Katër jetët e Tedit
Në një mbasdite të javës së kaluar, France musique po transmetonte një sonatë të E. Ysaye. Ishte e një teknike dhe perfeksioni të tillë sa të detyronte ta dëgjoje deri në fund. Doli që interpretuesi i saj në violinë të ishte Tedi Papavrami. Në të vërtetë ajo pjesë e emisionit i kushtohej promovimit të regjistrimeve më të fundit të artistit me origjinë shqiptare. Drejtuesi i njohur i emisionit, L. Esparza, paraqiti edhe diçka tjetër dhe në fund formuloi një pyetje, jo për regjistrimet, por për titullin e librit autobiografik që muzikanti i talentuar ka botuar te Robert Laffont.
Atë libër e kisha mbi tavolinë dhe po e lexoja, por për të qenë i sinqertë deri në fund, për këtë isha shtyrë më fort nga një paraqitje që i kishte bërë Bernard Pivot në shtypin francez, një referencë dhe autoritet i vërtetë në fushën e librave, të cilit i besoj veçanërisht shumë. Veç të dhënave biografike, isha i sigurt se ai kishte vënë re edhe diçka tjetër në të.
Për të mbetur tek ajo radioja muzikore që përmenda në fillim, më duhet të them se meqë u ndodha pranë një ordinatori, formulova pa vonesë përgjigjet. Të nesërmen nga dreka postieri më la në dorë një kuti të bukur me gjashtë CD, pra të gjitha regjistrimet më të fundit të Tedit. Vetëm për violinë. Një mrekulli e vërtetë. Në të gjenden të interpretuara edhe pjesë të repertorit botëror, që fillimisht janë konceptuar për më shumë se aq.
Si punë të parë iu ktheva të dëgjoj edhe një herë regjistrimin sonatës (nr.2) të Ysaye-s. Është tronditëse, veçanërisht Malinkonia dhe Vallja e hijes. Tedi aty është në një nga majat e tij, tingulli i mëndafshtë i violinës është i një bukurie dhe ndjeshmërie të rrallë. Pastaj brenda gjeta, përveç Bartokut, Bahut, Skarlatit edhe njëzet e katër kapriçot e Paganinit, madje në dy versione, i pari i regjistruar në studio më 1997 dhe tjetri koncerti live që ka dhënë në Tokio më 2001.
Asnjëherë nuk mund të dimë se çfarë surprizash na ruan edhe vetë kujtesa jonë. Tamam regjistrimet e atyre kapriçove më sollën para syve një ngjarje të tridhjetë viteve të shkuara, paraqitjen e parë të Orkestrës Filarmonike të Tiranës, koncertin e përurimit të saj. Pata rast të jem i pranishëm dhe kujtoj si tani paraqitjen e parë, të themi “zyrtare” edhe të Tedit para një auditori aq të gjerë. Se ka një fillim për gjithçka. Shkurt, të pranishëm nuk qenë më vetëm prindërit e klasës muzikore që ndiqnin fëmijët e tyre në koncertin e fundvitit, që unë isha i dënuar t’i dëgjoj gjithnjë për shkak të dritares sime që binte në oborrin e një shkolle muzikore.
Ai do të luante atë ditë një kapriço të Paganinit. E kujtoj si një burrë të vogël me pantallona të shkurtra, (siç tregon në libër, të tilla i kishte edhe në Paris deri ditën kur P. Amoyal i kërkoi të atit t’i blinte një palë të tjera me rastin e paraqitjes në konkursin e Konservatorit). Mezi dukej në mesin e një orkestre të bashkuar me atë rast e që ngjante gati madhështore. Ndihej që kishte emocione dhe si një mace e vogël i hidhte sytë gjithandej, me përjashtim të sallës. Pastaj nisi interpretimin, pak i tensionuar e i pasigurt në fillim, por i mrekullueshëm e plot gjallëri deri në fund. Në të vërtetë, ne, spektatorët e asaj dite e kishim të vështirë të mos ishim pjesë e asaj që po ndodhte, qe e vështirë të kontrollonim emocionet për të kapur më mirë pjesën, të mbanim qëndrim të ftohtë e aq më pak kritik, ndaj dikujt që nuk ishte më i lartë sa tre kokrra mollë, siç thotë një shprehje frënge. Për më tepër, dukej qartë se ai e ndiente deri në kërcitjen e eshtrave të tij të njoma peshën e asaj daljeje të parë në publik. Kjo ishte arsyeja që në rast të ndonjë pasaktësie, ishim gati të ktheheshim edhe kundër Paganinit vetë, për të mbajtur anën e Tedit. Të këmbëngulnim deri në fund se nuk ishte një notë e gabuar e Tedit, por se ai vetëm sa kishte korrigjuar një gabim të Paganinit. Fatmirësisht, puna nuk erdhi deri aty.
Koncerti qe një sukses dhe u habita që për të nuk gjeta gjë të madhe në librin autobiografik të Tedit, veç një fotografie para afishes së tij në Teatrin e Operës, në Tiranë.
Nuk e harroj as sot se, në fund të koncertit, Tedi ktheu kokën për një fragment sekonde nga salla, si të kujtohej vetëm atë çast për ekzistencën e saj dhe ia nguli sytë violinës së parë, Zhani Cikos. I kapi vështrimin dhe me sytë e tij i kërkonte me këmbëngulje një shenjë të vetme sesi i qe dukur interpretimi. Dirigjenti E. Krantja (më duket), i bëri shenjë orkestrës të ngrihej, Zhani u zu keq e nuk dinte ç’të bënte para gjithë sallës. Buzëqeshi, duke shpresuar se ai do ta kuptonte se gjithçka kishte shkuar mirë.
Nga fundi i sektorit të harqeve, Bert Papavrami, edhe ai pjesëtar i asaj orkestre, kishte përkulur kokën nga pesha e tensionit të madh që kishte përballuar deri në fund të interpretimit. Verdikti i sallës e lehtësoi disi, por në të njëjtën kohë i kishin vërshuar emocione të forta, sa nuk qante. Në fakt, fati i të birit që vulosur përfundimisht. Me sa dukej, aty ndaheshin edhe jetët e tyre artistike, Tedi kishte filluar jetën e tij të parë.
Më tej ai do të hyjë në kronikat kombëtare jo fort kulturore dhe të vjen keq që shkaku të ishte një dëshirë tejet normale: dëshira për të vazhduar studimet në Francë. Është një periudhë për të cilën të gjithë dinë pak a shumë të njëjtën gjë, por duhet të lexosh librin e Tedit Fugë (vetëm) për një violinë (ka që termin fugë e përkthejnë edhe arratisje, gjë që nuk është shumë gabim, por lë mënjanë kuptimin tjetër të tij në fushën muzikore, rimarrjen e të njëjtit motiv), pra duhet lexuar ky libër që ka dalë këto ditë në Francë, që të mësojmë të vërtetën e vërtetë, të kapërcejmë gardhin e ulët të rrëfimeve komode urbane, shpesh me një dozë të dukshme jodashamirësie e të dëgjojmë protagonistët e ngjarjes. Por këtu duket se kaluam menjëherë te jeta e katërt e Tedit.
Se ai ka edhe dy të tjera më parë. Njërën prej tyre, atë të aktorit, e mësova disa vjet të shkuara, kur në ekranin e Francë 2, në krah të Catherine Deneuve dhe Nastasia Kinskit, pashë një fytyrë të hequr burri që më thoshte diçka. Në atë film që mban titullin Lidhje të rrezikshme, ai mishëron rolin e Danceny-t. Dihet që në romanin e famshëm të P. Laclos, mbi të cilin është bazuar filmi (edhe pse qe zhvendosur në kohë), Danceny jep mësime kënge dhe harpe, por në këtë realizim të fundit të këtij romani mitik regjisori J. Dayan kishte zgjedhur një violinë dhe një violinist, Tedi Papavramin. Kujtoj se kritikat e vlerësuan violinistin, tashmë edhe aktor, për një vështrim krejt tjetër të atij roli aq të njohur. Ai la mënjanë naivitetin proverbial të personazhit, për t’i dhënë një natyrë tjetër, të çiltër e të pastër.
Jeta e tretë e Tedit është pothuaj më publike se ato dy të parat; është jeta e përthyesit të Kadaresë. Vërej se ka shumë që e njohin si përkthyes të Kadaresë dhe vetëm se kanë dëgjuar se ai është edhe muzikant (ah, pse i bie edhe violinës, më tha një koleg i punës), por nuk janë fort të sigurt. Ka të tjerë, kryesisht melomanë, që kanë dëgjuar se është edhe përkthyes i Kadaresë, por kjo u duket pak e çuditshme, që nuk është pjesë e rregullit, se e kanë të vështirë të gjejnë ndonjë lidhje, qoftë edhe të fshehtë midis këtyre mjeshtërive. Gjithçka bëhet më e qartë vetëm kur mësojnë për origjinën e tij. Gjithsesi, tani kritikët e tij muzikorë nuk harrojnë ta vënë në dukje këtë detaj, si një çudi më vete.
Jeta e katërt e Tedit, ajo e autorit të një libri origjinal, mund të thuhet se lindi me ndihmën e një mamie mjaft elitare, atë të botuesit të Robert Laffont. Autori thotë se është ai që i kërkoi të shkruajë librin. Dhe Tedi e shkroi. Tani libri është në duart e lexuesve frankofonë dhe mund të thuhet se edhe ky fillim qëndron me dinjitet krah jetëve të tij të deritanishme. Se, fort lumturisht, mjeshtëria e një shkrimtari nuk qëndron vetëm në renditjen e bukur të frazave dhe të mendimeve, ajo mbi të gjitha ka të bëjë me sinqeritetin e rrëfimit. Në këtë libër, një gjë e tillë i ka tërhequr vëmendjen edhe Bernard Pivot. Por në të nxjerr krye edhe një talent i vërtetë shkrimtari. Kam parasysh një numër skenash mjaft të këndshme të fëmijërisë së tij, përshkrimin e mjediseve të kohës, të psikologjisë së një vendi të mbyllur siç ishim, marrëdhëniet me gjyshin e tij, marrëdhëniet e vështira e të paparashikueshme me të atin, që komplikohen edhe më shumë me rastin e vendimit për të mos u kthyer në Shqipëri, analiza që i bën rolit të rrjetit familjar dhe shoqëror të Shqipërisë së kohës, përshkrimi me humor i konflikteve që lindin me gruan e atasheut kulturor të ambasadës në Paris, pohimi i sinqertë se ishte një ruse me emrin Viktoria që i sugjeroi një tjetër mënyrë të mbajtjes së harkut dhe dhjetëra e dhjetëra episode të tjera.
Diku në faqet e librit profilohet edhe një Silva e vogël, në klasat-atelie të Liceut artistik, por ai nuk ngurron të flasë edhe për xhelozitë dhe zhgënjimet e moshës, kalimin e parë të kufirit, jep me vërtetësi ndjenjat e tij prej fëmije për një botë që ia kishin përshkruar me aq ngjyra të egra etj. Duke qëndruar në këtë periudhë m’u duk i habitshëm fakti që ai përmend vend e pa vend faktin se nëna e koleges së tij të vogël, Klodianës, quhet Proletare. Ka gjithçka në të, por jo dashamirësi. Është e njohur dhuna që ka pësuar Tedi dhe familja e tij, por ai gjithsesi duhet të gjejë forca te vetja për të mos e riprodhuar këtë dhunë ndaj të tjerëve.
Ndryshe nga sa kisha menduar më parë, nuk është i ati, por nëna e tij ajo që e shtyu Tedin drejt violinës, ndërkohë që i ati punon si mësues në Vlorë.
Jo pak vend zë edhe përshkrimi i marrëdhënieve dhe detajeve të panjohura të njohjes me familjen e E. Hoxhës dhe të ndihmës që pati prej saj.
Para se të dilte libri, më kishte lënë një shije jo fort të mirë një intervistë e Tedit, ku ai merret me përshkrimin e këtij episodi të jetës së tij. M’u duk se edhe ai i qe përshtatur modës së neveritshme të shtypit të Tiranës, dhe po shprehte edhe ai një magjepsjeje ndaj të keqes. Gjësendi e pakuptueshme për mua, që kisha mendim tjetër për inteligjencën e tij. Në detajet që jepen në libër kupton se intervista fliste për ngjarjen, por pa i lënë vend qëndrimit të tij për një gjë të tillë. Libri e plotëson këtë mungesë. Veçanërisht në takimin pas kthimit të parë nga Franca kemi një Tedi tjetër. Ai ka sa tërheqje aq edhe tmerr nga E. Hoxha. I ati i ka folur diçka dhe ai ndien frikë se mos diktatori i lexon mendimet. Nuk harron të citojë edhe një frazë banale të Hoxhës, ku ai e krahason violinën e artistit ende fëmijë me një shpatë që çan qiellin etj.
Nga ana ime, gjithnjë kam pasur kureshtje të dëgjoj vlerësimet e ndokujt për nivelin e frëngjishtes së përfolur të E. Hoxhës. Nuk e prisja të ishte Tedi që do të ma plotësonte këtë kërkesë. Dikur, gjatë takimit në fjalë, ai nis t’i flasë Tedit në frëngjisht dhe djali i përgjigjet duke pranuar se ende nuk e zotëronte mirë atë gjuhë, por kjo nuk e kishte penguar të vërejë edhe gabime e pasaktësi në të folurën e diktatorit.
Në faqet e këtij libri (çdo kapitull ka një kod që krijon mundësinë e dëgjimit të një prej pjesëve të albumit që ka nxjerrë), del se asgjë nuk ka qenë e lehtë për të. Por siç thotë me të drejtë B. Pivot, në këtë libër nuk është violinisti i madh francez, që vihet të gjykojë shqiptarin e vogël. Tedi në mënyrë të thjeshtë, me përvujtësi e shpesh me dhimbje e duke ironizuar veten, tregon një pjesë edhe të historisë sonë.
Mapo
Comments
Dash, erudicioni yt eshte
<p> </p><p>Dash,</p><p>erudicioni yt eshte teje-mbane i njohur, por...<span style="font-size: 1.2em; line-height: 1.7em;">ti e di mire, gjithashtu, </span></p><p>pasditeve te kendshme te Parisit <span style="font-size: 1.2em; line-height: 1.7em;">ne bisedat me njeri tjetrin,</span></p><p>Papavrameve dhe Kadareve <span style="font-size: 1.2em; line-height: 1.7em;">u mjafton disidenca e njeri tjetrit!</span></p><p> </p><p> </p>
Add new comment