, përndryshe do të bëja parodizimin e tyre e jo sublimimin e tyre në dramë, në tragjedi. Jam thirrur në sprovë si shkrues-rrëfimtar nga histori jetësore burimore, origjinale. Për ata që nuk e kanë lexuar romanin ka një orientim paksa të gabuar, një paragjykim që ka nisur nga një shpjegim i nxituar imi për kureshtarë të zakonshëm që rrallë lexojnë, që nuk janë të kësaj fushe. U kam thënë shpejt e shpejt se bëhet fjalë për rikthimin në shtëpi të një vajze të vdekur. Kjo klishe tavoline është rimarrë me shpejtësi, ka fluturuar dhe gabimisht ka zënë vend në shkrimet e disa miqve të mi gazetarë e kritikë. Ju pyesni me të drejtë: sa e lehtë është të ndërtosh ngjarje mbi ngjarje tashmë të ndërtuara … Unë përgjigjem: është e pamundur, është (sikurse jam shprehur dikur) sikur të përpiqesh, të mundohesh të shkarravisësh mbi një stoli diamanti. E pamundur, e panevojshme. Natyrisht, në tekste të mëparshme letrare, në tekste komedish e dramash paksa të cekëta janë mbështetur shumë shkrimtarë, por ata kanë qenë gjeni (Shekspiri, Servantesi, Molieri …). Unë nuk jam gjeni dhe jetoj në epokën ku është në fuqi ligji për mbrojtjen e të drejtave të autorit dhe të pronësive intelektuale-artistike, nuk mund të huazoj. Nuk më del e nevojshme të zhvat dikë, pasi jeta jonë të dhuron përditë histori dhe karaktere nga më befasuesit, nga më interesantët. Pak talent, pak përkushtim e respekt duhet për gjindjen që na rrethon dhe lënda romanore është gati.

A duhet të jetë shkrimtari i angazhuar në letërsinë që bën?

Nuk e kam autoritetin e duhur për të bërë didaktikë shkrimtarie, por për veten i them dy fjalë: shkrimtari duhet të jetë i angazhuar … në letërsi … d.m.th. të mos e çnderojë/flijojë/keqpërdorë artin letrar për ta bërë gazetë bulevardi, as parfum për mbretërit, as fletërrufe për karagjozët e mëhallës apo artileri të një grupi a sekti politik. Shkrimtari duhet/mund të përfshihet me nderim e përulësi para ligjeve të pashkruara që burojnë nga praktika e letërsisë së madhe botërore. Shkrimtarët e mëdhenj duke e rrokur jetën, shoqërinë, kohën, bashkëkohësit në krejt përmasat e qenies së tyre në botë, dashur – padashur e kanë bërë zgjedhjen në krah të njeriut të zakonshëm, në krah të vlerave të mirëfillta njerëzore duke e çuar përpara, shumë përpara orën e qytetërimit, të emancipimit të përgjithshëm shoqëror, për pasojë. Ka në botë romancierë të etiketuar ndonjëherë si romancierë – mendimtarë, romancierë – filozofë, romancierë – moralistë etj., por së pari, falë veprës së tyre kanë merituar të quhen ROMANCIERË, e mandej epitete dytësore mund të vijnë pashmangshëm, jo si tkurrje e personalitetit të tyre, sigurisht.

Cilin nga personazhet e këtij romani do të donit t’i kishit dhënë një fund tjetër ose një jetë tjetër?

Kam përshtypjen se disa ngjarje dhe personazhe janë gati të bërë nga natyra dhe autori vetëm sa i fotografon me fjalët e tij të pafuqishme, të zbehta. Ndërsa fati, kushtet social-ekonomike në vendin tonë ishin tallur poshtërsisht me prototipat e mi jetësorë, unë nuk të bëja të njëjtën gjë, nuk mund t’i shija si plaçka ime e luftës së përditshme, nuk mund t’i metamorfizoja rrënjësisht si material ndërtimi, si baltë, si plastelinë ose si allçi. U bëra hulumtues i jetëve të tyre të padukshme, modeste dhe i restaurova me prekje të thellë shpirtërore, pa ua humbur individualitetin. Pra, i thashë JO zhbërjes së tyre të mëtejshme. Doemos, u kam dhënë shumë nga përmbajtjet e mia, nga ndjeshmëria ime, nga mënyra ime e të arsyetuarit, nga mënyra ime e përkthimit të kaosit dramatik në fjali të thjeshta dëftore. Njësimi im i pjesshëm me personazhet e ndryshme është i hetueshëm tek Artani, protagonist i kapitullit të parë dhe te Fredi, protagonist i kreut të fundit. I pari qaset në dëshpërim me fillesat e mia rinore, i dyti është afër gjendjes sime të tashme.

"Shqip"