ISIS-i, Amerika dhe faji

“Le të dalim nga guva jonë,” shkruante Volteri në shekullin e 18-të në esenë Toleranca, “dhe të studiojmë pjesën tjetër të botës. Sulltani qeveris në paqe njëzet milionë njerëz të feve të ndryshme; dyqindmijë grekë jetojnë në siguri të plotë në Kostandinopojë; vetë myftiu i emëron dhe i prezanton perandorit patriarkun grek dhe ata pranojnë gjithashtu një patriark latin… Perandoria është përplot jakobitë, nestorianë dhe monotelitë; ka koptë, të krishterë të Shën Gjonit, hebrenj dhe hindu. Analet turke nuk kanë shënime mbi revolta të nxitura prej asnjë prej këtyre feve.”

Eseja e Volterit, ashtu si një ese tjetër e rëndësishme e shkruar një shekull më parë nga John Locke, i referohet ‘turkut’ dhe osmanlinjve si tolerantë dhe në kontrast të thellë me realitetet e ashpra të Europës mesjetare dhe të periudhës së Reformimit. Teksa Europa i përzuri hebrenjtë ose i mbylli nëpër geto ose i dogji të krishterët e konsideruar heretikë në konflikte fetare, që i rrënuan shoqëritë perëndimore, hapësirat osmane ishin përgjithësisht në paqe, pranohej diversiteti dhe osmanlinjtë ndoqën një politikë akomodimi (istimlet).

Shumë historianë ia atribuojnë këtë Islamit duke iu referuar teksteve fetare. Por, Karen Barkey, në librin e saj Empire of Difference, thotë se toleranca fetare është formë sundimi politik, e përdorur nga osmanlinjtë si strategji politike për t’i akomoduar diferencat. Bashkëkohësit e osmanëve, habsburgët, të cilët e panë veten si mbrojtës të katolicizmit dhe pasardhës të Perandorisë së Shenjtë Romane, e ndërtuan pushtetin e tyre mbi centralizëm dhe avancimin e katolicizmit, që u shoqërua me konvertime me dhunë, persekutim dhe asimilim. Në shekullin e 18-të habsurgët do të fillonin ta shihnin interesin ekonomik të diversitetit e, për rrjedhojë, të ndërmerrnin politika më tolerante fetare. 

Perandoria Ruse, ndoqi për një periudhë të gjatë, e nxitur nga elita ortodokse, një politikë asimilimi e konvertimi me dhunë. Agjencia për Çështjen e të Konvertuarve udhëhoqi një prej fushatave më të egra të konvertimit me dhunë midis viteve 1740-1764. Por, më vonë, strukturat e myslimanëve u integruan në strukturat e shtetit dhe Katerina e Madhe ndoqi atë politikë që e kishte ndjekur Mehmeti II pasi e pushtoi Kostandinopojën. “Arsyet fetare, utilitare dhe strategjike”, shkruan Barkey, “i shtyn elitat e shteteve perandorake të përfshijnë dhe vendosin rregull mbi diversitetin. Perandoritë nuk e patën tolerancën ose persekutimin si qëllim të drejtpërdrejtë. Qëllimi i tyre ishte të mbanin pushtet ose territore. Toleranca, asimilimi dhe intoleranca ishin strategji të disenjuara për ta vendosur rendin e shoqërive perandorake… Osmanët patën rezultate më të mira në këtë drejtim se paraardhësit ose bashkëkohësit e tyre gjer në fillim të shekullit të 18-të, kjo për shkak se e kuptuan diversitetin…”

Mund të dëgjosh disa kundërshti ndaj këtij argumenti, por vështirë ta injorosh tërësisht. Grupe në Perandorinë Osmane, si safavidët, të cilët u panë si rrezik shtetëror, për shembull, nuk përfituan nga e njëjta formë tolerance, që i njohën grupe të tjera fetare. Periudha tensioni politik njohën edhe tensione fetare. Toleranca ose edhe intoleranca fetare kishte dimensione politike.

Dy ngjarje kohët e fundit në Shqipëri kanë nxitur ligjërimin mbi dhunën dhe tolerancën në fe: luftëtarët shqiptarë në radhët e ISIS dhe vizita e Papës. Pati zëra bujarë në një klimë të ashpër anti-muslimane në vend, që shkruan se reputacioni i tolerancës fetare të shqiptarëve është së pari meritë e shumicës myslimane, në të njëjtën kohë që po kjo bashkësi ka ndjerë presionin e akuzave mbi fenë e tyre për shkak të ngjarjeve në Lindjen e Mesme.

Pse toleranca e myslimanëve osmanë zgjonte admirimin e Volterit në të kaluarën, në një kohë që brutaliteti i ISIS ndaj muslimanëve, të krishterëve e jezidëve është kthyer në krizë globale sot?

Diskutimi i shkurtër më sipër mbi politikat osmane nuk do të thotë se Islami nuk ka në doktrinën e tij një vizioni të bashkëjetesës fetare. "Nuk ka dhunë në fe!" thotë një varg në Kuran; një tjetër nderon xhamitë, kishat e sinagogat "ku lartësohet emri i Zotit". Maria, e ëma e Krishtit, deklarohet si gruaja më e nderuar e të gjitha kombeve, teksa klerikët e krishterë dhe hebrenj hynë në kategoritë e mbrojtura në ligjin islam edhe në kohë lufte së bashku me gratë, fëmijët e civilët.

Por, librat e shenjtë janë në një farë mënyre pasqyra të lexuesve të tyre. Cilat vargje të tërheqin ty më shumë, cilat të frymëzojnë e të motivojnë më shumë? Përgjigja mund të tregojë më shumë për besimtarin sesa për librin të cilit ai i beson. Por, ajo që kam dashur ta sugjeroj është se toleranca ose intoleranca në fe nuk janë asnjëherë kategori të ndara nga politika, historia, ekonomia etj. Si e tillë, dhuna fetare – e ndarë nga elementët shekullarë të botës që e rrethojnë, nuk ekziston.

Në librin e tij The Myth of Religious Violence, William Cavanaugh-u shkruan: “… nuk ka esencë transhistorike dhe transkulturore të fesë dhe se përpjekjet esencialiste për të ndarë dhunën fetare nga dhuna shekullare nuk janë koherente.”  Në shoqëritë perëndimore, shkruan Cavanaugh-u, përpjekja për të krijuar një koncept transkulturor e transhistorik të fesë si e prirë ndaj fesë është një prej miteve themeltare dhe legjitimues të shtetit kombëtar, liberal. Miti i dhunës fetare ndihmon në konstruktin dhe, më tej, margjinalizimin e tjetrit fetar, të prirë ndaj fanatizmit dhe në kontrast me subjektin shekullar, racional e paqedashës.

Ky mit mund të përdoret për politika të brendshme për të margjinalizuar praktika dhe grupe të etiketuara si fetare në të njëjtën kohë që mbështet monopolin e shtetit kombëtar mbi vullnetin e qytetarit për t'u sakrifikuar ose për të vrarë. Në politikën e jashtme miti i dhunës fetare shërben për të etiketuar rende shoqërore joshekullare, veçanërisht shoqëritë muslimane, në rolin e të ligut: “Ata nuk kanë mësuar ende të largojnë influencën e fesë nga jeta politike. Për këtë arsye dhuna e tyre është irracionale dhe fanatike. Dhuna jonë, duke qenë se është shekullare është racionale dhe për hir të paqes e nganjëherë me keqardhje na duhet të bllokojmë dhunën e tyre. Gjendemi të obliguar t’i bombardojmë drejt demokracisë liberale.” (po aty). 

Ky mit i lejon Presidentit Obama të flasë në fjalimin e mbajtur  në Asamblenë e Kombeve të Bashkuara për "fanatikë me motive fetare", pa adresuar asnjëherë pushtimin amerikan të Irakut. 

Në një artikull të botuar në faqen e Departamentit të Teologjisë në Universitetin e Chicago-s me titull How not to understand ISIS, Alireza Doostdar-i shkruan, ndër të tjera, se ne dimë shumë pak për ISIS-in dhe aq sa dimë është e bazuar në atë që e thotë ISIS-i për veten në videot propagandistike, të cilat shpien drejt shpjegimit të asaj që po e bën ISIS-i në kuadrin e kredos fetare të selefizmit dhe dëshirës për të krijuar një kalifat.

“Të fokusohesh në deklarimet doktrinare, do na bënte të besonim se e gjithë forca ushtarake e ISIS-it është e motivuar nga një formë e ashpër dhe strikte e Islamit selefist. Kjo është mënyra se si ISIS-i do që t'i shohim gjërat dhe kjo panoramë propagandohet shpesh edhe nga mediat kryesore…

Një zëdhënës i Pentagonit citohet në të njëjtin reportazh, duke thënë se SHBA-të nuk ka ndër mend thjesht ta dobësojë dhe shkatërrojë… 20,000 deri në 30,000 (ushtëtarë të ISIS-it)… Synimi është të shkatërrohet ideologjia e tyre.”

Problemi me këto deklarime, shkruan Doostdar-i, është se sugjerojnë se ISIS-i është një fenomen që u krijua papritmas prej një doktrine të ligë. “Por, ISIS doli nga flakët e luftës, pushtimit, vrasjeve, torturave dhe shtypjes. Nuk iu desh ta shiste doktrinën për të fituar rekrutë. I duhej mbi të gjitha të provonte se ishte efektive kundër kundërshtarëve të vet.”

Vëmendja mediatike është fokusuar shpesh në rekrutët nga jashtë, sidomos nga Perëndimi, ose në rastin e mediave shqiptare, në rastin e atyre që kanë vajtur nga Kosova dhe Shqipëria, por pjesa dërmuese e ISIS-it janë luftëtarë nga Iraku dhe Siria. Doostdar-i vazhdon: "Në Irak, qytetet që sot kontrollohen nga ISIS-i ishin ndër më rezistentet ndaj kontrollit amerikan gjatë pushtimit, si dhe më kundërshtueset ndaj shtetit të ri që u formua. Shkatërrimi, që përjetuan këto qytete, duket ta ketë forcuar kundërshtinë e tyre. Faluxha, qyteti i parë që ra në duart e ISIS-it është i famshëm për mënyrën se si u shkatërrua gjatë luftës amerikane kundër rezistencës në 2004. Ai qytet ende përballet me trashëgiminë e rritjes së rasteve të kancerit, mutacioneve gjenetike, defekteve në lindje dhe mangësive të tjera si rrjedhojë e uraniumit të dobët në municionin amerikan. Në Mosul shumë prej atyre që iu bashkuan ISIS-it verën e kaluar ishin burgosur më parë nga qeveria irakiane. Ata ishin në mijëra dhe përfshinin protestues paqësorë, që kundërshtonin sundimin autoritar të kryeministrit Nuri al Maliki.”

 “… Theksimi i botëkuptimit selefi të ISIS ka hedhur hije mbi pakënaqësitë e shumta, që motivojnë luftëtarët t’i bashkohen një grupi militant efektiv, që premton të mposhtë kundërshtarin e tyre. A u duhet atyre ‘të konvertohen’ në botëkuptimin e ISIS-it, për të luftuar për ta? A u duhet atyre të aspirojnë për kalifat, ashtu si udhëheqja e ISIS-it, për t’i bashkuar forcat me ta? Këto pyetje nuk bëhen dhe mjaftohet të jepet si shpjegim “besimi” për të mbushur boshllëkun kuptimor të asaj që po ndodh.”

Sigurisht që është komode të shpjegosh dhunën brutale të ISIS-it me terma fetare, me selefizëm ose vehabizëm, sepse nuk kërkon përgjegjësi për gjendjen e tmerrshme të krijuar pas pushtimit amerikan dhe legjitimon vazhdimin e dhunës së aktorëve racionalë, shekullarë ndaj një armiku që nuk kupton gjuhë tjetër, pasi është i motivuar nga ‘besim fanatik’. Ideja e Dhunës Fetare, pa histori, pa politikë, pa kontekst, por vetëm për hir të disa teksteve fetare i shërben ISIS-it që krijon profilin e vet si ringjallës të kalifatit të teksteve fetare po aq sa i shërben Perëndimit në legjitimimin e bombardimeve deri në kënaqjen e korporatave të armatimit dhe naftës e në kontrollin e zonave të influencës.

Dhuna fetare, siç vëren Cavanaugh-u, por edhe bashkëjetesa fetare, nuk janë kategori të ndara nga shoqëria, nga politika, nga shekullarja e prandaj diskutimi i izoluar i dhunës ose bashkëjetesës fetare në Shqipëri ose në botë si kategori esenciale është retorikë pa koherencë e nuk mund t'i qëndrojë testimit analitik.

"Shenja"