Tregu si Arkitekturë asgjësimi

 

Debati për arkitekturën, apo planifikimin urban të Tiranës së pas viteve ’90 është thjeshtëzuar përherë e më shumë në kuadrin e një konfrontimi që tematizon apologjinë e trashëgimisë me nevojën për zhvillim. Thuajse asnjë prej aktorëve kryesorë të përfshirë në të nuk ka qenë i gatshëm të shkojë përtej kësaj llogoreje që në fund i ka lënë fitoren palës së “zhvilluesve”.

Injorimi i diakronisë së arkitekturës dhe urbanistikës së Tiranës, injoranca thuasje e plotë publike mbi historinë dhe rëndësinë e njësive bazë që konstituojnë një mjedis banimi prej ku zgjerohet një qytet, ka pasoja të mëdha për të ardhmen dhe nxit keqkuptime të shumëanshme. Ne nuk dimë asgjë për banesën, apartamentin, idetë mbi të cilat arkitektura e sotme koncepton ndërhyrjet, duke u ndalur te aspekti estetik.

Në një bisedë me Marson Korbin, kërkues shkencor dhe historian i arkitekturës në Universitetin Politeknik të Lozanës, me ekspertizë në hapësirën urbane familjare (domestike) dhe kompozimin arkitektonik, mund të mësojmë diçka mbi rëndësinë që ka banesa si mjedis i organizimit dhe hierarkisë sociale në reflektimin e saj në mbarë qytetin. Këtij rregulli nuk i shpëton as Tirana, e cila megjithatë iu nënshtrua eksperimenteve të socializmit që ishin shumë të thella sepse rikonsideruan edhe raportin e zhvillimit urban me pronën.

A mbetet Tirana një qytet me organizim patriarkal?

Ja një pyetje që kërkon përgjigje.

Këtu merr një rol edhe gruaja si aktore në hapësirën domestike, rol të cilin “arkitektura e re” në Shqipëri e konservon ende në atë pozitë përmes një rendi zhvillimor që për Korbin udhëhiqet në fakt nga premisat e zhvillimit të pronës sesa nga nocione të “hapjes” sociale.

Megjithatë, për aq sa i intereson debatit në Shqipëri, përgjithësisht i reduktuar në etjen për fitim, apo epshin për kontestim, vërejtjet e Korbit për ndërhyrje të mëdha “që janë përherë negative dhe konfliktuale”, si te Teatri apo Piramida, meritojnë vëmendjen e duhur sepse evidentojnë defiçite të mëdha ideologjike ndër të tjera, që lidhen me nihilizmin e përgjithshëm që dominon sot mbi nocionet “socialiste” të publikes dhe të të përbashkëtës. Këtu hapet një parantezë tjetër që i ka ikur debatit tonë: rëndësia e arkitekturës dhe planifikimit urban të socializmit, ky i fundit i realizuar përmes “vizatimit”, e që pikërisht për këtë arsye ruan epërsi mbi projektimin e sotshëm që e udhëhiqet nga tregu. I kthyer në të vetmen Ideologji. 

***

Z. Korbi ju keni trajtuar këto kohë një aspekt me shumë rëndësi të jetës sociale shqiptare: banesës. Për banesën në të vërtetë ka patur trajtesa - edhe akademike- më herët, por ato kanë qenë kryesisht me karakter deskriptiv për anën funksionale dhe zgjidhjet arkitektonike. Ju futeni në një lloj krahasimi me bazë sociale ku vjen në vështrim një raport mes patriarkalitetit të banesës me përparimin e rolit të gruas. Mund ta shpjegoni disi më mirë këtë aspekt, pra si e manifeston banesa shqiptare këtë konflikt nëse mund ta themi?

Përpara se të ndalemi te banesa dhe mënyra si arkitektët shqiptarë e kanë trajtuar çështjen e banesës, duhet thënë se pasi janë përshkruar tiparet hapësinore të banesës, në përgjithësi, si temë arkitekture nuk ngelet dhe aq shumë për të thënë. Dhe ky është një problem që nuk ndikon vetëm kërkuesit apo arkitektët shqiptarë, por është një problem që vijon më gjerë.

Banesa si temë studimi është futur tepër vonë brenda historiografisë së arkitekturës. Historia e arkitekturës nuk është marrë dhe aq shumë me banesën. Kryesisht historianët e mëdhenj i kanë kushtuar rëndësi arkitekturës me A të madhe: arkitekturës së kishave, të tempujve, monumenteve etj. Edhe në kërkimet arkeologjike, banesa është pak a shumë e nënvlerësuar nga pikëpamja e arkeologëve, që i kanë dhënë më shumë rëndësi ndërtesave të kultit dhe monumenteve. Faktikisht, në të dy aspektet që ju përmendët, çështja e kritikës së shoqërisë patriarkale është fort e lidhur edhe me futjen e banesës si pjesë e temës së historiografisë së arkitekturës.

Për këtë, një rol të veçantë kanë luajtur lëvizjet feministe, ku mund të veçoj tre momente kryesore. Momenti i parë është në shekullin e XIX, në vitet 1800, në gjysmën e dytë, në SHBA; lëvizje grash të cilat kërkonin të kritikonin mënyrën si ishte strukturuar banesa tradicionale. Kjo nxiti interesin ndaj asaj që nuk ishte vlerësuar më parë: ndaj arkitekturës së shtëpisë. Këto janë përmbledhur në një libër shumë interesant dhe shumë të rëndësishëm për historiografinë e arkitekturës, - "The grand domestic revolution" -, i shkruar nga Dolores Hayden, që është një historiane e arkitekturës amerikane, e cila ka përmbledhur me pak fjalë rolin që këto gra patën jo vetëm në vënien në diskutim të mënyrës se si banesa tradicionale, apartamenti, ose shtëpia private janë strukturuar, por edhe futjen e saj brenda agjendës së historisë së arkitekturës.

 Një tjetër rol kryesor dhe akoma më vendimtar më tutje në kohë e pati edhe ai i feministëve fill pas revolucionit të tetorit të Bashkimit Sovjetik. Lëvizjet ose më saktë teoritë feministe që ishin pjesë e institucioneve sovjetike pas 1917-s futën në lojë - sidomos feministe si  Aleksandra Kollontaj - çështje që kishin të bënin me kritikën ndaj familjes, me kritikën ndaj mënyrës se si gruaja ose puna femërore i ishte nënvënë asaj që ishte struktura e banesës patriarkale. Kjo pati efekt edhe në mënyrën se si arkitektët iu përgjigjën këtij etosi politik të ri, sepse në vitet ’20, arkitektura e ashtuquajtur konstruktiviste do të prodhojë një mori projektesh të banesave alternative në raport me ato që ishin banesat tradicionale.

Kryesisht këto banesa dhe përgjigjja e këtyre arkitektëve kishte të bënte me socializimin ose me kolektivizimin e atyre aspekteve që ishin të gjykuara si aspekte që rëndonin mbi punën femërore brenda hapësirës shtëpiake ose ajo që quhet punë riprodhuese, si p.sh të gatuarit, kujdesi për fëmijët, apo për pjesën tjetër të familjarëve. Këta arkitektë, duke iu përgjigjur kësaj fryme vendosën që të fusnin brenda banesave hapësira kolektive, ku puna riprodhuese të kryhej në mënyrë të kolektivizuar apo nga një ekip ndihmës. Për të ardhur deri në kohët më moderne, në vitet ’70 dhe vitet ’80, kritika e lëvizjeve feministe, sidomos në Itali dhe në Europën Qendrore dhe futja në agjendën politike të aspekteve si rroga për amvisat ose për punën shtëpiake, që parashikonte idenë e të paguarit të punës së gruas me një rrogë universale, ishte thelbësore edhe përsa i përket studimeve të arkitekturës së banesës si temë studimi e historisë së arkitekturës.

Vitet ’70 janë thelbësore për të kuptuar aspektet që kanë të bëjnë me ndarjen e punës brenda shtëpisë, me çështje të lidhura me gjininë, çështje racore etj. Kjo histori e larmishme, ose këto pika kyçe në historinë e arkitekturës dhe në historinë politike të lëvizjeve kryesisht të majta, na lejojnë të çojmë përpara një kritikë ndaj asaj që është banesa tradicionale, që edhe aq tradicionale nuk është. Në Shqipëri, vetëm vitet e fundit është futur kjo frymë, falë grupimeve feministe, të cilat kanë luajtur një rol thelbësor për të vënë në diskutim disa aspekte që kultura jonë i ka marrë si të mirëqena deri tani. Por nga ana tjetër në kritikën e arkitekturës mungon një njohje nga perspektiva e historianëve dhe atyre që merren me studimin e arkitekturës, ose edhe vetë projektuesve të këtyre aspekteve, duke vazhduar gjithnjë e më shumë në atë drejtim që e mbartim prej shekujsh, pa bërë asnjë lloj tentative për ta vënë në diskutim.

Ju nënvizoni një evolucion që nis nga shtëpia me çardak, te banesa sociale për të ardhur te pallatet e reja dhe apartamentet. Si ecin paralel zgjedhjet arkiketonike me identitetin dhe identifikimin e/në shoqërisë/ëri?

Është e qartë. Vlen të veçojmë një aspekt mjaft interesant: termi domestic space - domestic vjen nga domus, nga latinishtja dhe nënkupton të zotin e shtëpisë, atë që komandon ndaj skllevërve dhe asaj ushtrie njerëzish që banojnë shtëpitë që përfshijnë gratë dhe fëmijët. Fjala domestic në shqip nuk ka përkthim të mirëfilltë. Domestic space në shqip i referohet hapësirës shtëpiake ose banesës. Kjo për mendimin tim është simptomë e faktit se banesa shqiptare e ka përthithur idenë e shtëpisë ose të hapësirës domestike, nëse mund të përdorim këtë neologjizëm. Që deri diku nuk është neologjizëm, sepse e gjejmë te fjala dhomë. Ajo që ngelet është fakti se vetë banesa me çardak, të cilën e gjykojmë si banesë historike, i përkon një historie tepër moderne. Në të njëjtën kohë që zhvillohet banesa me çardak, po themi në vitet 1700-1800, ne kemi zhvillimin e apartamentit modern në Europë, të vilës, të një ansambli ndërtimor që ka lidhje me një hapësirë domestike më të sofistikuar në qytetet e Europës Perëndimore dhe asaj Qendrore.                                              

Pavarësisht aspektit historik, banesa me çardak mbetet një shtëpi moderne. Banesa me çardak është ambienti më i sofistikuar që vë në pah se si janë të ndara rolet brenda familjes dhe brenda shtëpisë. Gruas i takon puna, si prodhuese edhe ajo riprodhuese. Të mos harrojmë se gruaja nuk është vetëm shërbëtore e burrit brenda familjes me çardak, por merret edhe me kujdesin dhe pjesën e prodhimit të mirëfilltë që ka të bëjë me kopshtin. Pjesa e pasme e banesës me çardak, po të marrim Shkodrën, përmban një kopsht në të cilin prodhohen fruta e perime që ose konsumohen brenda banesës ose shiten në pazar. 

Ana tjetër e banesës përfaqëson vënien në pozita hapësinore dhe ngritjen e hierarkisë së burrit. Çdo cep, çdo kënd, çdo qoshk, që është edhe termi teknik që përdoret për të përvijuar një element të kësaj banese, është i vizatuar në mënyrë të tillë që të vihet në pah roli i burrit. Duke nisur nga çardaku vetë, që ka një hapësirë ku burri i shtëpisë mund të rrijë në një nivel më të lartë, i ngritur në shkallë në krahasim me pjesëtarët e tjerë të familjes, ku mund të shohë dhe në njëfarë mënyre të mburret me shtëpinë e tij - sa më e madhe shtëpia, aq më e madhe pasuria që kjo familje mbart. Nga ana tjetër, dhoma e zjarrit apo dhoma e miqve është një hapësirë e dedikuar kryesisht për burrat. Kemi mjaft ilustrime të shekullit XIX—që tregojnë se si gratë dhe vajzat futen në shërbim të tyre. Shembulli më perfekt është “Përrallë nga e kaluara”.

Po të vazhdojmë më tutje, pavarësisht futjes së banesës moderne, pra banesës socialiste, këto aspekte nuk bëjnë gjë tjetër veçse zvogëlohen në shkallë, duke pasqyruar ndarjet dhe rolet mes mashkullit dhe femrës brenda familjes, por në të njëjtën kohë duke vënë në piedestal rolin mashkullor. Grave do t’u mbetet brendia e banesës socialiste; pavarësisht se socializmi i kushtoi një rol të veçantë emancipimit femëror; brenda banesës kjo politikë nuk  aplikohej, dhe mbetej gjithmonë një traditë e së kaluarës, në të cilën gruaja më së shumti kishte si domeinin e vet personal kuzhinën. Që ishte ambienti në të cilin në njëfarë mënyre, ky shfrytëzim i punës riprodhuese bëhej shumë i qartë, ndonëse nuk duhet të harrojmë se kuzhinat moderne që ne përdorim sot janë projektuar nga një grua, nga austriakja Margarete Schütte-Lihotzky, e cila në Frankfurt në vitet ’20, e përfytyroi kuzhinën që ne përdorim sot si hapësirë eficiente, ku të gjithë sirtarët janë të kompaktuar me njëri-tjetrin, në mënyrë që të thjeshtojnë punën e gruas. Ishte një hapësirë për të thjeshtësuar dhe liruar punën e gruas brenda shtëpisë.  

Për të ardhur sot, te pallati i ri që është projektuar sipas një logjike sintetizuese të dy traditave të mëparshme: si traditën historike, osmane, edhe atë socialiste, duke i përkeqësuar akoma më shumë ato. Për mendimin tim, mënyra si projektohen pallatet e reja, jo vetëm nuk reflekton vetëdijen për këto aspekte, por i ka sedimentuar ato në mentalitetin dhe qasjen e arkitektëve, duke sjellë përkeqësime krahasuar me modelet fillestare.

Pse e quani pallatin e ri të pas viteve 2000 si “tipologjinë më të keqe e procesit të riprodhimit të kapitalit falë pronës private?” Nga cila perspektivë vjen ky konstatim?

Për të argumentuar këtë përfundim do të propozoja një lexim në shkallë më urbane, duke dalë për një moment jashtë shtëpisë në vetvete. Do të bëja një lexim në shkallën e qytetit për të sqaruar një fakt shumë të thjeshtë. Mënyra si është zhvilluar tipologjia e banesës moderne në Shqipëri nuk i përkon një projekti po themi madhor tipesh, siç ishte në socializëm, kur arkitektët punonin me tipologji të caktuara. Në njëfarë mënyre, projekti i pallatit të ri është anti-tipologjik, në kuptimin që hapësira urbane e Shqipërisë së viteve ‘90 nuk është gjë tjetër veçse copëzimi i përftuar nga mënyra si u bë rishpërndarja e pronës në momentin që u kalua në regjimin e pronës private. Si rrjedhojë e këtij regjimi, ajo që ndodhi ishte se pallati i ri nuk ishte gjë tjetër veçse ajo që në gjuhën e atyre që përdorin Autocad-in quhet extrusion, ngritja në hapësirë e atij që është perimetri i pronës. Shumë herë kjo pronë ka forma të çrregullta, pa një formë në vetvete, prandaj them se është anti-tipologjik.

Problemi i formës urbane në Shqipëri është se këto pallate u ngritën në zona të projektuara më parë për shtëpitë përdhese, dykatëshe ose vila që zëvendësohen tani me pallate shumëkatëshe

Po të marrim zonat e rrugicave, ajo që ndodh është se këto pallate gjenerojnë zona të errëta, të fshehta; mjafton që të ecim në rrugët e Tiranës në darkë dhe do të shohim koreografinë e një skene horrori, ku konfliktet shtëpiake, sherret janë të dëgjueshme edhe në rrugë. Kjo nuk erdhi si rezultat i një mungese planifikimi, por një mungese vizatimi; çka solli që mënyra se si u ndërtuan pallatet të krijonin zona të errëta, pa ndriçim në kuptimin më konkret të fjalës, duke bërë që apartamentet që ndodhen në këto anë ose cepa të qytetit, janë apartamente qëllimisht të fshehura. Ajo që administrata e Tiranës dhe shumë qyteteve në Shqipëri pas viteve ‘90 përftoi, është vendosja e punës së riprodhimit në një zonë të fshehur. Duke përthithur akoma më shumë vlerë nga kjo vendosje në errësirë e punës riprodhuese. Kjo e bën punën shtëpiake akoma më shumë të shfrytëzuar në kuptimin që nuk është e dukshme dhe mbetet nën komandën e një strukture patriarkale, me rol thelbësor në një shtet si ai i regjimit kapitalist të sotëm.

Dua të ndalem te një pasazh i një shkrimi tuajit në “Peizazhe të Fjalës” që mendoj se ka interes:

Ndryshe nga banesat kolektive të viteve 1950-70, këtu konfliktet shtëpiake bëhen ende më të padukshme. Unë do të thosha se, nëse zhvillimi urban dhe ekonomik i qyteteve shqiptare pas viteve 2000 nuk ka kapitulluar, por përkundrazi, ka qenë i qëndrueshëm, është falë shpikjes së kësaj zgjidhjeje hapësinore të banesës

Sa qëndron kjo vërejtje jashtë Tiranës – të vetmit qytet të Shqipërisë së pas 90-s?

Jashtë Tiranës, do ta gjykoja në kontekstin më të gjerë europian. Ajo që ndodh në Tiranën e viteve ‘90 nuk është gjë tjetër veçse një ripërsëritje e atyre aspekteve apo dinamikave që u zhvilluan në shumë qytete europiane duke filluar nga vitet e pasluftës, vitet ’50-’60. Regjimi socialist në Shqipëri prodhoi një rezistencë ndaj atyre që ishin aspektet negative si u zhvillua Europa Qendrore në këto vite. Në Greqinë e viteve ‘50-‘60 u zhvillua një tipologji e ngjashme me atë të pallatit tonë të ri, që njihet me emrin polikatekia. Ai nuk është gjë tjetër veçse një pallat që u jepet zhvilluesve, ose pjesëtarëve të familjes që do të blejnë apartamentin në formën e karabinasë. Më pas, me ndihmën e një arkitekti ata punojnë për të bërë ndarjet e shtëpisë sipas nevojave personale. Një ekonomi ndërtimore shumë e ngjashme me atë tonën sot, e bazuar mbi politikën liberale të laisez faire - t’i lëmë gjërat të ecin siç i kërkon tregu. Duke bërë që Athina e sotme të jetë në një kaos urban, që në pamje të parë duket si mungesë planifikimi, por nuk është ashtu. Është një planifikim i bërë jo mbi vizatimin, por mbi politikat, falë pjesës më burokratike.

Një gjë e ngjashme u parashtrua edhe në Italinë e viteve 70-60, ku në zona të caktuara të qytetit në pronësi të shoqërive të sigurimeve shoqërore, të cilat në atë kohë ishin shoqëri private, apo edhe bankave të lidhura me qytetin e Vatikanit, i gjithë kapitali i akumuluar, sidomos të ardhurat e kohës së luftës, të derdheshin në ekonominë real estate, ose në ekonominë e ndërtimit.

Dallimi i vetëm me Italinë, që gjithsesi e bën të ngjashme dhe ndihmuese si shembull për të kuptuar proceset e Tiranës së sotme, po të marrim si shembull Romën, është se në këto zona me pallate të reja, që quheshin palazzina, kishte zona gati të dedikuara për familje të klasës së mesme, të vetmet që kishin mundësi të blinin shtëpi në këto lagje të qytetit. Shpesh këto pallate ishin të projektuara nga arkitektë me emër, që thjesht bënin punën e tyre pa vënë në diskutim se procesi i projektimit të këtyre pallateve ishte bartte çështje që për ne sot janë mëse të diskutueshme. Edhe pallati i ri që ne kemi sot në Tiranë, që po shndërrohet në tipologjinë e kullave, i përket kësaj logjike. Një logjikë ku nuk i jepet përparësi çështjeve të mirëqenies sociale, por zhvillimit të ekonomisë falë spekulimit, dhe kryesisht mbi një aspekt që po kthehet gjithmonë e më shumë në një aset, që është toka.

Kjo po e bën Tiranën që nga vitet ‘90 një qytet të ndarë me zona, ku zona të caktuara mund të jenë të aksesueshme vetëm për një pjesë të caktuar të popullsisë dhe zona të tjera gjithnjë e më shumë në periferi e shtyjnë popullsinë më të varfër e më të papunë, pra klasën e mesme të ulët, gjithnjë e më shumë drejt zhdukjes, në periferi të qytetit. Në këtë mes, administrata e shtetit ose ajo e qytetit, ka arritur të përfitojë nga fakti se vendosja në errësirë e punës prodhuese është mënyra më efikase për të përfituar vlerë. Sa më shumë punohet brenda mureve të shtëpisë, aq më shumë qyteti pasurohet dhe aq më shumë këto banesa bëhen edhe më të shtrenjta dhe aq më shumë spekulatorët përfitojnë. E gjithë kjo në kurriz të një popullsie që jeton në këto hojëza të fshehura nëpër rrugicat e qytetit

Pse persiston si element ideologjik te prona dhe banesa patriarkalizmi të cilin ju e prekni shpesh?

Sidomos në kontekstin shqiptar përbën një risi në vetvete, sepse zhvillimi i qyteteve, zhvillimi i shtetit shqiptar modern faktikisht bazohet mbi tre institucione kryesore, që janë institucionet e qeverisë, institucionet vendore, institucionet fetare, myslimane apo katolike. Janë edhe dy institucione të tjera që punojnë në mënyrë të ndërlidhur me njëra-tjetrën: institucioni i familjes dhe ai i pronës. Mjafton të përmendim faktin që qoftë edhe te banesa historike, në shekullin XIX, nën sundimin osman, që një trashëgimtar të vazhdojë të ketë pronën e familjes së mëparshme duhet detyrimisht të ishte i martuar, të kishte fëmijë. Familja bëhet në këtë mënyrë aparati kryesor përmes së cilit shteti delegon politikat e mirëqenies sociale. Sepse çdo aspekt që duhet ta marrë shteti, në rastin e Shqipërisë, i takojnë familjes.

Le të ndalemi tek ideologjia e pronës. Siç e përflasim sot bazohet në dy momente kryesore: sistemi socialist – në narrativën e pranuar nga të gjithë prona private u eliminua dhe u kthye në një formë kolektive. Deri diku kjo është e vërtetë. Por nga ana tjetër nuk duhet harruar se prona vërtet u kolektivizua, por ajo thjesht ndryshoi formë në njëfarë mënyre, kaloi nga një regjim privat në një regjim shtetëror. Prona mbeti. Ajo që ne e quajmë hapësirë publike që ishte me bollëk në kohën e socializmit, nënkupton se prona nuk është pronë e individëve, por është e shtetit. Pra është shteti ai që ushtron ligjësi brenda një hapësire të caktuar. Më tepër se te hapësira publike, sistemi socialist e ushtroi këtë fuqi sidomos te prona fshatare ose prona bujqësore. Pas reformës agrare të fundit të viteve ’40, u bë kolektivizimi i fshatit, që në fakt ishte kolektivizim i pjesshëm: por kjo mbetet temë që duhet analizuar diku tjetër. Kooperativat në vetvete nuk ishin prona kolektive të mirëfillta, por  toka i përkonte atyre edhe fshatarëve. Përveç këtij aspekti, ai që është më i rëndësishëm është se kolektivizimi i pronës së fshatit u bë falë një vizatimi të caktuar të ndarjes së tokës: një “tabelë shahu” që u shtrua në të gjithë territorin bujqësor anembanë vendit. Kjo ishte kontradikta kryesore.

Nga njëra anë u kolektivizua e gjithë hapësira rurale e Shqipërisë, por kjo u bë duke e ndarë me parcela tejet të përcaktuara me përmasa standarde gati në të gjithë Shqipërinë në të njëjtën formë. Nga ana tjetër, mënyra se si ideologjia e pronës vazhdon e bëhet akoma më e fuqishme me rënien e sistemit socialist, nuk është më falë një vizatimi konkret gjeometrik në tokë, por në momentin që ne hidhemi në sistemin kapitalist, ndarja e pronës private fillon e merr një hov të madh dhe bëhet kryesisht abstrakte, e rregulluar me shkresa dhe dokumentacione. Prandaj konfliktet që gjenerohen kanë si bazë kryesisht letrat dhe në disa raste vizatime kadastre, por jo plane apo harta të qytetit: një situatë shumë e fragmentuar. Këto i ndjekim dhe në media, që na tregojnë se si ky kalim bëhet kryesisht falë një sistemi që është i “rregulluar” vetëm në nivelin e burokracisë.

Në ndryshim nga sistemi socialist që jepte një vizatim të caktuar të pronës, sistemi kapitalist ishte i lidhur kryesisht me një dominim të aspekteve abstrakte. Të gjitha këto në njëfarë mënyre na japin rezultate si ai i sotmi, ku të dy këto aspekte, ajo që trashëgojmë nga koha socialiste dhe ajo që po përpiqet të implementohet prej 30 viteve, futen në konflikt me njëra-tjetrën. Duke bërë që në çdo gjë, qoftë nga media, qoftë nga letërsia dhe të gjitha mediumet që ndjekim në Shqipëri, prona të jetë aspekti që dominon raportet tona shoqërore. Kjo nuk është diçka që i përket vetëm viteve ‘90, por fillon që me kolektivizimin e pronës në fshat, në mos dhe më herët.

Mendoni se prishja e Teatrit dhe vrulli për krijimin e një downtown të ri me ndërtesa të larta, përfaqëson tashmë një moment të ri për Tiranën, nisje e një procesi që do ta shohë atë të transformuar në fund?

Çështja e Teatrit është një çështje, të cilën unë në një ndër shkrimet e mia e kam risjellë dhe e kam titulluar “Mes herezisë dhe aktivizmit”. Është një çështje që mbart shumë aspekte problematike. Teatri në vetvete si shumë projekte të tjera që janë bërë në Tiranë, nuk do t’i veçoja nga njëri-tjetri por do t’i fusja në një kontekst, që nuk është vetëm ai konkret dhe real që ne shohim në media, që ka të bëjë me prishjen e teatrit dhe ndërtimin e një teatri të ri dhe ndërtimin e disa kullave. Është shumësia e këtyre kullave dhe ajo që i bën këto kulla të qëndrojnë bashkë me njëra-tjetrën, kjo është tema kryesore për të cilën duhet të diskutojmë.

Folëm më parë për çështjen e pronës. Të mos harrojmë që teatri është ndërtuar në një truall publik, i cili është i rrethuar nga mure tokash private, që jo më kot u përkon një seri aktorësh që ushtrojnë një fuqi vendimmarrëse po gjithashtu edhe politike prej dekadash. Jo për koincidencë, Teatri Kombëtar ndodhet pranë pronës së një prej familjeve historike në Tiranë, që zotërojnë Kalanë e Tiranës. Këtë me tepër do ta veçoja nga pikëpamja historike, në kuptimin që qyteti duhet parë gjithmonë në një lloj dialektike e cila vë nga njëra anë problemin në vetvete dhe nga ana tjetër aktorët që ushtrojnë një presion të caktuar. Vërtetim i asaj që po them, të paktën për Teatrin Kombëtar, është fakti se teatri u veçua nga pjesëmarrja e një serie aktivistësh tepër të zellshëm për ta mbrojtur nga prishja, pjesë e të cilëve isha edhe vetë me shkrime, ose duke marrë pjesë në ligjërata publike. Nga ana tjetër, shumë prej këtyre personazheve që morën pjesë në “rezistencë”, sot janë po aty, jetojnë në Tiranë dhe po në Tiranë përballen realitetin: madje dhe me parti të kundërta në krahasim me ato që kundërshtonin në kohën e prishjes së teatrit.

Nuk po e them këtë për të pasur një koment polemik. E them për të parë se si prishja e disa ndërtesave të caktuara në Tiranë është rezultat i disa konflikteve që janë pjesë e një situate të pazgjidhur, qëllimisht e pazgjidhur mes pronës private dhe asaj publike. Me politikat e majta të sotme, prona private po bëhet gjithnjë e më shumë përparimore. Është për t’u parë nëse kjo i përkon një politike në të cilën besimi se prona private mund të sjellë akoma mirëqenie është akoma i madh, ose thjesht sepse janë disa aktorë që kanë fuqi akoma më të madhe në vendimmarrje se politikanët.

Këtu p.sh mund të sjellim edhe transformimin e Piramidës, një shenjë tjetër kjo se Tirana dhe historia e saj janë tashmë tërësisht të revizionueshme, pasi nuk ka më kufij të “arkitekturës historike”?

Është e vërtetë. Përsëri te çështja e Piramidës dhe ajo që është problemi i kritikës në përgjithësi. Piramida dhe Teatri, janë pak a shumë të ngjashme me njëra-tjetrën; ndërsa njëra është prishur, tjetra është mbajtur në këmbë, por qëllimi që qëndron pas është pak a shumë i njëjti. Teatri Kombëtar po zëvendësohet me një objekt arkitektonik që është vizatim i një arkitekti, po aq i famshëm sa edhe arkitektët që janë marrë me Piramidën. Problemi i kritikës ndaj këtyre objekteve është se janë marrë me objektin në veçanti, duke e hequr nga konteksti. Kjo ka sjellë një shkëputje të vëmendjes në drejtimin e kundërt nga ajo që do të duhej të ishte kritika në vetvete.

Për mendimin tim, Piramida, po ta marrim të veçuar, është një projekt ashtu si sheshi “Skënderbej”, që po nderohen me çmime ndërkombëtare të rëndësishme. Kjo ishte e pritshme, fakti që u morën arkitektë të huaj e të famshëm, që fitojnë çmime, ishte pjesë e një strategjie. Është një strategji më shumë abstrakte se konkrete. Ka të bëjë me një nyje kyçe që duhet të na ndihmojë të kuptojmë më mirë se si Tirana po zhvillohet. Tirana po zhvillohet me një plan urbanistik i cili ka si term kyç fjalën policentrike. Tirana policentrike nuk është vetëm një ideologji e urbanizimit të viteve ‘1800, që funksiononte në atë kontekst. Sot risillet me një tjetër perspektivë. Policentrike do të thotë të ketë shumë qendra. Por në vetvete këto nuk janë qendra që përkufizohen me sheshe, hapësira boshe apo parqe ku njerëzit mund të qëndrojnë. Policentrizmi në një regjim të sistemit të ekonomisë së tregut nënkupton që këto qendra të jenë të karikuara me vlerë shkëmbimi, saqë t’i japin akoma më shumë vlerë ekonomike territorit që kanë rreth vetes.

Çështja nuk është piramida në vetvete, por sesa një ndërhyrje e sofistikuar te Piramida i jep Piramidës një lloj vlere jo vetëm simbolike, por edhe ikonike. Duke e kthyer në ikonë pasurohet e gjithë zona përreth, rritet vlera e pronës përreth. Rritet vlera e apartamenteve, bëhet e leverdishme si për pallatet që janë ndërtuar, por edhe për ato që pritet të ndërtohen. Ky është në njëfarë mënyre zhvillimi. Politika zhvillimore në Tiranë nënkupton policentrizëm, por është një policentrizëm që është i bazuar në një ndërtesë të famshme dhe kapacitetin që ajo ka për t’i dhënë vlerë ekonomike zonës përreth dhe për të gjeneruar objekte të tjera

Do të përmendja këtu efektin që patën muzetë në Paris. Kur u ngrit muzeu “Pompidou” pati kritika, sepse u quajt objekt i shëmtuar dhe i panevojshëm. Prodhoi një mori kundërvëniesh të intelektualëve, të profesionistëve që shkruan kundër tij. Në njëfarë mënyre, e gjithë kjo mori debatesh nuk bëri gjë e tjetër veçse i rriti vëmendjen një zone që për Parisin ishte shumë e vështirë për t’i dhënë vlerë tregu. “Plateau Beaubourg” ku sot ngrihet muzeu, ishte një ndër zonat më të keqkatandisura në vitet 1970-1980, që ishte shumë e vështirë për të rritur atraksionin për investitorët. Të gjitha këto projekte ikonike duhen parë brenda një politike të caktuar që ka të bëjë me shfrytëzimin nga subjekte financiare aktuale, qofshin këto oligarkë, biznesmenë etj. Kështu ka përzgjedhur politika shqiptare të zhvillojë mirëqenien? Në njëfarë mënyre shfrytëzon në maksimum prezencën e këtyre oligarkëve, kësaj oligarkie ose biznesi për të zhvilluar qytetin. Është e paqartë nëse kjo është e orientuar drejt një mirëqenieje sociale apo është thjesht një tentativë për ta bërë qytetin akoma më atraktiv për investime.

Nga njëra anë duhen analizuar objektet e historisë, sidomos kur flasim për kullat, por nga ana tjetër duhet parë edhe historiku i pronave. Është tepër i rëndësishëm ballafaqimi i tyre. Një tjetër pyetje që mund të shtrohet, dhe që do të kërkonte punë hulumtuese, është se çfarë raporti kanë kullat që po ndërtohen sot dhe pronësitë e disa prej familjeve historike të Tiranës, duke nisur nga vitet '1920. Tirana në momentin që shpallet kryeqytet e më pas e pati të bazuar ekonominë e saj mbi raporte kryesisht borgjeze, të një borgjezie që vinte kryesisht nga një sistem prodhimi tregtar. Kjo pasurohet brenda një harku kohor prej disa pak dekadash, duke bërë që familje të caktuara të fuqizohen dhe të zotërojnë në Tiranë prona në zona të caktuara. Ballafaqimi i këtyre pronave me atë që është ndërtuar sot do të ishte në vetvete një rezultat i madh nga pikëpamja e kërkimeve arkitekturore. Nuk mund ta gjykojmë gjithmonë arkitekturën që bëhet në Shqipëri vetëm nga pikëpamja e estetikës, duhet ta gjykojmë nga pikëpamja e strukturave ekonomike mbi të cilat kjo arkitekturë ngrihet.     

Pse gjykoni se sheshi “Skënderbej” i rindërtuar dhe rikonceptuar përfaqëson “një  artefakt arkitektonik që kontribuon në fshirjen e etiketës së “periudhës së tranzicionit”, duke i dhënë imazh të ri një vendi “të orientuar drejt Evropës”. Cilin orientalizëm vret, asgjëson ky projekt ngritur në të vërtetë mbi një koncept perëndimorësh nga Italia e viteve ’40 që i dha identitetin e vetëm monumental Tiranës?

Do të veçoja një aspekt që mbetet thelbësor, që është mënyra si arkitektët kontribuojnë për ta bërë kritikën të padobishme, në kuptimin se si vetë arkitektët që janë marrë në Shqipëri me studimin e arkitekturës italiane, me studimin e sheshit, kanë gjykuar shpeshherë. Të kujtojmë se u prish Pazari i Vjetër, që ishte nyja e tregtisë për artizanët. Problemi është se gjithmonë arkitektura e projekteve të mëdha nënkupton një ndërhyrje negative ose konfliktuale. Edhe vetë kupola e Brunelleschi-t në Firence, kur u ndërtua për herë të parë, nga njëra anë përbënte inovacion për arkitekturën, pavarësisht se ky inovacion u lexua më vonë, por nga ana tjetër në një qytet mesjetar si puna e Firences në fund të viteve 1430, e gjithë ajo kupolë që ne admirojmë sot, ishte gjëja më e dhunshme që mund t’i bëhej qytetit. Gjithmonë projektet e mëdha - të cilat në Shqipëri kemi filluar t'i kuptojmë se çfarë janë sidomos pas asaj që quhet politika e Rilindjes Urbane, duke nisur nga bulevardi, duke vazhduar me sheshin dhe Pallatin e Kulturës, objekti më i madh i ndërtuar gjatë kohës së socializmit - nënkuptonin një fshirje të diçkaje të së kaluarës. Por kjo fshirje është gjithmonë e dhunshme, çon në përjashtimin dhe prishjen e ekuilibrave ekonomikë, ekuilibrave prodhues të qytetit.                       

Sheshi “Skënderbej” kështu nuk bën gjë tjetër veçse vazhdon një kronologji lineare, ku qëllimi kryesor është të rikrijojë nga e para imazhin e qytetit. Imazh i cili në sheshin “Skënderbej” i vihet një projekti të studios belge “51N4E”, çoi në fshirjen e të gjitha atyre projekteve që ishin sedimentuar te sheshi në histori, duke përfshirë këtu shkallët e  Pallatit të Kulturës dhe Muzeut. Të mos harrojmë diçka: si Muzeu edhe Pallati i Kulturës veçonin dy aspektet kryesore që ishin pjesë e bravurës së arkitektëve të kohës së socializmit: ndërtimi i shkallareve, ndërtimi i podiumeve. Arkitektët shqiptarë të kohës së socializmit mund të vlerësohen shumë mirë për estetikën fantastike të podiumeve. Kjo prishje përkon me ndryshime të trajektores ideologjike

Vitet e tranzicionit janë konsideruar si vitet e turpit, janë vite të orientuara për heqjen e një trashëgimie që është trashëgimia socialiste, që në njëfarë mënyre me të drejtë ishte e orientuar për heqjen e disa aspekteve politike me të cilat edhe sot përballemi. Edhe aspektin më pozitiv që socializmi provoi të fuste projektet e reja dhe politikat e reja tentuan ta heqin.

Në Shqipëri nuk mund të flasim fare për politika sociale. Politika sociale lidhet me të kaluarën tonë tashmë të vënë në diskutim. Nuk mund të flasim më për fjalën komunë në kuptimin e së përbashkëtës. Komuna për ne lidhet me fjalën komunizëm, që është e patolerueshme në gjuhë e biseda. Nuk mund të flasim dot për fjalën të përbashkëta. Falë kësaj baze ideologjike u bë i mundur realizimi i këtyre projekteve, që sjellin atë që është pjesa më e dukshme, heqjen e trashëgimisë socialiste, heqjen pa asnjë lloj konflikti. Për mendimin tim prishja e shkallareve ose edhe e një copëze të një prej monumenteve socialiste është po aq e egër dhe e dhimbshme, sa prishja e një vile historike në qendër.

Projekti i sheshit “Skënderbej” është projekti mëmë i gjithë Rilindjes Urbane që ka qëllim kryesor rritjen, ashtu si Piramida dhe Teatri, të vlerës së tokës së gjithë Unazës së Vogël

Me shumë interes është edhe cekja e dukurisë së xhentrifikimit që vjen e materializohet me përjashtimin gradual dhe hierarkinë e pastabilizuar dhe “të pandershme” të shoqërisë. Çfarë ka atipike në këtë dukuri dhe mendoni se është disi utopike në një Shqipëri që po zbrazet dhe plaket vlerësimi që bëni se:

Vetëm nëpër ansamblet e banesave kolektive, ashtu si edhe në zonat informale—aty ku xhentrifikimi duket i pamundur—, njerëzit mund të bëhen një shumësi e madhe për të eksperimentuar forma bashkëjetese të pavarura, për të pretenduar në nivel politik rikthimin e një statuti të ri për një shtet social

Dua të theksoj diçka. Fjala xhentrifikim - nuk dua të njihem si njeriu që e ka futur xhentrifikimin në debatin shqiptar. Madje vlen të them se ka shumë kolegë që merren me temat e planifikimit urban, që janë më të azhornuar se unë dhe më kritikë në disa aspekte dhe që falë tyre është futur edhe fjala xhentrifikim në Shqipëri. Unë do të doja të them, si observues i këtyre fenomeneve, i jashtëm dhe i brendshëm, sepse kam punuar si arkitekt në Tiranë, e njoh kontekstin akademik, se ka një moment ndaj të cilit kam qenë shumë kritik, kryesisht ndaj qasjes së arkitektëve në përgjithësi. Ata kanë një rol jo pak të vogël në këtë proces të xhentrifikimit, pavarësisht se arkitektët shqiptarë janë lënë jashtë kornizës së realizimeve të projekteve të mëdha në Tiranë, duke u lënë detyra të vogla ose projekte të vogla. Vitet e fundit vlen të shihet si arkitektët e lënë jashtë kornizës po tentojnë të futen të lojë falë ekonomisë së eventeve.

Open House ishte një nga eventet më të suksesshme, por nga ana tjetër dëshmon këtë ujdi që arkitektët kanë arritur, duke e pranuar atë që është bërë në Tiranë si gjë për t’u idealizuar, për t’iu hapur publikut, si objekte pa probleme, të gjitha këto për t’u bërë pjesë e kartolinës së identitetit të ri të qytetit. Është për t’u nënvizuar fakti se si arkitektët kanë pranuar këtë ujdi për të qenë pjesë dhe për t’u integruar përsëri, për t’u futur sërish në lojë.

Nuk dua të shoh vetëm anët negative të kësaj situate, ka shumë aspekte të situatës urbane dhe arkitektonike në Shqipëri dhe Tiranë që mund ta devijojnë kërkimin projektues. Jo më kot veçoj zonën e banesave kolektive sepse ato janë lënë jashtë loje nga historiografia. Historianët dhe kërkuesit e arkitekturës në Tiranë që janë marrë me banesat sociale të kohës së socializmit janë marrë kryesisht nga pikëpamja estetike, nga pikëpamja kompozuese, pa u marrë me politikat. Sepse kjo është pjesë e atyre politikave që duhen hequr nga memoria sipas ideologjisë së tranzicionit. Kështu që në njëfarë mënyre zonat e banesave sociale socialiste, oborret e tyre që janë ende të paprekura, për mendimin tim janë terrene ku ende mund të punohet me projekte, jo vetëm arkitektonike por edhe projekte që kanë kapacitetin të vënë në lojë përfshirjen e banorëve. Forma e arkitekturës mund të jetë e tillë që të ketë një tjetër lloj sistemi, e bazuar në një lloj tjetër sistemi ekonomik, gati alternativ, por gjithashtu edhe paralel me atë ekzistues, ku si bazë merret vënia në diskutim e pronës private.

Situata më utopike mund të realizohet në zonat që i kemi quajtur informale. Ato janë të ndërtuara mbi bazën e një vizatimi tepër real, tepër të dukshëm, ku aspekte si vënia në fshehtësi e banesës nuk ekziston. Zonat informale janë të vendosura në një situatë gati metaprojektuese, në një situatë që është ende ajo e mënyrës se si u ndanë parcelat e tokës në socializëm, por duke e bërë edhe më të thjeshtë nga pikëpamja e projektimit, për të vendosur aspekte që mund ta përmirësojnë jetën në këtë zonë si p.sh. infrastrukturat

Por jo vetëm, por edhe situata që mund të ngjajnë sot utopike. Fakti që dy banesa informale ndajnë me njëra tjetrën vetëm një mur rrethues nuk na ndal ne të propozojmë si arkitektë dhe kërkues një variant ku ky mur të prishet dhe prona mes dy familjeve të kthehet në njëfarë mënyre në një pronë të përbashkët, nga e cila të përfitojnë të dyja. Ose në të cilën mes tre pronave private të integrohet një objekt kolektiv; kjo mund të ofrojë shërbime për ata pak vetë që kanë mbetur në këto zona, në fshat apo në periferi të qytetit. Fakti që shumica e këtyre zonave janë të populluar nga njerëz të moshuar e bën akoma më politike nevojën që në këto zona ne të çojmë falë arkitekturës projekte që kanë të bëjnë me cilësinë dhe hapjen e një programi të mirëqenies sociale. Arkitektura e ka pasur këtë rol në të kaluarën, që të sjellë gjëra që nuk ndodhnin më përpara, të ndryshojë edhe aspekte dhe raporte sociale mes njerëzve.